Morgunblaðið - 25.11.2001, Blaðsíða 16

16 SUNNUDAGUR 25. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ
Í BÚÐ í hverfinu Reimersholmen í
Stokkhólmi varð vettvangur ís-
lenskra skálda veturinn 1945-1946.
Þar bjuggu hjónin Valgerður Briem
og Bergur Pálsson, einn af bestu
vinum Steins Steinars, og þau leigðu
Jóni úr Vör og hans fallegu sóma-
konu, Bryndísi Kristjánsdóttur, eitt
herbergi í íbúð sinni ásamt aðgangi
að eldhúsi. Jón úr Vör hafði gift sig
skömmu áður en hann hélt utan og
Jón Óskar skáld verið svaramaður
hans.
Steinn kemur oft í heimsókn sem
vænta má, ýmist til að heimsækja
Jón úr Vör eða Berg, Hannes Sig-
fússon er þar tíður gestur og Magn-
ús Ásgeirsson slæst í hópinn um
skeið.
„Jón hefur keypt mublur í her-
bergið fyrir á annað þúsund sænsk-
ar krónur,“ skrifar Hannes Sigfús-
son Elíasi Mar, „tvo djúpa stóla,
sófa, borð, tvöfaldan patentbedda,
mynd á vegg, teppi á gólf, lampa.
Hjá þeim er sem vistlegast. Ég hef
enn ekki séð hamingjusamari hjón.
Þau vakna ekki fyrr en á hádegi,
skreiðast þá fram í eldhúsið og fá
sér í gogginn, leggjast síðan fyrir
aftur og liggja í faðmlögum það sem
eftir lifir dags. Það er varla að þau
rísi upp við olnboga þótt ég komi og
heimsæki þau.“
Hinn 22. nóvember sitja þeir að
sumbli hjá Jóni úr Vör í góðu yf-
irlæti Steinn, Magnús og Hannes
Sigfússon. Umræður eru fjörlegar
sem vænta má. Magnús hafði þann
kæk að stappa niður fæti „í hröðum
dyn eins og til að drífa fram eldmóð í
samræðurnar,“ eins og Hannes
orðar það, „lét skósóla glymja við
gólfi í takt við ótrúlega mælsku sína.
Hann var í miðri frásögn og bar ótt
á, talaði dálítið í kverkina og hnaut
um orðin þegar mest lá við að herða
á frásögninni að hnyttilegum
punkti.“
Um þessar mundir er mál Knuts
Hamsuns á allra vörum. Hann hefur
nýlega verið fluttur frá sjúkrahúsi í
Grímstað, er vistaður á gamal-
mennahæli í Landmark og sætir
geðrannsókn. Á þessu tímabili, frá
því vorið 1945 og þar til á Jónsmessu
1948, þegar dómur hæstaréttar féll,
skrifar hann sína síðustu og óvið-
jafnanlegu bók, Grónar götur.
„Eina afsökun Hamsuns væri sú
að hann reyndist geðveikur,“ álítur
Jón úr Vör.
„Auðvitað er maðurinn geðveikur,
það erum við allir,“ segir Steinn.
„Og það er einmitt svívirðingin að
vera að efast um það,“ bætir Magn-
ús við. „Hið eina, sem hægt er að
telja snillingum á borð við Hamsun
til gildis, það er geðveikin!“
Hannes Sigfússon skrifaði smá-
sögu á sænsku um þessar mundir og
sendi hana Elíasi Mar með svohljóð-
andi ummælum: „Hún er skrifuð
eftir að ég hef verið hér í sex vikur.
En nú, þegar ég hef þannig sannanir
fyrir því, að ég gæti orðið snillingur
á sænsku, þá hef ég ákveðið að eyða
þeim árum sem ég á eftir ólifuð við
að semja varnarræðu fyrir Knut
Hamsun á íslensku. Þetta eru örlög-
in, Elías. Þetta er það sem maður
ræður ekki við.“
Magnús stingur upp á að fara nið-
ur í borgina áður en veitingahúsum
verði lokað. Hann biður Jón úr Vör
að hringja á leigubíl og þeir þre-
menningar kveðja ungu hjónin með
virktum. Magnús ræður ferðinni;
hann gefur bílstjóranum fyrirmæli
um að aka til vínkrár nokkurrar í
Vasagötu þar sem hann þekkti til
húsa. „Sú hét Móna Lísa,“ skrifar
Hannes Sigfússon, „og fagnaði okk-
ur með sífrulegu hálfbrosi í skugga-
legum salarkynnum sem voru þétt-
setin skrafhreifum lýð. Gestirnir
voru ekki veislubúnir nema síður
væri, og borðsiðir voru ekki teknir
hátíðlega. Nokkrir gestanna sváfu
fram á arma sína krýndir afvelta
flöskum, tómum glösum og kúffull-
um öskubökkum. Aðrir brýndu
raustina á undarlegum lagleysum
og slógu taktinn með ferlegum
armslögum. Enginn hastaði á þá.
Þjónarnir virtust löngu samdauna
andrúmslofti staðarins og létu sér
fátt um finnast. Þeir sveimuðu milli
borðanna í flekkóttum hvítjökkum
sem virtust ataðir blóði, en það mun
hafa verið rauðvín sem hafði slest á
þá úr flöskum og glösum. Því hér
flaut vínið án minnsta snefils af
hemju og hófsemi mitt í siðavönd-
ustu borg heimsins... Hið eina sem
dró úr anarkistisku frjálsræði þessa
staðar var að hér var aðeins létt vín í
glösum.“
Magnús telur ástæðu til að benda
félögum sínum á, að þótt þeir sjái
rottur hlaupa yfir gólfið, þá sé ekki
um deleríum tremens að ræða held-
ur ískaldan veruleika. Sjálfur hafði
hann orðið alvarlega smeykur eitt
kvöldið þarna, en verið róaður af
þjónunum.
„Mér er ekkert í nöp við rottur,“
segir Steinn Steinarr. „Fyrir nokkr-
um árum deildi ég herbergi með
heilli fjölskyldu af því slekti, án þess
að nokkurn tíma skærist í odda milli
okkar sambýlinganna.“
Þeir sitja að rauðvínsdrykkju til
klukkan eitt um nóttina. Þá stendur
Steinn á fætur og flytur vísu, sem
hann hafði ort fyrir munn Egils
Skallagrímssonar nokkrum dögum
áður. Hún varð til á Margaretas
Konditori á meðan hann beið eftir
Bergi Pálssyni, sat og orti og dáðist
að hárgreiðslu gengilbeinunnar.
Hann flytur vísuna háum og skýrum
rómi, eins og allsgáður sé, enda
drakk hann aldrei mikið magn
áfengis:
Reit ek Margaretas
rór á Konditórí
rúnir myrkum muna
miðum á dag þriða.
Hár blés vindr í hærum,
haust kvam skjótri flaustran.
Fekk mér fagnaðs nökkurs
frísýr servitrísu.
Í sölum sænskra góðborgara
Drykkjan sem þreytt er á sóða-
kránni Mónu Lísu er eins konar
kveðjuveisla, því að Magnús Ás-
geirsson hyggst fara til Kaup-
mannahafnar daginn eftir.
„Það verður skarð fyrir skildi og
óyndi mikið í borginni þegar þú ert
farinn,“ segir Steinn og leggur hönd
á öxl skáldbróður síns. „En ég kem á
eftir þér, strax og ég hef fengið
meiri peninga senda frá Ragnari
mínum í Smára. Pyngjan er nefni-
lega farin að léttast og gerist nú
ískyggilega mjóslegin.“
Eftir að Magnús er farinn verða
samskipti Hannesar og Steins nán-
ari. „Ég tók upp þann sið að heim-
sækja Stein í hótelherbergið hans á
Drottningargötu tvisvar–þrisvar í
viku stundvíslega klukkan tólf og
vekja hann með léttu blaki á öxlina,“
skrifar Hannes. „Hann var léttsvæf-
ur og reis þegar upp við dogg í rönd-
óttum náttfötum, úfinn og með
rauða brodda á skeggstæðinu, van-
svefta í augum og heldur ófrýnileg-
ur, stundum dálítið fúll.“
„Mig grunaði að hann hefði sofið
skemur en ég,“ heldur Hannes
áfram, „kannski dundað við orð og
setningar í næturkyrrðinni þegar
aðrir sváfu, því það lágu stundum
pappírsarkir á gólfinu við rúmstokk-
inn áður en hann steig fram úr og
kom þeim á vísan stað. Ég þorði
ekki að spyrja hvort getgáta mín
væri rétt, en settist hæversklega á
stól og beið þolinmóður eftir að hann
lyki við að klæða sig og snyrta.
Hann var sérlega natinn við að raka
sig og ýrði rakvatni um kjálkabörðin
og breiða efrivörina. Hármakkann
greiddi hann upp frá háu, gáfulegu
enninu og aftur á hnakka og notaði
greiðu við morgunsnyrtinguna, en
þegar leið á daginn var hann vanur
að nota fingurna. Hárið var mikið og
óstýrilátt, móbrúnt og dálítið upplit-
að af veðrum, með undiröldu af
lokkafalli. Morgunsnyrtingin var
mikilvæg til að greiða okkur aðgang
að dýrum veitingahúsum sem jafnan
voru fyrstu áfangastaðirnir á dag-
leiðum okkar um miðborgina.
Hreina skyrtu sótti hann í klæða-
skáp og gljáfægða skó frá ganginum
framan við dyrnar. Síðan smeygði
hann sér í yfirhöfnina, snöggloðinn
frakka grábláan sem náði honum að
hnésbótum og hann aldrei hirti um
að hneppa. Síðan vorum við ferð-
búnir.
Ég var höfði hærri en hann, en
það lék aldrei vafi á því hvor okkar
var fyrirliðinn. Hann var vanur að
ganga djarflega fyrir einkennis-
klædda dyraverði og heilsa kump-
ánlega upp á þá, jafnvel seilast til að
klappa þeim á öxl sem risar voru í
samanburði við hann. Og þeir bugt-
uðu sig innvirðulega og lyftu hönd
að skyggni einkennishúfunnar, þó
að sumir feldu ofurlítið bros í munn-
vikunum um leið og þeir hleyptu
okkur inn.“
Fyrir kom að þeim félögum var
vísað frá á fínustu stöðunum. Þá
reiddist Steinn óskaplega og „bar
Svíum á brýn flesta skapgerðar-
bresti sem eina þjóð mega van-
prýða: fáránlegt drembilæti sem
hreykti sér af rótum sjúklegrar van-
máttarkenndar og ótta við að verða
sér til athlægis“.
„Þeir halda dauðahaldi í fáránleg
formsatriði,“ sagði hann, „af ótta við
að allt fari úr böndunum og í ljós
komi hvílíkar mannleysur þeir eru
og aumingjar. Og þeir voka hver yfir
öðrum eins og ránfuglar, þessir
sperðlar, í endalausu titlaþvargi upp
að fótskör guðs almáttugs!“
En jafnskjótt og þeim var hleypt
inn á næsta veitingahús, dyravörður
bauð þá velkomna, þjónn vísaði til
borðs og bar þeim á silfurbakka
tartalettur, öl og snaps – þá var
Steinn aftur í essinu sínu. Hann lét
sér líða vel í fáguðum sölum
sænskra góðborgara; spaugaði
meira að segja meinleysislega við
þjóninn sem þakkaði fyrir, brosti og
hneigði sig.
Glasið sem geigaði
„Komdu með okkur Hannesi til
Kaupmannahafnar, Bergur minn!
Danir eru glaðlyndir og óðum að ná
sér eftir stríðið. Það er ekki verandi
hér í Stokkhólmi; þetta er steingeld
borg og hrútleiðinleg.“
Steinn Steinarr er kominn í íbúð
vina sinna við Reimarshólma til að
kveðja. Hann þrýstir hönd Bergs
Pálssonar með ofangreindum um-
mælum, en Bergur kveðst ekki vera
nógu loðinn um lófana til að fara
með þeim félögum.
„En kannski kem ég til ykkar
seinna,“ segir hann. „Hver veit?“
Steinn kastar fram vísu:
Þó að fley þitt fljóti ei
fínansmegin héðan,
herrann segi hej på dej,
hinir þegi á meðan.
Og Bergur hlær hjartanlega eins
og honum er lagið. Ásthildur
Björnsdóttir sagði, þegar hún rifjaði
upp liðna tíð: „Í hvert skipti sem ég
heyrði hláturinn hans Bergs, komst
ég í gott skap.“
Steinn bjóst við peningaupphæð
frá Ragnari í Smára, og Hannes Sig-
fússon hafði skrifað Pálma H. Jóns-
syni, bókaútgefanda á Akureyri, og
beðið um fyrirframgreiðslu en hann
var langt kominn með að þýða fyrir
hann bók um einkabréf Hitlers og
Mussolinis.
Þeim leiðist svo biðin að Steinn
leitar á náðir Vilhjálms Finsens
sendiherra og mælist til að hann
sendi greiðslurnar til sendiráðsins í
Kaupmannahöfn þegar þær berist.
Finsen tekur löndum sínum ljúf-
mannlega; það er sjálfsagt að verða
við ósk þeirra, og að svo búnu halda
þeir félagar yfir sundið, fátækir að
fé en ríkir af von og trausti til vel-
gjörðamanna sinna. Þeir fara með
næturlestinni frá Stokkhólmi til
Hafnar í lok janúar 1946, sofa vært á
ferjunni og vakna ekki fyrr en lestin
nemur staðar á Hovedbanegården. Í
hrollköldu morgunsári finna þeir
upplýsingaþjónustuna og biðja um
ódýrasta hótelherbergi sem hægt sé
að fá í borginni. Eftir drykklanga
stund er þeim vísað á prest nokkurn
sem hafi herbergi til leigu fyrir
snauða ferðamenn, en það reynist
nístingskalt og aðstæður allar séu
hinar frumstæðustu.
Eftir að hafa sofið tvær nætur í
köldu víti klerksins er fé þeirra fé-
laga með öllu gengið til þurrðar.
Þeir láta leigubíl aka sér til íslenska
sendiráðsins eldsnemma morguns,
þótt þeir eigi ekki fyrir fargjaldinu;
þurfa að bíða í bílnum óratíma að
þeim finnst, þar til Tryggvi Svörf-
uður birtist eins og engill af himnum
ofan. Góðvildin í pírðum og smáum
augum hans leynir sér ekki bak við
þykk hornspangagleraugu.
Engir peningar hafa borist, en
hlýlegt viðmót Tryggva kveikir
bjartar vonir.
„Steinn Steinarr,“ hváir hann.
„Eruð þér ekki skáld?“
„Það má vel vera,“ svarar Steinn.
„Ég hef gefið út nokkur kver.“
„Meðal annarra orða,“ segir
Tryggvi og lyftir brúnum. „Ætlið
Kapítalískt hænsnabú
Kaflar úr ævisögu Steins Steinars eftir Gylfa Gröndal
Portret af Steini Steinarr eftir Gísla Sigurðsson listmálara.
Steinn Steinarr telst efalítið í hópi merkari ljóð-
skálda Íslands á tuttugustu öldinni, enda hefur
hver kynslóðin á fætur annarri tileinkað sér skáld-
skap hans og hafa ótal þjóðsögur spunnist um
skáldið. Í frásögn Gylfa Gröndal er reynt að varpa
nýju ljósi á raunveruleg ævikjör skáldsins, ljóð
hans, ástir og ævintýri.