Morgunblaðið - 29.01.2002, Qupperneq 24

LISTIR
24 ÞRIÐJUDAGUR 29. JANÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
Í PISTLI á netsíðu blaðsins San Jose
Mercury News í Kaliforníu í Banda-
ríkjunum voru síðastliðinn fimmtu-
dag vangaveltur þess efnis að kaflar
úr enskri útgáfu bókar Ólafs Jóhanns
Ólafssonar, Slóðar fiðrildanna, eða
The Journey Home, eins og hún heit-
ir á ensku, væru teknir nær orðréttir
úr bókinni The Gastronomical Me,
eftir kunnan bandarískan rithöfund,
M.F.K. Fisher, sem var einkum
þekkt fyrir skrif sín um mat og mat-
armenningu. Haft er eftir lögfræð-
ingnum Jeffrey Craig Miller, sér-
fræðingi í höfundarrétti að „... ef þú
notar meðvitað orð annarrar mann-
eskju, og þau orð falla undir gildandi
höfundarrétt, þá ertu að brjóta á höf-
undarrétti þeirrar manneskju“.
Í pistlinum segir ennfremur að það
hafi verið Margaret Baer, bókasafns-
fræðingur á lögbókasafni í Kaliforníu
og aðdáandi bóka Fishers, sem hafi
komist að því að sláandi líkindi væru
með frásögn Ólafs Jóhanns af tveim-
ur flóttamönnum á flótta frá Spáni til
Frakklands og frásögn Fishers af
sama atburði.
„Þetta er spurning um það
hvernig rithöfundar vinna“
Blaðamaður San Jose Mercury
News hefur eftir Ólafi Jóhanni að
hann hafi viljað votta Fisher virðingu
sína með tilvitnun í texta hennar og
að hann hafi einnig viljað votta öðrum
rithöfundi, Elizabeth Davis, sams-
konar virðingu í texta sínum, en báð-
ar voru þær kunnar fyrir skrif sín um
mat.
„Þetta er nú allt frekar skrítið í
laginu og þegar menn eru í vindinum
mega þeir búast við því að það fjúki
ýmislegt til þeirra,“ sagði Ólafur Jó-
hann í viðtali við Morgunblaðið í gær.
„Fyrir helgi var birt frétt í slúður-
dálki í viðskiptablaði í Kaliforníu þess
efnis að tvær línur úr Slóð fiðrildanna
væru mjög líkar tveimur línum úr
æviminningum M.F.K. Fisher. Þetta
kom okkur á óvart, því þegar ég hef
verið að kynna bókina á upplestrar-
ferðum og þess háttar hef ég mikið
talað um þetta. Það hefur ekki verið
neitt launungarmál að þegar menn
skrifa skáldsögur sem gerast á árum
áður viða þeir að sér ýmsu efni og það
er hefð fyrir því hvað menn geta not-
að og hvernig, án þess að geta heim-
ilda.“
Ólafur Jóhann segir að AP-frétta-
stofan hafi síðan tekið fréttina upp og
sagt frá þessu. „Jarðvegurinn hérna
er nú sá að undanfarið hafa tveir
sagnfræðingar, þar af annar mjög
þekktur, Stephen Ambrose, verið
staðnir að því að hafa brotið höfund-
arrétt í sagnfræðiritum og geta ekki
heimilda sinna. Þeir eru sakaðir um
að hafa tekið heilu kaflana úr öðrum
verkum, skilst mér, þannig að það er
mjög mikið verið að huga að þessum
málum hérna og menn reyna að þefa
allt uppi og það er sá jarðvegur sem
þetta sprettur uppúr. Fréttin frá AP
hefur svo birst hér í ýmsum netmiðl-
um.“
Ólafur Jóhann segir að hann og út-
gefandi hans, Pantheon, hafi sent frá
sér yfirlýsingu þess efnis að enginn
höfundarréttur hafi verið brotinn.
„Þetta flokkast undir það sem ég
kalla „fair use“ eða sanngjörn afnot,
sem eru hefðbundnar vinnuaðferðir,
en að við myndum vera til í að hug-
leiða það þegar bókin verður prentuð
næst hvort þess ætti að geta að ég
hafi stuðst við ýmsar heimildir, þar á
meðal bók M.F.K. Fisher. Við erum
enn bara að hugleiða þetta, því þetta
er stærra mál en bara þessar tvær
setningar sem eru svipaðar í þessari
bók og menn hafa verið að einblína á.
Þetta er spurning um það hvernig rit-
höfundar sem skrifa skáldsögur
vinna og hvort þeir þurfi að birta
heimildaskrá eins og í fræðiritum.
Heima hefði Heimsljós til dæmis orð-
ið ansi subbuleg útgáfa, ef það hefðu
þurft að vera fótnótur á hverri síðu,
eða Íslandsklukkan. Þannig fellur
þetta inn í þennan æsingsjarðveg
vegna skrifa Stephens Ambroses og
þar að auki upphefst þetta ekki af
menningarblaðamönnum heldur
slúðri á viðskiptasíðum. Það er ekki
gaman að fá þetta á sig, en þeir einu
sem geta sakað einhvern um að
brjóta höfundarrétt eru þeir sem eiga
hann og það hafa þeir ekki gert, enda
ekki ástæða til.“
„Þetta er bara sagnfræði“
Ólafur Jóhann segir að menn ein-
blíni á þessar tvær setningar, en að
hann hafi ekki dregið dul á það að
hafa stuðst við aragrúa af heimildum
þegar hann skrifaði Slóð fiðrildanna.
„Það sem þarna um ræðir er lýsing á
atviki sem átti sér stað þegar menn
voru að flýja Spán til Frakklands fyr-
ir stríð nærri San Sebastian og syntu
yfir vatnið til að komast yfir til
Frakklands. Það var oft skotið á
þetta fólk á sundi. Þetta er bara sagn-
fræði og margir búnir að lýsa þessu
og Fisher gerir það mjög vel. Ég end-
ursegi hennar frásögn af þessu, en sú
sem segir frá þessu í minni bók segir
frá á frekar léttvægan hátt, hún tek-
ur sig ekki afskaplega alvarlega og
finnst spennandi að sjá þetta. Þessi
frásagnarmáti passaði mjög vel inn í
karakterinn sem ég var með þarna og
þá lét ég viðbrögðin vera mjög svipuð
því sem Fisher lýsir í sinni bók, þann-
ig að það er nú upplagið í þessu.“
Ólafur Jóhann segist sofa alveg ró-
lega yfir þessu og segir þetta líkt því
og að lenda inni í leikriti eftir Eun-
esco í svolítinn tíma. „Ég bað þó út-
gefendur mína að fara mjög gaum-
gæfilega yfir þetta, því það er ekki
bara þetta mál sem um er að ræða,
heldur alls konar aðrar heimildir sem
ég nota; – þótt þeir hefðu farið yfir
þetta áður. Ég fékk hringingu frá
þeim í gærkvöld, þegar þeir voru
búnir að láta sína sérfræðinga fara
yfir þetta og það er ekkert sem þeir
standa uppi með og hvergi nokkurs
staðar brotinn höfundarréttur.“
Ann Coil ritstjóri hjá bókaútgáf-
unni Farrar, Straus og Giroux, sem
gefur út bók M.F.K. Fishers, The
Gastronomical Me, segir að úgáfan
hafi haft spurnir af þessu máli, en það
hafi ekki komið til umræðu innan fyr-
irtækisins og því sé ekkert hægt að
hafa eftir þeim um það að minnsta
kosti að svo stöddu.
Brot á höfundarrétti þurfa
ekki að vera refsiverð
Hróbjartur Jónatansson hæsta-
réttarlögmaður hefur meistaragráðu
í hugverkarétti frá bandarískum há-
skóla. Eftir að hafa lesið þá klausu í
bók Ólafs Jóhanns sem um ræðir og
AP fréttastofan birti og borið saman
við sama texta úr bók Fishers, segir
hann ljóst að hér sé um að ræða eft-
irtöku á þann hátt sem Bandaríkja-
menn myndu kalla „striking similar-
ities“ eða sláandi líkindi með text-
unum tveimur og að það falli undir
höfundarréttarbrot. „Dómstólar þar
segja að ef hinn meinti brotamaður
hefur haft aðgang að verki hins, þá
snýst sönnunarbyrðin við, og hann
verður að sanna að hann hafi skrifað
þennan texta án þess að vitna í frum-
verkið. Hins vegar er þetta spurning
um það hvort þetta sé brot á höfund-
arrétti, því þótt þetta sé eftirtaka eru
líka til ákveðnar varnir sem Ólafur
Jóhann getur gripið til og þar á ég við
það sem Bandaríkjamenn kalla „fair
use“ eða sanngjörn afnot. Þá er lagt
út af því hvað góður og gegn rithöf-
undur myndi leyfa að notað væri úr
verkum hans, hver sé tilgangur eft-
irtökunnar og afleiðingarnar fyrir
höfundinn. Tilvísun í verk í vísinda-
skyni nýtur til dæmis rýmri réttar til
tilvitnananotkunar en þar sem um er
að ræða markaðsritverk. Þegar
bandarískir dómstólar meta eftir
reglum um sanngjörn afnot og hvort
verk fari framúr þeim mörkum, þá
styðjast þeir einkum við fjóra þætti,
þar sem þeir bera saman frumgerð-
ina og eftirgerðina, en þetta eru
þættir eins og í hvaða tilgangi eft-
irgerðin er rituð; hversu stór hluti
eftirgerðin er af heild þeirrar bókar
og hvort eftirgerðin hafi áhrif á sölu
frumverksins eða skaði það verk.
Mér sýnist það alveg klárt að þarna
sé um að ræða „striking similarities“
eða sláandi líkindi milli textanna
tveggja og það er sem slíkt klárlega
brot á bandarískum höfundarréttar-
lögum. En þó þetta sé brot á höfund-
arrétti Fishers má færa sterk rök
fyrir því að um „fair use“ eða sann-
gjörn afnot sé að ræða og notkunin
því refsilaus fyrir Ólaf Jóhann.“
Hróbjartur segir að sæmdarréttur
sé nokkuð sem Bandaríkjamenn séu
ekki mjög hrifnir af, en í honum felst
meðal annars að rétti höfunda þurfi
að sýna tilhlýðilega virðingu og nær-
gætni. Þeir einblíni miklu fremur á
fjárhagsleg réttindi höfunda og úr-
ræðin gegn höfundarréttarbrotum
taki mjög mið af fjárhags- og við-
skiptalegum hagsmunum höfunda.
„Ég held að það breyti engu fyrir
bandarískan rétt að Ólafur geti ekki
heimildanna, en hinsvegar hefði það
verið heppilegra hjá honum að geta
þeirra, svo að ljóst væri að hann væri
ekki að eigna sér verkið.“
Hvað varðar þau ummæli Ólafs Jó-
hanns að hann hafi notað fleiri heim-
ildir í verk sitt, og talið það almenna
hefð, segir Hróbjartur að það sé eitt
að nota heimildir og annað að hafa
þær eftir svo að um verulega líkingu
sé að ræða. „Í höfundarrétti er hug-
myndin ekki varin, heldur aðeins
framsetningin á henni. Maður getur
út af fyrir sig lesið margar bækur og
fengið hugmyndir um atvik og örlög
með slíkum lestri og svo ritað eitt-
hvað sem sækir í þær. En þegar
menn eru farnir að nýta sér fram-
setninguna með þeim hætti að um
„striking similaities“ eða sláandi lík-
indi er að ræða, þá eru menn að
ganga á réttindi annarra. Um það
hvort Ólafur Jóhann gerir það get ég
ekki dæmt enda hef ég ekki skoðað
aðra eftirtöku hans í því ljósi.“
Ólafur Jóhann Ólafsson kveðst ekki hafa brotið höfundarrétt í bók sinni Slóð fiðrildanna
„Flokkast undir
sanngjörn afnot“
Hróbjartur
Jónatansson
Ólafur Jóhann
Ólafsson
Í SÍÐARI heimsstyrjöldinni var
fólk sem vann mikilvægt starf við
að ráða dulmál nasistanna. Sumt
fólkið vissi aldrei hversu mikilvægt
starf það var að vinna, og hvorki
því né snillingunum sem réðu dul-
málið var nokkurn tíma þakkað,
hvað þá að það væri heiðrað á einn
eða annan hátt. Þetta fólk réð úr-
slitum um að Bretar unnu stríðið
en það hefur aldrei verið látið
uppi.
Stærðfræðingurinn Tom Jericho
kemur aftur til vinnu á aðalstöð
dulmálsráðninga eftir að hafa þurft
að fara í sjúkrafrí vegna ástarsorg-
ar sem hann lenti í vegna sam-
starfskonu sinnar Claire. Hann
kemst að því að hún er horfin, og
hann grunar hana strax um að
vera svikari. Ásamt sambýliskonu
hennar, ungfrú Wallace, fara þau
að leita að Claire. Í bakgrunni er
síðan ein af úrslitaorrustum seinni
heimsstyrjaldarinnar.
Það eru fínir leikarar sem fara
með aðalhlutverkin í þessari mynd.
Dougray Scott tekst vel að leika
hinn úttaugaða Tom og þokkagyðj-
an Kate Winslet sýnir á sér nýja
hlið þegar hún leikur hina „nörda-
legu“ ungfrú Wallace sérlega sann-
færandi. Northam er frábær leik-
ari sem verður sífellt meira
áberandi, og stendur sig yfirleitt
með prýði, einsog hér sem njósn-
arinn Wigham. Þarna má einnig
sjá glitta í Íslandsvininn danska
Nikolaj Costau-Walder sem lék í
„Vildspor“ sem tekin var upp hér á
landi, en er frægari fyrir Natte-
vagten. Hann leikur Puck, pólskan
vinnufélaga Tom. Einnig koma all-
ir aukaleikarar mjög sterkt inn.
Allt útlit myndarinnar er flott,
enda Bretar orðnir sérfræðingar í
seinni heimsstyrjöldinni. Kvik-
myndatakan, búningar og sviðs-
mynd er hvort tveggja látlaust en
fullkomlega endurspeglandi fyrir
tímabilið.
Mér finnst bara eitt atriði í
rauninni klikka og það er handritið
sjálft, sem er auðvitað ekki gott.
Það vantar eitthvert jafnvægi í
það. Þetta er einsog tvær sögur
sem ná ekki að blandast alveg
saman. Ástarsaga hans og Claire
og eftirköstin er einsog afsökun
fyrir því að segja sönnu söguna,
sögu Enigma-dulmálstækisins,
fólksins sem vann þessa merku
vinnu og áhrifa þess á framgang
stríðsins. Hvorug sagan varð al-
mennilega spennandi, þótt báðar
séu áhugaverðar í sjálfu sér.
Allar útskýringar í sambandi við
Enigma-tækið eru hins vegar svo
flóknar að ég skildi mest lítið (og
skildi ekki hvernig leikararnir gátu
lært þennan flókna texta!). Leik-
stjórinn sagði í viðtali við Morg-
unblaðið að það væri einmitt málið,
ef Tom var svona mikill snillingur,
hvers vegna ætti þá meðalbíófari
að skilja allt sem þurfti hann til að
skilja? Þetta er rétt hjá honum, en
hins vegar eru bíómyndir ekki allt-
af sannleikanum samkvæmar, og
mér finnst svolítið hrokafullt að
gera mynd sem fólk á ekki að
skilja. Ég get skilið flóknustu hluti
í heimildarmyndum því að þeir eru
útskýrðir rétt. Apted þessi er
greinilega of jarðbundinn.
Snilligáfa og ást
KVIKMYNDIR
Sambíóin
Leikstjórn: Michael Apted. Handrit: Ro-
bert Harris og Tom Stoppard. Kvik-
myndataka: Seamus McGarvey. Aðal-
hlutverk: Dougray Scott, Kate Winslet,
Jeremy Northam, Saffron Burrows, Nik-
olaj Coster-Waldau og Corin Redgrave.
Bretland. 117 mín. Intermedia Films.
2001.
ENIGMA
Hildur Loftsdóttir
LEIÐ mistök urðu við vinnslu grein-
ar minnar Bosch og Breugel í Les-
bók sl. laugardag. Texti undir mynd í
fyrsta dálki rataði undir stóru mynd-
ina efst fyrir miðju, sem svo er mál-
verk en ekki teikning! Um að ræða
málverkið, Kristur og hórdómskon-
an, máluð 1565, Grátónamynd (svo-
nefnd grisaille), olía á panel 24,1 x
34,3, Courtauld Gallery, London.
Sem sagt næstum því teikning, og
átti stóran þátt í mistökunum sem
skrifast einnig á minn reikning.
Hugðist fyrst nota hana en áttaði
mig svo á að um málverk væri að
ræða og valdi í staðinn teikninguna:
Hinar sjö ódyggðir, koparstunga,
32,2 x 43 sm., 1557, sem er varðveitt í
riss- og þrykkdeild Uffizi safnsins í
Flórenz, en myndirnar víxluðust! Í
teikningunni er arfleifðin frá mynd-
heimi Hieronymusar Boschs meira
en vel sýnileg...
Bragi Ásgeirsson
Pieter Breugel eldri: Hinar sjö ódyggðir, koparstunga, 1557.
LEIÐRÉTTING
Ólafur Jóhann Ólafsson:
The Journey Home
„I adore swimming,“ she declared. „Simply adore it...“ She
looked at David. „You remember what I wrote to you from
San Sebastian, darling, don’t you?“ David hung his head.
M.F.K. Fisher:
The Gastronomical Me
„Oh yes,“ she was saying in a high deliberate way to
Chexbres, „I adore swimming.“ Then she turned to look full
at David … „Don’t you remember my letters from San Seb-
astian, darling? Don’t you?“ David lowered his head …
Samanburður á texta