Morgunblaðið - 25.11.2001, Page 18

Morgunblaðið - 25.11.2001, Page 18
18 SUNNUDAGUR 25. NÓVEMBER 2001 MORGUNBLAÐIÐ þið ekki að bregða ykkur á skemmt- unina í Íslendingafélaginu í kvöld?“ „Það held ég varla,“ svarar Steinn dauflega. „Við erum blankir.“ „Kannski ég geti hjálpað ykkur um smáræði,“ tuldrar sendiráðsrit- arinn, tekur upp veski sitt og réttir þeim sinn hundraðkallinn hvorum. Þeir kveðja þakksamlega og halda á brott léttstígir og glaðir. „Blessaður karlinn,“ segir Steinn. „Þetta hefðu sumir látið ógert.“ Á skemmtun Íslendingafélagsins ber það til tíðinda, að prófessor Sig- urður Nordal gengur tvisvar fram hjá borðinu, þar sem Steinn situr – án þess að heilsa, en með þeim voru löngum litlir kærleikar. Þá telur Steinn tímabært að gera vart við sig svo að um muni, miðar glasi á Nor- dal og fleygir því af alefli þvert yfir salinn – en hæfir annan mann sem góðu heilli verður ekki meint af. Eft- ir þessa misheppnuðu tilraun til að vekja á sér athygli verður Steinn gagntekinn ólund og sársaukafullri reiði, fær sér að vísu annað vínglas, en áhugi hans á mannfagnaðinum „virtist hafa slokknað,“ skrifar Hannes, „um leið og Sigurður sneri við okkur baki og hóf spaklegar við- ræður við annan prófessor, Jón Helgason skáld...“ Fyrr um kvöldið hafði Jón flutt ræðu við ákafan fögn- uð landa sinna. Maðurinn sem varð óvart fyrir skeytinu var Þorsteinn Stefánsson rithöfundur, en hann hefur lengi verið búsettur í Danmörku og fékk bókmenntaverðlaun kennd við H. C. Andersen fyrir skáldsöguna Dalur- inn (Dalen) 1942. Hann tvístígur lengi við borðið, hikandi og ráðvilltur, en hleypir loks í sig kjarki og ávarpar árásarmann- inn: „Fyrirgefið,“ segir hann. „Þér fleygðuð í mig glasi. En er þetta ekki Steinn Steinarr?“ „Nei,“ svarar Steinn hryssings- lega. „Þetta er Aðalsteinn Krist- mundsson frá Miklagarði í Dölum!“ Undir vökulu auga „Hallgrímur lítur yfir hópinn áður en við stígum upp í flugvélina. Hann er kempulegur maður, vanur fjalla- ferðum og augun spegla birtu jökla; vindurinn leikur í gráum lokkum hans. Þarna er Steinn að kveðja Ást- hildi konu sína með kossi. Okkur er sagt að fara um borð...“ Þannig hljóðar upphaf bókarinnar Kallað í Kremlarmúr eftir Agnar Þórðarson en hún fjallar um kynnis- för til Sovétríkjanna sem Steinn Steinarr tók þátt í sumarið 1956. Sjaldan hefur ferðalag orðið fræg- ara hér á landi; um það voru ekki einasta skrifaðar blaðagreinar og viðtöl heldur einnig heilar bækur, svo að heimildir skortir ekki. Merkust er bók Agnars en um hana segir hann í formála: „Ég sendi nú þessa pistla frá mér með Stein Steinarr efstan í huga, enda hefur hann verið það jafnan, þegar ég hef minnst þessarar ferðar og ber margt til þess. Við vorum herberg- isfélagar alla þá ferð, og ég kynntist Steini miklu nánar en áður, þó að hann léti sig lítið uppi persónulega, en hitt er nú veigamest að Steinn Steinarr hefði orðið sjötugur á þessu ári (1978), og finnst mér vel til fallið að bókin komi út af því tilefni.“ Kristinn E. Andrésson hafði veg og vanda af slíkum ferðum og valdi til þátttöku að þessu sinni Hallgrím Jónasson kennara, sem var farar- stjóri, Ísleif Högnason forstjóra, Jón Bjarnason, fréttastjóra Þjóð- viljans, og listamennina Jón Óskar skáld, Leif Þórarinsson tónskáld, Agnar og Stein. „Í svona ferð á ekki að velja nema einfaldar sálir,“ sagði Steinn við Agnar og brosti. „Það hefði hann Kristinn minn átt að vita.“ Og nú er lagt af stað í þessa „her- ferð“ sem Steinn nefndi svo á stund- um. Vegabréf hans er stimplað við brottför 15. júlí 1956. Flugvélin hef- ur sig á loft, og Hallgrímur er þegar byrjaður að yrkja: Þá er hafin þessi för, þreytum flugið lon og don... Menn eru glaðir og reifir, eins og tilheyrði í flugvélum á þessum tíma, rjóðir í vöngum og roggnir með sig þegar þeir lauma hver að öðrum seðlum með splunkunýjum kveð- skap. Agnar hafði verið í samkvæmi fram á nótt daginn áður og svaf því nær alla flugferðina. Af því tilefni lét Steinn hann hafa svohljóðandi stöku á miða: Liggur kauði einn og oft yfir hauður borinn, Agnar dauður upp í loft eins og sauður skorinn. Á hafnarbakkanum í Leníngrad, sem áður bar nafn Péturs mikla, bíð- ur friðarnefnd borgarinnar ásamt túlkum til að fagna þessum fjarlægu gestum sem borist höfðu norðan úr ballarauga. Farið er með þá á gisti- hús í miðri borginni, þar sem far- arstjóri allvígalegur tekur á móti þeim. Galína hét hún, miðaldra kona, rauðbirkin og búlduleit; kraftalegur kvenmaður með sterk- lega kjálka og einbeittan svip. Agn- ar segir að upp frá því hafi þeir verið „allan tímann í Sovétríkjunum undir sívökulu auga Galínu. Var sem þau Hallgrímur og Galína hefðu tekið upp á sína arma heldur óstýrilátan barnahóp sem þau vildu umfram allt koma til nokkurs þroska.“ Galína lét þá félaga heyra það hvað eftir annað að þeir væru ekki þangað komnir til að skemmta sér, heldur til að fræð- ast. Hún var vel undir það búin að taka að sér vanþakklátt móðurhlut- verk, og þegar í ljós kom að hún hafði stjórnað samyrkjubúi austur í Síberíu á valdatíma Stalíns, hvíslaði Steinn að Jóni Óskari og Agnari: „Hvað skyldi hún hafa mörg mannslíf á samviskunni?“ Öllum næsta degi var varið í að skoða Leníngrad. Steinn virti lengi fyrir sér myndastyttu af Pétri mikla á hestbaki, og ekki síður aðra af Katrínu annarri ásamt friðlum sín- um, en hún var svo frek til holdsins að annálað var. Sú saga er sögð af henni að á stundum hafi komið yfir hana svo mikil lostaþrá að hún varð að svala henni á stundinni – jafnvel í miðri máltíð! Um kvöldið var farið með nætur- lest til Moskvu, og vart hafði lestin numið staðar morguninn eftir þegar heyrðist kallað: „Er her nogle islandske venner?“ Þar var komin ljóshærð kona á miðjum aldri, Nína Krymova að nafni. Hún var þýðandi bóka Hall- dórs Laxness, og þegar hún var kynnt fyrir skáldunum og rithöfund- unum Steini Steinarr og Agnari Þórðarsyni varð henni að orði: „Ef þið hafið skrifað skáldsögur á borð við Atómstöð Laxness, skal ég snara þeim á rússnesku á auga- bragði!“ Um kvöldið var Nína borðdama Steins, en Hallgrímur og Galína sátu hlið við hlið í öndvegi og fór svo vel á með þeim að engu var líkara en þau hefðu verið ástvinir í æsku. Nína Krymova lagði fast að Steini að segja nokkur orð í veislunni, og að lokum reis hann á fætur og sló í glas sitt. „Steinn byrjaði á því að þakka fyr- ir góðar móttökur, sem Rússar væru reyndar víðfrægir fyrir,“ skrifar Agnar. „Þá sagðist hann lengi hafa vitað að rússneskar konur væru miklar hetjur. Hann hefði lesið um það á barnsaldri í sveit á Íslandi en síst væri það ofsagt – og nú stæði til boða daginn eftir að sjá mikla og merkilega landbúnaðarsýningu. Hann sagðist oft hafa heyrt að Rúss- ar héldu stórkostlegri sýningar en flestir aðrir, og væri þessi sýning áreiðanlega mjög merk og lærdóms- rík. Þó væri það nú svo, að það sem hann helst hefði hug á að sjá myndi ekki fyrirfinnast þar – nefnilega lítið kapítalískt hænsnabú! Því að svo væri mál með vexti að hann og kona hans hokruðu með nokkrar pútur fyrir utan höfuðborgina, og ættu þau í smá erfiðleikum með sumar hænurnar, þó að hann vildi ekki vera að klaga þær fyrir ókunnugum, en óneitanlega virtust þær vera komn- ar í hálfgert verkfall með að verpa og myndu því allar leiðbeiningar frá sérfræðingum vera þakksamlega þegnar. En sem sagt væri um að ræða kapítalískt hænsnabú og því ekkert ráð við þessum vandkvæðum að finna á þeirri stórkostlegu sýn- ingu sem gestum stórveldisins væri boðið að skoða á morgun!“ Eftir að landbúnaðarsýningin hafði verið skoðuð í krók og kima tók ekki betra við. Þá var hópnum boðið að heimsækja gasstöð og fylgdi fyrirlestur á eftir. Þeir Jón Bjarnason og Steinn sátu hlið við hlið og kepptust báðir við að skrifa upp eftir fyrirlesaranum. Þegar komið var út undir bert loft seint og um síðir sneri Jón frétta- stjóri sér að Steini og spurði: „Hvað varst þú að skrifa allan tímann?“ Steinn svaraði: „Ég skrifaði hundrað sinnum Hallgrímur Jónas- son!“ Það er steikjandi hiti og Steinn tekinn að þreytast á þessum eilífu skoðunarferðum og gerir sér til dundurs að erta og stríða hinum sanntrúuðu félögum sínum, Ísleifi og Jóni Bjarnasyni. Þegar komið er í fyrirmyndareld- hús nýrrar verkamannaíbúðar er Ís- leifur fullur aðdáunar og segir: „Hérna er nú ísskápur!“ „Hann er úr timbri,“ segir Steinn. Við nánari athugun kemur í ljós að ísskápurinn að tarna er mun frumstæðari en hann sýndist í fyrstu, svo að Steinn hafði skorað fyrsta markið í kappleiknum. Ísleifur vill ekki una ósigri og reynir að snúa vörn í sókn: „Og hérna er krani,“ segir hann hróðugur, „alveg ljómandi fallegur krani með rennandi vatni.“ „Það kemur áreiðanlega ekkert vatn úr honum,“ fullyrðir Steinn. „Við skulum nú sjá til,“ andmælir Ísleifur vonglaður. En hvernig sem hann skrúfar og skrúfar kemur ekki einn einasti dropi vatns úr krananum. Steinn glottir við tönn; hann hefur skorað öðru sinni. Ísleifur vill ekki una þessum óhagstæðu úrslitum, kallar á fylgd- armann sér til hjálpar, en allt fer á sömu leið. Ekki kemur deigur dropi úr krananum. Það verður uppi fótur og fit meðal Rússanna út af þessu neyðarlega at- viki og linnir ekki látum þar til hverfisstjórinn er kvaddur á vett- vang. Hann upplýsir að vandlega at- huguðu máli að verið sé að vinna við vatnslögn í hverfinu, og vatnið hafi verið tekið af um stundarsakir. „Vissi ég ekki,“ segir Jón Bjarna- son glaðhlakkalega. „Svona verða þær til, lygafréttir Morgunblaðsins um Sovétríkin.“ Hallgríms ríma og Galínu Farið er með fljótaferjunni Max- im Gorkí til Rostov við Don. Allur þorri farþega er á öðru farrými, en íslenski hópurinn þilfari hærra; hann lifir þar í bílífi um borð, þar sem landið líður hægt hjá, blómleg- ar byggðir til að sjá, sveitaþorp og snotur býli. Siglingin reynist lengri en búist var við, en bjart veður er og heiður himinn, svo að menn taka að fækka fötum og baða sig í sólinni – allir nema Steinn sem kveðst enginn vera sóldýrkandi og líða illa í mikl- um hita. Brátt er hann orðinn leiður á að rölta um þilfarið og ekki bætir úr skák að bjórinn er moðvolgur. Við þessar aðstæður yrkir hann sína kunnu vísu: Ömurleg er gerskra grund, gjálpar skólp í mýri. Raula ég fyrir rauðan hund rímur úr ævintýri. Þegar hann er að því spurður hvaða rímur hann eigi við kveðst hann í bernsku hafa „lesið ævintýri um Galínu nokkra, mikinn kvenkost og eftirsóttan af frægum riddurum og slitur af rímum hefði hann séð sem hétu Rímur af Hallgrími og Galínu, en nú myndi hann ekki nema nokkrar hendingar úr rímunum, en hann væri alltaf að velta því fyrir sér hvernig þær hefðu verið; kannski skyti þeim upp í huga honum... Galína hafði sólbrunnið dálítið í kinnum og á handleggjum um dag- inn og fór snemma inn til sín. Hall- grímur var sömuleiðis ekki vel fyrir kallaður. Þá mundi Steinn eina vísu úr rímunni...: Galína okkar gengur ber, glansar lend og magi. Háttatími Hallgríms er heldur í fyrra lagi.“ Fleiri vísur úr rímunni er að finna í lítilli blokk sem Steinn krotaði sitt- hvað í úr Sovétferðinni: Þá mun til einnar áttar útréttast limur hver, þegar Hallgrímur háttar hana sem með oss er. Hallgrímur, sá herjans kall, holdsins syngur messu. Séð hef ég margra syndafall, en samt er ég hissa á þessu. Vinirnir Hannes Sigfússon og Steinn Steinarr. Myndin er tekin í Kaup- mannahöfn 1947. Steinn og Ásthildur Björnsdóttir um það leyti sem þau giftu sig 1948. Steinn var einn af hagyrðingum Sveins Ásgeirssonar í hinum vinsælu útvarps- þáttum Já eða nei. Hér er hópurinn á leið til Kaupmannahafnar, en þar var einn af bestu þáttunum tekinn upp. Talið frá vinstri: Sveinn, Helgi Sæmundsson, Guðmundur Sigurðsson, Steinn og Karl Ísfeld. Ein af síðustu myndunum sem tekin var af Steini Steinarr. Matthías Johann- essen situr við rúm skáldsins á heimili hans við Sléttuveg í Fossvogi. Ragnar í Smára tók myndina. Olíumálverk af Steini Steinarr eftir Þorvald Skúlason, gert 1943. Eigandi: Þorvaldssafn, Listasafni Háskóla Íslands. Svipmynd af herbergisfélögunum Steini og Agnari Þórð- arsyni rithöfundi í Sovétförinni frægu. Bókin Leit að ævi skálds er síðari hluti ævisögu Steins Steinars. Höfundur er Gylfi Gröndal. Bókin er gefin út af JPV- útgáfu og er 351 bls. að lengd.

x

Morgunblaðið

Direct Links

If you want to link to this newspaper/magazine, please use these links:

Link to this newspaper/magazine: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link to this issue:

Link to this page:

Link to this article:

Please do not link directly to images or PDFs on Timarit.is as such URLs may change without warning. Please use the URLs provided above for linking to the website.