Morgunblaðið - 17.02.2002, Blaðsíða 32

32 SUNNUDAGUR 17. FEBRÚAR 2002 MORGUNBLAÐIÐ
18. febrúar 1992: „Hitaveita
Suðurnesja er gott dæmi um
samstarfsverkefni sveitarfé-
laga sem mynda eitt og sama
þjónustusvæðið. Sjö sveit-
arfélög standa að þessu þjón-
ustufyrirtæki, sem dreifir hita
og orku um Suðurnes.
Reynslan af því er um sitt
hvað stefnuvísandi fyrir vax-
andi samstarf nágrannasveit-
arfélaga víðs vegar um landið.
Trúlega er að vel heppnað
samstarf nágrannasveit-
arfélaga um ýmiss konar sam-
starfsverkefni, svo sem skóla-
hald, brunavarnir, hitaveitur
og aðra nauðsynlega þjón-
ustu, leiði í sumum tilfellum
sjálfkrafa til samruna slíkra
samstarfssveitarfélaga áður
en langir tímar líða. Reyndar
á hugmyndin um verulega
fækkun og stækkun sveitarfé-
laga í landinu, sem nú eru um
tvö hundruð talsins, vaxandi
fylgi að fagna. Stærri og
sterkari sveitarfélög eru bet-
ur í stakk búin til að sinna
kröfum samtímans um hvers
konar þjónustu við fólk en þau
minni og fámennari.“
17. febrúar 1982: „Iðn-
aðarráðherra Hjörleifur Gutt-
ormsson hefur látið orð falla á
þann veg, að aðgerðum hans
gegn eigendum álversins í
Straumsvík beri að líkja við
landhelgisbaráttuna. Þess
sjást hvergi merki, ekki einu
sinni í flokki ráðherrans, að
málflutningur hans af þessu
tagi hafi áhrif. Nú er svo mik-
ið, að ráðherranum er mest í
mun að finna útgönguleið út
úr þeirri skotgröf, sem hann
hefur sjálfur grafið í tilbúnu
stórstríði sínu við Alusuisse.
Það mun verða hlutskipti ann-
arra en iðnaðarráðherra
kommúnista að taka þær
ákvarðanir í iðnaðarmálum
sem jafnast á við stórátak
eins og útfærslu fiskveiði-
lögsögunnar í 200 sjómílur.
Efnahagslegt sjálfstæði þjóð-
arinnar mun því fyrr hrynja
til grunna þeim mun lengur
sem áhrifa kommúnista gætir
í landsstjórninni.“
17. febrúar 1972: „För
Hannibals Valdimarssonar
samgönguráðherra, til
Bandaríkjanna hefur vakið al-
menna eftirtekt og nokkrar
deilur í herbúðum stjórn-
arflokkanna. Samgönguráð-
herra dvaldi í Bandaríkjunum
í rúma viku og átti þar við-
ræður við hina æðstu yf-
irmenn flota Atlangshafs-
bandalagsins í
Norfolk-flotastöðinni. Enn-
fremur ræddi hann við æðsta
yfirmann bandaríska flotans,
þekktan og umdeildan her-
mann og loks hafði hann ta af
háttsettum embættismönnum
og ráðherrum í utanríkisráðu-
neytinu í Washington.
För Hannibals Valdimars-
sonar hefur ekki sízt vakið at-
hygli vegna þess, að hvorki
utanríkismál, samskipti við
aðrar þjóðir né varnarmálin
heyra undir hans ráðuneyti.
Hins vegar hefur þessi ferð
verulega þýðingu, þegar hún
er skoðuð í ljósi þess, að
Hannibal Valdimarsson er
lykilmaður í núverandi rík-
isstjórn, enda þótt hann hafi
ekki látið mikið að sér kveða
frá því að hún til við völdum.
Afstaða hans til varnarmál-
anna getur því haft mikla þýð-
ingu varðandi afstöðu rík-
isstjórnarinnar til
öryggismálanna. Þess vegna
skiptir miklu máli, að sam-
gönguráðherra sé öllum hnút-
um kunnugur og öðlist ná-
kvæma þekkingu á þeim
vandamálum, sem við er að
etja í varnarmálum okkar. Af
þessum sökum er fyllsta
ástæða til að fagna því, að
ráðherrann hefur tekizt þessa
ferð á hendur, og þess er að
vænta, að hann hafi haft af
henni mikið gagn.“
Fory s tugre inar Morgunb laðs ins
Hallgrímur B. Geirsson.
Styrmir Gunnarsson.
Framkvæmdastjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjórar:
Karl Blöndal, Ólafur Þ. Stephensen.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
Þ
RIÐJUDAGINN 22. janúar
fóru fram athyglisverðar
umræður á Alþingi um verð-
hækkanir og verðbólgu og
stöðu hinna stóru verzlana-
keðja, sem hér hafa orðið til
á rúmum áratug. Í þessum
umræðum sagði Össur
Skarphéðinsson, formaður Samfylkingarinnar,
m.a.: „Ef fortölur duga ekki til þá er það skoðun
okkar í Samfylkingunni, að Samkeppnisstofnun
eigi að fá í hendur þau tæki, sem hún þarf til þess
að skipa fyrir um breytingar, þar á meðal að
skipta upp slíkum einokunarrisum, ef hún telur
þess þörf til þess að vernda hagsmuni neytenda.“
Um þetta sagði Davíð Oddsson forsætisráð-
herra m.a.: „Auðvitað á að fylgja því eftir að stór-
ir aðilar séu ekki að misnota sína aðstöðu. Auð-
vitað er það þannig, að 60% eignaraðild á
verzlunarfyrirtækjum í matvælaiðnaði er alltof
há hlutdeild. Auðvitað er það uggvænlegt og sér-
staklega þegar menn hafa á tilfinningunni að
menn taki ekki því mikla valdi, sem þeir hafa þar,
af skynsemi. Auðvitað hlýtur að koma til greina
af hálfu ríkisins og Alþingis að skipta upp slíkum
eignum ef þær eru misnotaðar.“
Það þurfti engum að koma á óvart, þótt for-
maður Samfylkingar talaði á þennan veg. Hins
vegar var ljóst að mörgum kom það í opna
skjöldu, að formaður Sjálfstæðisflokks skyldi
tala með þessum hætti.
Þeir sem muna hvernig Bjarni Benediktsson,
þáverandi formaður Sjálfstæðisflokksins,
skammaði kaupmennina í Reykjavík í kreppunni,
sem skall yfir á árunum 1967–1969, eða hvernig
Ólafur Thors, sem formaður Sjálfstæðisflokks,
tók útgerðarmennina í gegn, þegar á þurfti að
halda, voru hins vegar ekki hissa á orðum Davíðs
Oddssonar.
Hreinn Loftsson, stjórnarformaður Baugs hf.,
sem hefur langstærsta hlutdeild í matvælamark-
aðnum á Íslandi, sagði í samtali við Morgunblað-
ið hinn 24. janúar sl. af þessu tilefni: „Ég trúi því
að við búum í réttarríki og að allar hugsanlegar
aðgerðir stjórnvalda verði þar af leiðandi að lúta
skilyrðum laga.“
Síðan bætti stjórnarformaður Baugs því við,
að hann efaðist um að Baugur hefði yfir 60%
markaðshlutdeild á matvörumarkaði og sagði:
„…en jafnvel þó að svo væri, þá nægir það eitt og
sér ekki til þess að fyrirtækið verði hlutað í sund-
ur. Ef svo væri yrði einnig að hluta í sundur önn-
ur markaðsráðandi fyrirtæki t.d. í sjóflutningum
og flugi. Ég efast stórlega um að slíkt muni leiða
til lægra verðs á þeirri vöru eða þjónustu, sem
þessi fyrirtæki bjóða neytendum.“
Í þeim umræðum, sem fram hafa farið við og
við á opinberum vettvangi um þetta mál frá því
að tilvitnuð orð féllu á Alþingi, hefur komið fram
það sjónarmið, að ekki væri hægt að gera eigur
manna upptækar með þessum hætti o.s.frv.
Hér er vikið að veigamiklum þáttum í upp-
byggingu þjóðfélags, sem byggist á grundvelli
lýðræðis. Í fréttaskýringu, sem birtist hér í
Morgunblaðinu 26. janúar sl. eftir Ragnhildi
Sverrisdóttur blaðamann, vitnar hún til samtals
við Árna Vilhjálmsson hæstaréttarlögmann og
segir m.a.: „Árni segir að ákvæði um uppskipt-
ingu markaðsráðandi fyrirtækja vegna misnotk-
unar á stöðu verði að vera almenn, ekki komi til
greina að setja slík lög til höfuðs einum þætti at-
vinnulífsins öðrum fremur. Við lagasetninguna
verði hins vegar að taka mið af ákvæðum stjórn-
arskrárinnar um eignarrétt og atvinnufrelsi, en
hann geti ekki lagt mat á hvort slík lög fengju
staðizt samkvæmt stjórnarskránni.“
Frjáls mark-
aður og ófrjáls
UMRÆÐUR sem
þessar eru ekki nýjar
nálinni. Hér á Íslandi
hafa menn lengi haft
áhyggjur af því, að samkeppni væri ekki nægileg
í mörgum greinum atvinnulífsins. Fyrr eða síðar
reka menn sig hins vegar á þann veruleika að
markaðurinn hér er svo lítill, að hann skapar ekki
grundvöll fyrir rekstri margra fyrirtækja í sömu
grein. Það er t.d. hálfrar aldar reynsla af því, að
það er ekki rekstrargrundvöllur fyrir tveimur
flugfélögum í áætlunarflugi á milli landa svo að
dæmi sé tekið.
En merkustu og kannski mögnuðustu umræð-
ur af þessu tagi fóru fram í Bandaríkjunum fyrir
100 árum. Um þær er fjallað í mikilli sögu, sem
rithöfundur að nafni Ron Chernow hefur skrifað
um ævi Johns D. Rockefellers, sem tvímælalaust
hefur verið einn merkasti athafnamaður, sem
uppi var á síðari hluta 19. aldarinnar og fyrri
hluta hinnar 20. Bók þessi nefnist The Titan og
kom út fyrir nokkrum árum. Í henni segir m.a.:
„Standard Oil (fyrirtæki Rockefellers) hafði
kennt bandarískum almenningi mikilvæga en um
leið mótsagnakennda lexíu. Ef frjáls markaður
er látinn óheftur getur hann endað með því að
verða hræðilega ófrjáls. Samkeppni kapítalism-
ans er ekki eitthvert náttúrufyrirbæri heldur
þarf að skilgreina hana og takmarka með lögum.
Óheftur markaður getur leitt til einokunar eða
alla vega óheilbrigðrar samþjöppunar og ríkis-
stjórnir þurfa stundum að grípa inn í til þess að
tryggja að hagkvæmni samkeppni skili sér.“
Á síðari hluta 19. aldarinnar höfðu orðið til ein-
okunarveldi á mörgum sviðum bandarísks við-
skiptalífs, þótt ekkert þeirra hafi orðið jafn stórt,
umsvifamikið og ríkt og olíuveldi Johns D.
Rockefellers, Standard Oil, sem tók upp nýstár-
lega viðskiptahætti. Fyrirtækið knúði t.d. fram
hagstæðari flutningsgjöld hjá járnbrautarfyrir-
tækjum en minni keppinautar höfðu tök á og rök-
studdi þá kröfu gagnvart járnbrautarfyrirtækj-
unum með því að flutningar þess væru miklu
meiri en keppinautanna.
Þetta minnir á umræður hér um það að mat-
vörukeðjurnar knýi fram lægra verð hjá birgjum
en keppinautar geti fengið og rökin fyrir því eru
þau, að matvörukeðjurnar kaupi mun meira
magn en smærri keppinautar. Einstök ríki innan
Bandaríkjanna gerðu tilraun til að stöðva þesa
viðskiptahætti með því að setja lög um að flutn-
ingsgjöld með járnbrautum skyldu vera þau
sömu fyrir alla.
Tilvist einokunarvelda undir lok 19. aldarinnar
skapaði mikinn pólitískan þrýsting á að hemja
þau. Einstök ríki Bandaríkjanna settu lög til þess
að koma böndum á þau og í bandaríska þinginu
voru lögð fram fjölmörg lagafrumvörp í sama
skyni.
Þessar umræður leiddu til þess að 1890 und-
irritaði Harrison, þáverandi Bandaríkjaforseti,
lög, sem kennd voru við John Sherman öldunga-
deildarþingmann. Lögin kváðu á um að einok-
unarveldi í viðskiptalífinu skyldu bönnuð og þeir
sem gerðu sig seka um slíkt skyldu ýmist sekt-
aðir eða settir í fangelsi. Síðar upplýsti William
Howard Taft Bandaríkjaforseti að Standard Oil,
fyrirtæki Johns D. Rockefellers, hefði verið ein
helzta ástæða lagasetningarinnar.
Margir töldu hins vegar þessa löggjöf gagns-
lausa, ákvæði laganna væru of veik til að hafa
nokkur áhrif og Rockefeller sjálfur studdi endur-
kjör Shermans ári síðar.
Á þessum tíma voru fjölmiðlar að koma til sög-
unnar með afgerandi hætti og fyrst í stað var
mönnum ekki ljóst hvað áhrif þeirra gátu verið
mikil.
Þar fór fremst í flokki ung kona að nafni Ida
Tarbell. Faðir hennar hafði orðið illa út í sam-
keppni við olíuveldi Rockefellers. Hann varaði
dóttur sína við og ráðlagði henni að leggja ekki til
atlögu við Standard Oil. Hún hafði viðvörunarorð
hans að engu og ritaði um þriggja ára skeið
greinar um Standard Oil og Rockefeller sjálfan í
tímarit, sem nefndist McClure. Greinar hennar
vöktu gífurlega athygli um öll Bandaríkin og svo
fór að Theodor Roosevelt, þáverandi forseti
Bandaríkjanna, varð ákafur lesandi þeirra.
Greinar Idu Tarbell áttu mikinn þátt í að fella
Standard Oil en jafnframt var ljóst að einokunar-
veldin áttuðu sig ekki í byrjun á áhrifamætti fjöl-
miðlanna og ypptu öxlum yfir skrifum þeirra. Nú
til dags mundi fyrirtæki, sem lenti í slíkum
stormi, umsvifalaust ráða sér fjölmiðlaráðgjafa
til þess að taka á móti og leggja áherzlu á að
koma í fjölmiðla jákvæðum fréttum fyrir viðkom-
andi fyrirtæki til þess að vega upp á móti hinum
neikvæðu.
Í greinum sínum gagnrýndi Ida Tarbell Stand-
ard Oil ekki fyrir stærðina heldur fyrir misnotk-
un aðstöðu. Hún hvatti ekki til þess að fyrirtækið
yrði leyst upp heldur að tryggt yrði að frjáls sam-
keppni væri virk. Hún dáðist að afrekum Rocke-
fellers í atvinnulífinu en taldi að hann hefði getað
náð sama árangri án þess að grípa til siðlausra
vinnubragða.
Rockefeller og hans menn vissu ekki hvar þeir
höfðu Roosevelt, þáverandi Bandaríkjaforseta,
þegar kom að forsetakosningunum 1904. Þeir
gátu ekki hugsað sér að styðja andstæðing hans
úr Demókrataflokknum og lögðu þess vegna
mikla peninga í kosningasjóði Roosevelts. Eftir
að forsetinn hafði náð endurkjöri sendi Rocke-
feller honum hamingjuóskir en ekki leið á löngu
þar til forystumenn Standard Oil gerðu sér ljóst,
að fjárfesting þeirra í endurkjöri Roosevelts
hafði verið mjög misráðin. „Við keyptum hann en
hann lét ekki kaupa sig,“ sagði einn þeirra.
Forsetinn ruglaði þá í ríminu. Hann skammaði
þá opinberlega en talaði vinsamlega og elskulega
við þá í einkasamtölum. Þegar þeir fóru frá hon-
um fannst þeim hann vera sammála þeim í einu
og öllu.
En á miðju ári 1906 lagði hann til atlögu við þá
og löggjöf Johns Shermans öðlaðist nýtt líf. Þeg-
VÆGUR SAMDRÁTTUR
Í janúarmánuði var atvinnuleysi ílandinu um 2,4% en var 1,9% ídesember. Á síðasta ári var tölu-
vert um uppsagnir í verzlunar- og
þjónustugreinum eins og kunnugt er.
Allar tölur, sem fram hafa komið, svo
sem um stórminnkaðan innflutning
bíla, minnkandi vöruflutninga til
landsins, batnandi viðskiptajöfnuð og
svo mætti lengi telja, eru til marks
um umtalsverðan samdrátt í við-
skiptalífinu miðað við það sem var á
árinu 2000.
Sú staðreynd að atvinnuleysi er
ekki meira en þessar tölur gefa til
kynna er ótvíræð vísbending um að
þegar á heildina er litið er samdrátt-
urinn vægur. Það er augljóst, að þótt
verulegar uppsagnir hafi verið á und-
anförnum mánuðum í ýmsum grein-
um er atvinnulífið nægilega kraft-
mikið til þess að taka við því fólki og
tryggja því önnur störf.
Það sem úrslitum ræður um þetta
er að sjálfsögðu vaxandi velgengni í
sjávarútvegi, sem sjávarútvegurinn
er að vísu seinn til að viðurkenna í
umræðum um greiðslu auðlinda-
gjalds, en góður gangur sjávarút-
vegsfyrirtækja hefur fljótt áhrif í
öðrum atvinnugreinum.
Þótt samdrátturinn sé augljóslega
vægur eins og fram kemur í tölum um
atvinnuleysi fer ekki á milli mála, að
hann hefur komið illa við fyrirtæki í
verzlun og þjónustugreinum. Þar er
hann mun meiri og alvarlegri en end-
urspeglast í tölum um atvinnuleysi
yfir landið allt.
Þessi fyrirtæki hafa orðið að draga
saman seglin, segja upp fólki og
skera niður kostnað en fyrirtæki í
öðrum greinum taka augljóslega við.
Í ljósi þess að atvinnuleysistölur
eru ekki hærri nú má gera ráð fyrir,
að þegar líður á árið fari að birta til í
þeim greinum atvinnulífsins, sem nú
eiga við erfiðleika að etja. Slík bjart-
sýni byggist þó á því, að efnahags-
ástand fari batnandi í nálægum lönd-
um, sérstaklega í Bandaríkjunum og í
Evrópu.
Augljóst er af fréttum, að stjórn-
völd í Bandaríkjunum hafa uppi al-
varlegar ráðagerðir um hernaðarað-
gerðir gegn Írak í framhaldi af
aðgerðum í Afganistan, væntanlega á
þeirri forsendu, að hryðjuverkamenn
njóti skjóls í Írak og stuðnings frá
stjórnvöldum þar. Ný stríðsátök í
Miðausturlöndum geta auðveldlega
orðið til þess að hleypa upp olíuverði,
sem umsvifalaust hefur neikvæð
áhrif á undirstöðuatvinnugreinar
bæði hér og annars staðar.
En miðað við þær yfirlýsingar, sem
nú berast frá Bandaríkjunum og
raunar einnig frá Bretlandi eins og
fram kemur í fréttum Morgunblaðs-
ins í gær, er ekki hægt að útiloka að
til átaka komi á þeim slóðum á þessu
ári.
Hækkandi olíuverð hefur mikil
áhrif á afkomu sjávarútvegs sem og
Flugleiða, svo að dæmi séu tekin.
Það er því ljóst, að þróun alþjóða-
mála getur sett alvarlegt strik í
reikninginn í rekstri þjóðarbúsins á
þessu ári, þótt þróun mála hér heima
fyrir sé í flestum atriðum jákvæð.
Það er umhugsunarefni fyrir okkur
Íslendinga, hvort við getum með ein-
hverjum hætti unnið skipulega að því
að vera ekki svo háðir sveiflum á al-
þjóðavettvangi, sem raun ber vitni
um. Óðaverðbólgan á árabilinu 1970–
1980 átti t.d. að verulegu leyti rætur
að rekja til gífurlegra hækkana á ol-
íuverði tvisvar sinnum á einum ára-
tug.