Morgunblaðið - 25.09.2001, Blaðsíða 30

UMRÆÐAN
30 ÞRIÐJUDAGUR 25. SEPTEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Þ
að þarf ekki mikinn
spámann til þess að
sjá að einhver grund-
vallarbreyting hefur
orðið með atburð-
unum í Bandaríkjunum 11. sept-
ember.
Af fyrstu viðbrögðum valda-
manna í Bandaríkjunum að dæma
virðast þeir ekki hafa gert sér
grein fyrir því að heimsmynd og
stjórnmál tuttugustu aldarinnar
hafa liðið undir lok. Ógnarjafn-
vægi milli stórvelda kjarnorkuald-
arinnar og díalektísk átök þekktra
hugmyndakerfa heyra nú sögunni
til. Síðasta
áratug ald-
arinnar nutu
menn leifa
þessa heims,
annar fóturinn
var undan sem
olli ójafnvægi, í stað samræðu
ólíkra skoðana ríkti ein rödd, og
hömlulaust frjálslyndi tók við af
íhaldssemi – hinn vestræni heimur
tók þátt í sannkallaðri orgíu. Í
New York og Washington standa
nú táknrænar rústir þessa heims.
Eitthvað gleymdist í algleymi
orgíunnar. Það er nafnlaust. Það
er raddlaust. Það hefur engan
boðskap. En það býr yfir vilja og
valdi til þess að fremja eitt mesta
hryðjuverk sögunnar.
Bandaríkjaforseti hefur sagt
þessu nafnlausa valdi stríð á hend-
ur. Hann hefur sent hermenn með
tól sín að leita þess. Guð má vita
hvað þeir finna og hvar, en hern-
aði hefur verið lofað með ófyr-
irsjáanlegum afleiðingum.
Banvæn áætlun hryðjuverka-
mannanna virðist hafa tekist full-
komlega, að draga mesta hern-
aðarveldi heims á tálar, að tæla
það út úr vel skilgreindu hlutverki
sínu, að tæla það út í aðgerðir sem
það hefur sjálft enga stjórn á því
það veit ekki gegn hverjum þær
beinast.
Með hryðjuverkunum voru
Bandaríkjamenn lokkaðir út úr
stöðu sinni, þeir urðu aðrir en þeir
voru, þeir urðu að viðfangi í þess-
um dauðaleik. Hin banvæna áætl-
un hryðjuverkamannanna virðist
felast í því að Bandaríkjamenn
svari í sömu mynt.
Með því yrði hrundið af stað at-
burðarás sem ekki sæi fyrir end-
ann á.
Margir hafa bent á að hernaðar-
aðgerðir séu ekki líklegar til ár-
angurs í baráttunni gegn hryðju-
verkum. Þeir sem frömdu
ógnarverkin 11. september höfðu
haft aðsetur í Bandaríkjunum um
nokkurt skeið og lært þar að
fljúga flugvélunum sem þeir not-
uðu til ódæðanna. Engin virtist
vita um tilvist þessara manna. Hið
opna og frjálsa vestræna samfélag
var auðvelt skotmark. Ekkert
bendir til þess að hernaðar-
aðgerðir geti komið í veg fyrir að
þetta gerist aftur. Þvert á móti
hefur verið bent á að stríðsrekstur
geti verið undirrót frekari hryðju-
verka.
En fátt virðist geta komið í veg
fyrir að Bandaríkjamenn láti
verða af því að beita vopnavaldi
gegn meintum skipuleggjanda
hryðjuverkanna. Ráðamenn hafa
til dæmis ekki varað sig á því að
hryðjuverk þrífast á fjölmiðlun,
eins og bent hefur verið á. Í þeim
eru ógnaráhrifin mögnuð. Al-
menningur upplifir atburðina í
beinni útsendingu og krefst þess
að ráðamenn bregðist við þeim
þegar í stað í beinni útsendingu.
Bush Bandaríkjaforseti virtist í
fyrstu ætla að stilla orðum sínum í
hóf. Hann birtist aðeins fáar sek-
úndur á skjánum og talaði með
gát. Hann var hins vegar gagn-
rýndur fyrir að koma ekki fram
sem hinn eini og sanni leiðtogi sem
tekur strax af skarið. Hann
breytti enda fljótlega um áherslu
og hóf að gefa óvarlegar yfirlýs-
ingar um stríð og krossferðir gegn
ætluðum óvinum. Með þessu móti
hefur hann fylkt þjóð sinni á bak
við sig, en um leið hefur hann
ásamt fjölmörgum herskáum og
fjölmiðlaglöðum þingmönnum
sennilega talað sig út í horn og
margfaldað áhrif hryðjuverkanna.
Hefnd virðist, að mati almennings,
eina viðunandi svarið úr því sem
komið er.
Hryðjuverk eru eins konar
veiruhernaður. Smitleiðir veir-
anna, sem eru einkum í gegnum
fjölmiðlana, eru of margar til þess
að hægt sé að koma í veg fyrir út-
breiðslu þeirra og fjölgun. Þær
ráðast að undirstöðum hins vest-
ræna þjóðarlíkama, lýðræðinu og
frelsinu. Engin leið er að uppræta
þær, né heldur óttann og reiðina
sem þær leiða af sér. Og allar til-
raunir til þess að ráðast að und-
irrót þeirra eða upptökum skapa
aðeins jarðveg fyrir frekari
hryðjuverk.
Í stað öryggiskenndarinnar sem
ógnarjafnvægi kalda stríðsins
skapaði er nú komin viðvarandi
óvissa hryðjuverkaógnarinnar.
Öryggi borgaranna er nú ekki í
höndum þekktra stórvelda, heldur
óþekkts ör(veiru)veldis sem er svo
smátt að yfirgripsmikið og há-
tæknilegt varnarkerfi mesta her-
veldis heims kemur ekki auga á
það og er í raun óvirkt.
Ríkjandi hugmyndakerfi hins
vestræna heims virðist í rjúkandi
rúst eftir árásirnar 11. september.
Megintákn hins kapítalíska hag-
kerfis eru hrunin til grunna og
flæði fjármagns um æðar þess
hefur snarminnkað. Pentagon,
hjartað í varnarkerfi hins kapítal-
íska heims, hefur orðið fyrir árás.
Vestræn gildi á borð við lýðræði
og frelsi virðast að engu höfð.
Svo virðist sem hinn vestræni
heimur hafi orðið fyrir óverjandi
innrás þeirra sem hann hefur
hingað til talið sér nánast óvið-
komandi. „Hinn“ heimurinn, sem
vestræn siðmenning hefur skil-
greint sig út frá og stimplað öðru-
vísi og framandi, hefur náð fram
einhvers konar hefndum. Það eru
ef til vill írónísk örlög hinnar vest-
rænu siðmenningar, sem hefur
ítrekað þröngvað pestum sínum,
trú, hugmyndafræði og gildum
upp á framandi og varnarlaus
samfélög, að verða fórnarlamb
slíkrar meðferðar.
Banvæn
áætlun
Banvæn áætlun hryðjuverkamann-
anna virðist hafa tekist fullkomlega, að
draga mesta hernaðarveldi heims á tál-
ar, að tæla það út úr vel skilgreindu
hlutverki sínu, að tæla það út í aðgerðir
sem það hefur sjálft enga stjórn á því
það veit ekki gegn hverjum þær beinast.
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
trhe@mbl.is
DAPURLEGT var
að horfa upp á Sturlu
Böðvarsson samgöngu-
ráðherra ráðast að
starfsmönnum Búnað-
arbankans og reyna
þannig að hvítskúra rík-
isstjórnina af því klúðri
sem salan á Landssím-
anum varð í höndum
hennar. Það voru hvorki
stórmannleg né drengi-
leg viðbrögð. Þeir, sem
þekkja til á markaðn-
um, vita hversu óverð-
skulduð þau voru.
Fern grundvall-
armistök
Við söluna voru gerð fern grund-
vallarmistök, sem öll áttu sinn þátt í
að fyrsta lota sölunnar brotlenti eins-
og raun bar vitni. Öll áttu uppruna
sinn í einkavæðingarnefnd ríkis-
stjórnarinnar. Þau eru því öll á
ábyrgð ríkisstjórnarinnar.
Í fyrsta lagi var verðlagning fyr-
irtækisins með þeim hætti, að öll
helstu fjármálafyrirtæki töldu að
gengið á þeim 24% hlutafjárins sem í
fyrstu lotu voru boðin almenningi og
innlendum fjárfestum væri of hátt
miðað við stöðu markaðarins. Datt
ríkisstjórninni í hug, að Íslendingar
tækju pólitíska óskhyggju hennar
framyfir samanlögð ráð þeirra sem
starfa á markaðnum? Fleira var neglt
á þessa fjöl. Samhliða lá fyrir að kjöl-
festufjárfestir fengi 25% hlut á sama
gengi, og í kaupbæti meirihluta í
stjórn Landssímans hf. Í stjórnar-
meirihluta felast augljóslega slík
verðmæti, að í reynd felur þetta í sér
verulegan afslátt af opinberu gengi,
sem gerir enn ófýsilegra það verð
sem minni fjárfestunum var boðið.
Í öðru lagi var tímasetning sölunn-
ar fráleit í ljósi kringumstæðnanna
sem komu upp í aðdraganda hennar.
Hryðjuverkaárásin á Bandaríkin
hafði á einu örskoti gríðarleg áhrif á
fjármálamarkaði um
allan heim; verðbréfa-
markaðnum í New York
var lokað í þrjá daga, og
hlutabréfamarkaðir
lentu í frjálsu falli sam-
hliða almennri sölu til
innlendra fjárfesta. Slit-
ur af veruleikaskyni
hefði átt að duga einka-
væðingarnefnd til að
fresta sölunni meðan
eftirskjálftarnir gengu
gegnum markaðina. Sá
dómgreindarbrestur
nefndarinnar skrifast
alfarið á ábyrgð ríkis-
stjórnarinnar en ekki
Búnaðarbankans, hvað
sem Sturla ráðherra tautar.
Óskynsamleg aðferð
Í þriðja lagi var það óskynsamleg
aðferð, sem hafði aldrei verið notuð
við fyrri sölur ríkisfyrirtækja, að leita
að kjölfestufjárfesti með meirihluta í
stjórn nær samhliða almennri sölu til
innlendra fjárfesta.
Af sjálfu leiddi, að við söluna ríkti
fullkomin óvissa um hver hreppti
stjórnarmeirihluta fyrirtækisins og
þarmeð hvaða stefnu yrði fylgt um
rekstur þess í framtíðinni. Var við því
að búast að gætnir gæslumenn ellilíf-
eyris íslenskra launamanna rykju upp
til handa og fóta að fjárfesta við svo
áhættusamar aðstæður? Vitaskuld
ekki. Þetta fyrirkomulag var einsog
fundið upp til að bægja fjárfestum á
borð við lífeyrissjóðina frá þátttöku í
þessari lotu. En það er líktog bless-
aður forsætisráðherrann og Sturla
séu með sjónhlífar kolakláranna frá
fyrri öldum því þeir sáu hér aðeins
djúpt samsæri fjárfesta.
Í fjórða lagi ákvað einkavæðingar-
nefnd, að fresta sölunni í vor án nokk-
urra skýringa. Það kom flestum á
óvart. Alþingi hafði margsinnis verið
kynnt að sala Símans hæfist í vor og
Sturla fullvissaði mig sjálfur í um-
ræðum á Alþingi um að því væri ekk-
ert að vanbúnaði. Flest benti líka til
að markaðirnir myndu veikjast áfram
þegar liði á árið og einkavæðingar-
nefnd átti því að vera ljós áhættan
sem fylgdi frestun.
Ástæða frestunarinnar kom heldur
ekki fram fyrr en í síðustu viku. Þá
glopraði Hreinn Loftsson, formaður
einkavæðingarnefndar, því út úr sér í
Kastljósi RÚV að sölu Landssímans
hefði verið frestað til að trufla ekki
sölu á hlutafé Íslandssíma hf! Hverra
hagsmuna gætti hann í einkavæðing-
arnefndinni – fyrirtækja úti í bæ eða
Landssímans hf.?
Orðstír og afsökun
Þetta olli því að þegar Landssíminn
hf. kom loks í sölu voru aðstæður á
markaði breyttar til hins verra. Eftir
brotlendingu síðustu viku er enn óvíst
hvort tekst að fá sama verð fyrir
Landssímann og stefnt var að fyrir
frestunina. Vonandi fer það svo. En
gangi það ekki eftir er Búnaðarbank-
anum ekki um að kenna, heldur dóm-
greindarbresti einkavæðingarnefnd-
ar. Þegar ríkisstjórn sakar
fjármálastofnun um mistök rýrir það
óhjákvæmilega orðstír hennar. At-
laga samgönguráðherra að Búnaðar-
bankanum getur því laskað viðskipta-
traust bankans og meiðir starfsheiður
þeirra manna sem sáu um söluna af
bankans hálfu. Ráðherrann virðist
ekki geta rökstutt ummæli sín. Hon-
um væri því sæmst að draga ummæli
sín formlega til baka. Annað væri lít-
illa sanda og sæva.
Össur
Skarphéðinsson
Sala
Við söluna á Landssím-
anum voru gerð grund-
vallarmistök, segir
Össur Skarphéðinsson,
sem öll skrifast á reikn-
ing stjórnvalda, en ekki
Búnaðarbankans.
Höfundur er formaður
Samfylkingarinnar.
Lítilla sanda,
lítilla sæva
FORSETI lagadeild-
ar Háskóla Íslands, Páll
Sigurðsson, skrifar
grein í Morgunblaðið
20. september sl. Þar
fagnar hann þeirri sam-
keppni sem lagadeild
muni fá frá Háskólan-
um í Reykjavík haustið
2002 og hefur að nokkru
þegar fengið frá Við-
skiptaháskólanum á
Bifröst.
Tími er til kominn að
lagadeild Háskóla Ís-
lands fái samkeppni eft-
ir að hafa verið ein um
íslenska lagakennslu í
90 ár. Við flestar aðrar
námsbrautir eiga nemendur fleiri
kosta völ, t.d. nám erlendis, en til þess
að læra íslenska lögfræði hefur ekki,
hingað til, verið í önnur hús að venda
en lagadeild Háskóla Íslands.
Forseti lagadeildar telur hins veg-
ar að hinar nýju lagadeildir muni
leggja megináherslu á svið sem tengj-
ast viðskiptalífinu en komi ekki í stað
hefðbundins laganáms. ,,Sérhæfðu
laganámi fylgja ekki skuldbindingar
um lögfræðikennslu... sem veiti
brautskráðum nemendum m.a. rétt-
indi til að gegna dómara- eða lög-
mannsstörfum þar sem embættis-
prófs í lögum í hefðbundum skilningi
er krafist lögum samkvæmt“.
Eitt skilyrða þess að öðlast lög-
mannsréttindi er, skv. 6. gr. laga um
lögmenn, að hafa lokið embættisprófi
í lögfræði við Háskóla Íslands. Í 3.
mgr. 6.gr. segir þó, að leggja megi að
jöfnu við lögfræðipróf
frá Háskóla Íslands,
sambærilegt próf frá
öðrum háskóla ef próf-
nefnd telur sýnt að um-
sækjandi hafi næga
þekkingu á íslenskum
lögum.
Í 12. gr. laga um dóm-
stóla er eitt skilyrða til
að geta gegnt embætti
héraðsdómara að hafa
... ,,lokið embættisprófi í
lögfræði eða háskóla-
prófi í þeirri grein sem
metið verður jafn gilt“.
Þótt lítt hafi enn ver-
ið kynnt námsskipan
hjá lagadeild Háskólans
í Reykjavík, þá vona ég að metnaður
þar á bæ standi til þess að lögfræð-
ingar þaðan geti orðið lögmenn og
dómarar.
Hugsanlega eru ástæður til þess að
breyta lögum, og þá verður að gera
það. Lög mega ekki hindra víðari
þekkingargrunn lögmanna og dóm-
ara.
Laganám í Háskólanum í Reykja-
vík verður greinilega með öðrum
áherslum en hjá lagadeild Háskóla Ís-
lands og er það vel. Námsskrá laga-
deildar Háskóla Íslands er hins vegar
ekki lögfest enda tekur hún sífelldum
áherslubreytingum og er nú æði ólík
námsskránni þegar ég var stud. juris.
Lagadeild H.Í. hefur reyndar og
verið gagnrýnd fyrir að undirbúa
laganema ekki nægilega fyrir þarfir
atvinnulífsins og að skilningur lög-
fræðinga þaðan sé takmarkaður á
klukkuverki viðskipta, skattamála og
bókhalds. Háir það bæði lögmönnum
og dómurum í störfum þeirra.
Ég er sammála forseta lagadeildar
um að samkeppni í lögfræðikennslu
beri að fagna. Hann segir að sam-
keppnisaðilar eigi að sitja við sama
borð í upphafi leiks. Við þetta má
bæta að til þess að samkeppnin fái
notið sín þá er eðlilegt að aðrir en
lagadeild Háskóla Íslands hafi rétt til
þess að útskrifa lögfræðinga sem geti
öðlast réttindi til að verða lögmenn
eða dómarar.
Tel ég efalaust að samkeppnin
verði holl minni ,,alma mater“.
Ásgeir
Thoroddsen
Lögfræðinám
Til þess að samkeppnin
fái notið sín er
eðlilegt að aðrir en
lagadeild Háskóla
Íslands, segir Ásgeir
Thoroddsen, hafi rétt
til þess að útskrifa lög-
fræðinga sem geti öðl-
ast réttindi til að verða
lögmenn eða dómarar.
Höfundur er hæstaréttarlögmaður
og formaður Lögmannafélags
Íslands.
Einkaréttur lagadeild-
ar Háskóla Íslands?