Morgunblaðið - 28.03.2002, Qupperneq 16

16 D FIMMTUDAGUR 28. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
FERMING var inn-
leidd á Íslandi með til-
skipun frá konungi
Dana, Norðmanna og
Íslendinga árið 1736.
Þá hafði heittrúar-
stefnan svokallaða ver-
ið ríkjandi við dönsku
hirðina um nokkurt
skeið. Þessi stefna boð-
aði nýjungar og fram-
farir í uppeldis- og
skólamálum. Talsmenn
hennar létu sér ekki
nægja að fólk kannað-
ist við hina réttu kenn-
ingu og gæti játað hana
með utanbókarlær-
dómi, heldur vildu þeir að trúaraf-
staðan ætti ítök í kjarna persónu-
leikans og í tilfinningalífinu.
Lærdómurinn fólst í litlu kveri
sem þýski siðbótarfrömuðurinn
Marteinn Lúther samdi fyrir börn
og alþýðu og nefnt var Fræðin minni
og enn er lagt til grundvallar ferm-
ingarfræðslu þeirrar kirkju sem
kennir sig við nafn hans. Þar eru
grundvallaratriði trúarinnar rakin
og útskýrð á einfaldan hátt.
Foreldrar skyldu sjá um að börnin
lærðu Fræðin og prestarnir höfðu
eftirlit með því að því væri framfylgt
og prófuðu þekkingu barnanna í
lestri í húsvitjunarferðum sínum.
Þeir áttu að sjá til þess að börnin
væru ekki beitt þving-
unum við lærdóminn
svo þau fengju ekki
óbeit á efninu og þeim
bar, samkvæmt reglu-
gerðinni, að haga
kennslunni þannig með
ástríki og tillitsemi að
börnin tileinkuðu sér
inntak boðskapar krist-
indómsins svo að hann
hefði mótandi áhrif á
þau. Sérstök trú-
fræðikver voru samin
og lögleidd sem skyldu-
lesning til viðbótar við
Fræðin minni.
Praktísk guðfræði
Konungsvaldið, embættismenn og
landeigendur vildu styrkja stöðu
sína í samfélaginu, efla taumhaldið á
landslýð, og því fannst stjórnkerfinu
tilvalið að nota prestana til að hafa
eftirlit og tilkynningarskyldu til ver-
aldlegra yfirvalda þegar eitthvað fór
úrskeiðis. Þannig fylgdu í kjölfar til-
skipunar um fermingar aðrar reglu-
gerðir um húsaga, húsvitjanir og eft-
irlit presta með fræðslu, uppeldi og
góðum siðum á bændabýlum sem
voru eins konar vinnu- og félags-
málalöggjöf þeirra tíma. Allir höfðu
hag af því að húsbændur, vinnuhjú
og börn væru siðprúð, samviskusöm
og vinnusöm.
Í lok 18. aldar var enn hert á
reglugerðum um lestrarkunnáttu og
prestum hótað sektum og embætt-
ismissi ef þeir fermdu ólæsa ung-
linga. Borgaralegar skyldur og rétt-
indi voru bundin fermingu. Þetta
kerfi virðist hafa virkað furðu vel
langt fram á 19. öld. Í upphafi þeirr-
ar aldar voru um 90 prósent fermdra
Íslendinga læs á trúarlega texta og
var það miklu hærra hlutfall en með-
al nágrannaþjóða á þeim tíma. Ekki
var þá farið að reisa skóla fyrir börn
enda lítið um þéttbýliskjarna í landi
þar sem fólki var haldið að sveita-
vinnu fyrst og fremst.
Alþýðufræðslan á Íslandi byggðist
því á fermingunni og eftirlitshlut-
verki presta. Árið 1880 var þeim
skylt að sjá svo til að börnin kynnu,
auk lesturs, að skrifa og reikna. Um
svipað leyti voru stofnaðar sóknar-
nefndir og héraðsnefndir prófasts-
dæma, sem sumar a.m.k. litu á hlut-
verk sitt þannig að þeim bæri að
styðja prestinn í fræðslustarfinu.
Margar þeirra gengu með prestum
sínum fram fyrir skjöldu til að koma
á farkennslu og barnaskólum enda
kom það brátt í ljós, þegar sjávar-
plássunum óx fiskur um hrygg, að
prestarnir gátu ekki sinnt þessu eins
og þeir vildu og vert væri.
Landsjóðsstyrkur fékkst til þess-
arar fræðslustarfsemi, ef prestur
mælti með í umsókn og tók ábyrgð á
kennurunum. Forsenda styrks var
að prófað væri á vorin í skyldugrein-
unum og sendar skýrslur. Þessar
skýrslur birtust í nokkur ár, eftir
sóknum, prestaköllum og prófasts-
dæmum, í blaði Þórhalls Bjarnason-
ar forstöðumanns Prestaskólans og
síðar biskups
Hugmyndafræðingur
þjóðkirkjunnar
Þórhallur Bjarnason var þjóðleg-
ur hugsjónamaður sem rak eitt veg-
legasta bændabýli landsins í Laufási
í Reykjavík, sem varð miðstöð Ung-
mennafélagshreyfingarinnar fyrstu
árin. Hann var maður hins nýja tíma
um aldamótin 1900, frjálslyndur í
guðfræðiskoðunum, og í blaði sínu
(1909) birti hann þá stefnuskrá, sem
íslenska þjóðkirkjufyrirkomulagið
hvílir enn á.
Sá kjarni umbótamanna sem lað-
aðist að Þórhalli beitti sér fyrir því
að aðgreina skírnarfræðslu kirkj-
unnar (þ.e. fermingarfræðsluna) frá
kristinfræðikennslu skólanna. Þeir
vildu ekki að börnunum væri kennd
trúfræði í skólunum og vildu því
leggja af hið fræga kver Helga Hálf-
dánarsonar og kenna börnunum
biblíusögur og kristnisögu í staðinn.
Þessi aðgreining átti sér stað árið
1926 og síðan hefur kristinfræðin
þróast sem sérstök kennslugrein á
faglegum forsendum óháð trúfræði
kirkjunnar.
Nú er kennsla í siðfræði og öðrum
trúarbrögðum en kristni hluti af
þessu fagi og ekkert vantar annað en
hæfa kennara í almennum trúar-
bragðafræðum til þess að greinin fái
að njóta sín í nútímaskólakerfi. Sá
sem gekk einna harðast fram í því að
koma þessari aðgreiningu á var
tengdasonur Þórhalls biskups, Ás-
geir Ásgeirsson, kennari við Kenn-
araskólann í Reykjavík, síðar
fræðslustjóri og forseti íslenska lýð-
veldisins.
Þjóðarsátt um skólann
Að frumkvæði Alþingis stendur í
markmiðslýsingu grunnskólans frá
1974 að hann skuli byggja á kristnu
siðgæði og umburðarlyndi. Það er al-
veg í anda biskupsins Þórhalls
Bjarnarsonar og vinar hans og sam-
starfsmanns í skólamálum, séra
Magnúsar Helgasonar, fyrsta skóla-
stjóra Kennaraskólans, sem upp-
fóstraði fyrstu kynslóðir barna- og
unglingakennara á Íslandi. Það er
ekki ofsagt að kennarastéttin hafi
vaxið og þroskast undir verndar-
væng íslensku þjóðkirkjunnar og
hún sleppti ekki hendinni af þessari
fóstru sinni fyrr en hún gat staðið á
eigin fótum.
Með þessari aðgreiningu var
heillaspor stigið bæði fyrir kirkju og
skóla og búið í haginn fyrir friðsam-
leg samskipti þessara grundvallar-
stofnana þjóðfélagsins, sem stefna
báðar að því á sinn hátt að efla um-
burðarlyndi, siðgæði og bjartsýni
meðal hinna uppvaxandi kynslóða.
Aðgreining þjóð-
kirkju og ríkisskóla
Pétur Pétursson
Ferming
Alþýðufræðslan, segir
Pétur Pétursson,
byggðist á fermingunni
og eftirlitshlutverki
presta.
Höfundur er prófessor í kennimann-
legri guðfræði við Háskóla Íslands.
Í forystugrein sinni
15. mars sl. ræðir
Morgunblaðið sjávar-
útvegsmál. Þar gefur
að líta eftirfarandi
klausu: ,,Samþykkt
frumvarps sjávarút-
vegsráðherra um auð-
lindagjald, sem lagt
var fyrir Alþingi í síð-
asta mánuði, er
grundvöllur að sátt í
þessu máli.“
Hér hlýtur að vera
ritað gegn betri vit-
und eða að höfundur-
inn á heima hinum
megin á Sjöstjörn-
unni.
Stjórnvöld hafa aldrei frá upp-
hafi fiskveiðideilunnar lagt neitt
fram, sem til sátta gæti orðið. Allt
þeirra sáttatal hefir verið yfirskin
og blekkingar. Í þeim aðferðum
hefir formaður Sjálfstæðisflokks-
ins farið fremstur, enda í samræmi
við háttsemi hans.
Allir sjá, sem sjá vilja, að sátta-
tal stjórnarflokkanna fyrir þing-
kosningar 1999 var holhljóma
kosningaáróður. En bragðið
heppnaðist og þá var tilganginum
náð, sem helgaði meðalið. Það var
ekki sízt fyrir tilstilli Morgunblaðs-
ins, og þessvegna ekki að undra
þótt því renni áfram blóðið til
skyldunnar svo sem sjá má af til-
greindu leiðaraskrifi.
Þegar andstæðingum ólaganna í
fiskveiðimálum hefir ofhasað yfir-
gangur stjórnvalda við þegnana, og
þýlyndi við auðvaldið, er þeim
svarað með því að fullyrða að þeir
vilji ekki sættir. Foringjar allra
stjórnarandstöðuflokkanna báru sl.
haust fram tillögu í alþingi um að
sett yrði á fót nefnd allra þing-
flokka til að reyna til þrautar að
komast að samkomulagi. Sú tillaga
er ekki einu sinni tekin á dagskrá
til umræðu hvað þá meir.
Innihald og framkvæmd fisk-
veiðilaganna hefir í alls engu
breytzt frá upphafi nema á verri
veg vegna aðfaranna gegn smábát-
um. Ekkert – alls ekkert – er að
finna í frumvarpi sjávarútvegsráð-
herra nú, sem neinu máli skiptir.
Hið eina sem er nýtt er hrófatildur,
sem kallast auðlinda-
gjald, og er enn ein
blekkingardruslan
sem dregin er að húni,
enda skortir ekki
ákvæði í íslenzk lög til
að skattleggja at-
vinnugreinar á land-
inu.
Hinn nýi skattur,
auðlindagjaldið svo-
kallaða, á í áranna rás,
eftir áratug eða svo,
að ná um það bil 2
milljörðum króna. Á
móti kemur niðurfell-
ing gjalda eins og t.d.
Þróunarsjóðsgjalds
upp á einar 700 milljónir króna.
Minna má á, til samanburðar, að
sjómannaafsláttur skatta, sem út-
gerðinni ber að borga, kostar rík-
issjóð meira en áformaða auðlinda-
gjaldið getur hæst orðið!
Og hverju öðru myndi hið
áminnsta frumvarp, sem á að vera
,,grundvöllur að sátt“ í fiskveiði-
málinu, breyta ef að lögum verður?
Myndi hið ógnvænlega brottkast
hverfa?
Ekkert myndi breytast er að því
lýtur.
Myndi braskinu linna, þar sem
gjafakvótaþegar selja verðmæti al-
þjóðar og stinga andvirðinu í eigin
vasa?
Þvert á móti eykst það vegna
þess að smábátaflotinn er færður
undir það ok.
Myndu hinar dreifðu byggðir
verða bættari við hin væntanlegu
nýju lög?
Því er alveg öfugt farið, þar sem
stórkvóta- og gjafþegarnir munu
kaupa upp veiðiheimildir smábát-
anna sem eru forsenda búsetu í
byggðunum.
Munu fiskstofnarnir vaxa og efl-
ast?
Að því leyti, eru áhrif laganna
óbreytt frá því sem verið hefir, og
er óþarft að rifja upp ástandið sem
við stöndum frammi fyrir.
Mun ungum mönnum gefast
kostur á að hefja útgerð eftir sam-
þykkt ,,sáttafrumvarpsins“?
Lögin verða hin sömu að því
leyti, að veiðiheimildir munu halda
áfram að safnast á örfáar hendur,
og að öllum líkindum hraðar en áð-
ur.
Bráðlega fer vald peninganna
öllu að stjórna í útvegsmálum Ís-
lendinga. Stórfyrirtækin munu
einskis annars gæta en að hramsa
til sín auð og völd. Ef Akureyr-
ingar halda að eitthvað annað muni
ráða útgerð og fiskvinnslu Útgerð-
arfélags Akureyrar en pyngja aðal-
eigenda og ráðamanna Eimskipa-
félags Íslands, þá er það mis-
skilningur, meira að segja barna-
legur bjálfaháttur. Enda hefði mátt
halda að þeir þar nyrðra hafi áður
fundið smjöfþefinn af orðheldni
þeirra syðra.
Og tími er til þess kominn að
Skagstrendingar snúi sér til Skap-
arans, en Húsvíkingar eru sjálfsagt
þegar lagstir á bæn.
En vill nú ekki blaðið mitt,
Morgunblaðið, rifja upp með grein-
arhöfundi undirstöðuatriðin í
stefnu Sjálfstæðisflokksins: Um
hina frjálsu samkeppni á hinum
frjálsa markaði?
Minn gamli vinur og lærifaðir,
Ólafur Björnsson, prófessor,
kenndi mér fyrir margt löngu að
miðstýring á framleiðslu og mark-
aði væri höfuðeinkenni sovézka
skipulagsins, og úthlutun stjórn-
valda á takmörkuðum gæðum þjóð-
ar gengi aldrei til lengdar. Hvað
ætli hann myndi segja um íslenzku
aðferðina við úthlutun á aðalauð-
lind Íslands, sjávarauðlindinni, ef
mæla mætti?
Ef frumvarp ríkisstjórnarinnar
um sjávarútvegsmál, sem nú liggur
fyrir alþingi, verður að lögum, mun
það valda meira ósætti í útvegs-
málum en nokkru sinni, sem leiða
kann til þess að friðurinn verður
sundur slitinn í landinu.
Friðslit
Sverrir
Hermannsson
Kvótinn
Og tími er til þess kom-
inn að Skagstrendingar
snúi sér til Skaparans,
segir Sverrir Her-
mannsson, en Húsvík-
ingar eru sjálfsagt þeg-
ar lagstir á bæn.
Höfundur er alþingismaður.
FORELDRAR
barna í sérdeild Réttar-
holtsskóla skrifuðu
frambjóðendum til
borgarstjórnarkosn-
inganna bréf fyrir
skömmu þar sem þeir
lýstu yfir áhyggjum
sínum vegna stefnu
fræðsluráðs Reykjavík-
ur um sérkennslu.
Frambjóðendur af lista
Sjálfstæðisflokksins
hittu foreldrana til að
hlusta á sjónarmið
þeirra.
Foreldrarnir hafa
áhyggjur af því að sér-
deildir muni leggjast af vegna þess að
rekstrargrundvöllur þeirra sé í upp-
námi miðað við stefnu fræðsluráðs
Reykjavíkur. Foreldrarnir benda á
að ekki henti öllum nemendum að
vera alfarið í almennum bekkjum og
óttast að börnin þeirra verði undir
því að erfitt sé fyrir kennara að sinna
þeim ásamt öllum hinum börnunum í
bekknum. Þeir benda einnig á að sum
barnanna séu með alvarlega hegð-
unarerfiðleika sem geti valdið því að
aðrir nemendur fái heldur ekki
kennslu við hæfi.
Spurningum ósvarað
Sérkennslustefna fræðsluráðs er
um margt góð og hefur að leiðarljósi
að öll börn eigi rétt á að ganga í
heimaskóla óháð fötlun. Hún byggist
á einstaklingsmiðuðu námi og sjálf-
stæði skóla í að ákveða hvernig
standa skuli að sérkennslunni á
hverjum stað. Hins veg-
ar er gagnrýnivert hve
lítið samráð var haft við
skólastjórnendur,
kennara og foreldra.
Leitað var umsagnar sl.
sumar, á tíma þegar
erfitt er að ná fólki sam-
an vegna sumarleyfa,
og gera t.d. bæði Skóla-
stjórafélag Reykjavík-
ur og Félag íslenskra
sérkennara athuga-
semdir við það og hafa
fyrirvara á umsögnum
sínum. Þá er í um-
sögnum þeirra varpað
fram fjölmörgum
spurningum sem enn
hafa ekki fengist svör við.
Sérdeildir og sérskólar
Það er líka göfugt markmið og yf-
irlýst stefna að allir nemendur geti
verið í almennum bekk en hins vegar
er það jafnljóst að það hentar ekki
öllum börnum. Niðurstöður PISA –
2000-rannsóknarinnar, sem er al-
þjóðleg rannsókn á frammistöðu 15
ára nemenda í lestri, stærðfræði og
náttúrufræði, undirstrika að á Íslandi
ríkir jafnrétti til náms og að nemend-
um sem eiga á brattann að sækja í
námi er vel sinnt. Þær staðfesta einn-
ig að halda beri áfram á þeirri braut
að tryggja nemendum sem eiga erfitt
með nám þann stuðning sem þeir
þurfa. Í ályktun frá aðalfundi Félags
grunnskólakennara segir að alltaf
þurfi að vera fyrir hendi sérdeildir og
sérskólar til að mæta þörfum þeirra
nemenda sem ekki fá notið kennslu
við hæfi í heimaskóla.
Raunverulegt val
Ég tel afar brýnt að komið verði til
móts við sjónarmið foreldra barna í
sérdeildum. Taka þarf af öll tvímæli
þess efnis að sérdeildir muni starfa
áfram fyrir þá nemendur sem þess
þurfa. Að öðrum kosti er um tómt
mál að tala að foreldrar hafi val um
besta úrræði fyrir börnin.
Hagsmunir
barna í fyrirrúmi
Guðrún Ebba
Ólafsdóttir
Höfundur skipar 3. sæti á lista Sjálf-
stæðisflokksins í Reykjavík.
Sérskólar
Gagnrýnivert er,
segir Guðrún Ebba
Ólafsdóttir, hve lítið
samráð var haft við
skólastjórnendur,
kennara og foreldra.