Morgunblaðið - 31.03.2002, Blaðsíða 24

24 SUNNUDAGUR 31. MARS 2002 MORGUNBLAÐIÐ
H
IN frjósama velvild: Um
samskipti Jóhanns Jóns-
sonar og Jóns Leifs nefnist
grein eftir Árna Heimi Ing-
ólfsson í hausthefti Skírnis
2001.
Fyrirsögnin vakti strax
athygli mína því að ég minnist þess að hafa
heyrt Jón Leifs ræða um lög sín við ljóð Jó-
hanns Jónssonar og einnig það að hann harm-
aði að hafa ekki samið fleiri lög við ljóð og
kenndi um tímaleysi vegna annarra verkefna.
Þekktust eru lög Jóns við ljóð Jóhanns,
Vögguvísu og Máninn líður, samin í Þýska-
landi á árunum 1929–30.
Eins og Árni Heimir bendir á hafa lögin
verið meðal þekktari verka tónskáldsins, sér-
staklega lagið við Vögguvísuna, „sem hefur
notið mun meiri hylli en
almennt gengur og gerist
um verk Jóns“.
Áður óþekkt bréf og
póstkort Jóhanns til Jóns
auk afrita Jóns af bréfum
til Jóhanns eru tilefni rit-
gerðar Árna Heimis en heimildum um Jóhann
Jónsson hefur sem kunnugt er fjölgað á und-
anförnum árum.
Það kemur ekki á óvart að Jóhann Jónsson
mun hafa haft næmt tóneyra. Honum var um-
hugað um tónræna eiginleika ljóða sinna eins
og Árni Heimir skrifar og hann gleymir ekki
að minna á hve góður upplesari Jóhann þótti.
Jóhann og Jón náðu vel saman, enda við-
horf þeirra til lífs og listar lík og Jóhann vildi
gera hlut Jóns sem mestan. Á það skyggði að
vísu þverúð Jóns sem loddi við hann og kom
sér stundum illa á ferlinum.
Halldór Laxness sá um útgáfu Kvæða og
ritgerða Jóhanns, 1952. Þar er frægast kvæð-
ið Söknuður um dagana sem glata lit sínum og
skáldið spyr hvar? Einnig eru þar önnur merk
kvæði, m. a. Vögguvísa sem í upphaflegri gerð
hljóðar svo:
Þey, þey og ró.
Þögn breiðist yfir alt.
Hnigin er sól í sjó.
Sof þú í blíðri ró.
Við höfum vakað nóg.
Værðar þú njóta skalt.
Þey, þey og ró.
Þögn breiðist yfir alt.
Það þarf ekki að lesa lengi í JóhanniJónssyni til að gera sér grein fyrirhinu tónræna, áherslunni sem skáldiðleggur á hrynjandi og hljóm. Þessi
einkenni eru meða helstu töfra ljóða hans,
ekki síst í Söknuði.
Jón Leifs átti það til að breyta texta Jó-
hanns eins og hann taldi henta best fyrir laga-
smíð sína. Þetta féll ekki alltaf Jóhanni í geð
og varpaði það ásamt ýmsu öðru skugga á vin-
áttu þeirra. Það eru þýsku gerðirnar, t. d. á
Máninn líður með breytingum Jóns sem
reyna á vináttuna, Mánavísan í „endurbót-
inni“ er orðin afleitur skáldskapur að mati Jó-
hanns. Jóhann fær tilefni til að tjá sig um
Wagner í því sambandi, talar um „kveðskap“
Richards Wagners sem „viðurstygð er hverju
sæmilega hreinu eyra!“
Jón gerði breytingar á íslenska frumtext-
anum, eftirfarandi líklega án vitundar Jó-
hanns: „Skuggar fölir hljótt yfir hjarnið
sveima./Gaman er um gleymda gæfu að
dreyma“.
Máninn líður er eins og Vögguvísa fallegur
og einfaldur skáldskapur, með því eft-
irminnilegasta eftir Jóhann:
Máninn líður.
Dauðinn ríður.
Skuggar gráir hljótt yfir hjarnið sveima.
Gaman er um gæfu horfna að dreyma.
Máninn líður.
Aftur á móti eru önnur mál sárari milli
þeirra vinanna. Ljóð sem Jóhann orti til
Annie, konu Jóns, vekur tortryggni. Sömu-
leiðis er skeytingarleysi Jóns um veikindi Jó-
hanns og jafnvel efasemdir hans um þau af
hinu illa, en Jón átti það til að hrinda vinum
sínum frá sér með kuldalegri framkomu og
einsýni.
Þetta rifjar Árni Heimir upp og ýmislegt
fleira sem varpar ljósi á tónskáldið. Mest er
þó um vert hve náið samband tónskálds og
skálds hefur verið eins og fram kemur í bréf-
unum.
Þau eru staðfesting.
Jóhann Jósson vildi veg Jóns sem mestan.
Um velvildina og samheldnina skrifar hann í
bréfi til Jóns:
„Ég veit nú ekki, hvernig yður er farið í
þessu efni, en af mér er það að segja, að ég líð
svo árum skiptir af vinaleysi og einstæðings-
skap. Þér afsakið þessa opinskáu játningu, ég
er að öllum jafnaði ekki nærgöngull við aðra
um raunir mínar. En hafið þér ekki sjálfur
reynt nægilega mikið af einhverju svipuðu til
þess að geta skilið þessi harmkvæli mín?
Raunar hefur vinina ekki skort hjá mér, yf-
irborðsvini, eins og við eigum þá allir. En ég á
við hina andlegu frændsemi, ég á við þessa
frjósömu velvild skyldra sálna, sem öllu sönnu
andlegu lífi er svo nauðsynleg, ef það á að ná
nokkrum verulegum þroska.“
Að síðustu er það Jón Leifs sem yfirmoldum Jóhanns biður skáldið fyr-irgefningar fyrir hönd þjóðar þeirra:„Ísland biður þig og þína buguðu
samherja fyrirgefningar. – Vor alda gamla
neyð, líkamleg og andleg hungursneyð, teygir
arma sína fram í nútímann og eyðir enn list-
rænum frjóöngum Íslands, lætur þá deyja, áð-
ur en þeir fá borið sína bestu ávexti. Vjer Ís-
lendingar höfum ekki lært að sigra þá neyð að
fullu. Þess vegna varð líf þitt aðeins hálft líf
við sársauka, skort og vonbrigði.“
Og hann vitnar í Vögguvísuna: „Við höfum
vakað nóg./ Værðar þú njóta skalt.“
Aftur á móti má segja að þegar Jóhann
Jónsson lést úr berklum úti í Þýskalandi hafi
hann einmitt ekki vakað nóg. Óunnin verk
biðu og enginn tími var til stefnu.
Hann gerðist engu að síður brautryðjandi í
skáldskap og lærimeistari annarra skálda.
Auk fyrrnefndra ljóða má bæta við ómet-
anlegum ljóðum í íslenskum nútímaskáldskap,
til að mynda ljóðum eins og Haust, Hvað er
klukkan, Landslag og Vindur um nótt.
Minna má enn á ný á orð Halldórs Laxness
í formála Kvæða og ritgerða: „ ... harpan er í
kvæðum þessum svo lágstilt og slegin svo
mjúklega að næsta stigið er þögn; það er að
minsta kosti ekki hægt að komast nær þögn-
inni, og vera þó kvæði.“
Skuggar sveima yfir hjarnið
AF LISTUM
Eftir Jóhann
Hjálmarsson
johj@mbl.is
JÓN LEIFS OG JÓHANN JÓNSSON náðu vel saman, enda viðhorf þeirra til lífs og listar lík og Jó-
hann vildi gera hlut Jóns sem mestan. Á það skyggði að vísu þverúð Jóns sem loddi við hann og kom sér
stundum illa á ferlinum.
Í síðustu viku nefndi éghversu ótrúlega raun-sætt listform banda-rískar kvikmyndir og
sjónvarpsþættir eru og þá í
tengslum við ástina og sam-
skipti kynjanna. Hinn skáld-
aði heimur og hinn raun-
verulegi heimur eru líkir á
mun fleiri sviðum og virðist
áhugasvið fólks gjarnan
svipað hvað skáldskap og
raunveruleika varðar. Vin-
sældir sjónvarpsþátta og
kvikmynda um réttarhöld
og lögfræðinga (svokölluð
,,réttarsals-drama“) eru
óumdeilanlegar og það sama
verður sagt um fréttir á
þessu sviði. Eitt stærsta
málið í fréttum seinni hluta
vetrar hér á San Francisco-
svæðinu hafa verið rétt-
arhöld þar sem miðaldra
hjón eru kærð fyrir mann-
dráp vegna þess að hund-
urinn þeirra drap nágranna
þeirra. Efnisatriði málsins
eru með nokkrum ólíkindum
og raun það sápuóper-
ukennd að ef þetta væri
,,réttarsals-drama“ yrði það
líklega gagnrýnt fyrir að
vera of ótrúverðugt. En slík
gagnrýni á víst ekki við í
raunveruleikanum og hefur
málið valdið svo miklu fjöl-
miðlafári að færa þurfti
réttarhöldin til Los Angeles
til að losna undan ágangi
fjölmiðla og annarra áhuga-
samra. Réttarhöldin fóru
samt fram fyrir algjörlega
opnum tjöldum og fólk
fylgdist spennt með, rétt
eins og um væri að ræða
íþróttakeppni, hver með
sína uppáhaldsleikmenn og
óskaleikslok í huga.
Málsatvik eru þau að
hjónin Marjorie Knoller og
Robert Noel bjuggu í fjöl-
býlishúsi á sömu hæð og
Dianne Whipple og ástkona
hennar Sharon Smith.
Hjónin áttu nokkra hunda
sem voru þjálfaðir til að
drepa fólk og réðst einn
þeirra á Whipple á gang-
inum fyrir utan íbúðina
hennar með þeim afleið-
ingum að hún lést. Hjónin,
sem eru lögfræðingar, höfðu
tekið hundanna að sér eftir
að eigendur þeirra (skjól-
stæðingar hjónanna) fóru í
fangelsi fyrir morð. Kom í
ljós að umræddir náungar
sátu ekki auðum höndum í
fangelsinu en stýrðu þaðan
umfangsmikilli (dráps)
hundarækt og -þjálfun fyrir
mexíkönsku mafíuna, með
aðstoð ýmissa utan veggja
fangelsisins – þar á meðal
hjónanna.
Réttarhöldin voru einn
stór skrípaleikur. Hjónin
komu illa fyrir, fengu litla
samúð fjölmiðla og almenn-
ings, en helstu mistök
þeirra að mati fréttaskýr-
enda var að ráða gamla vin-
konu sína Nedru Ruiz sem
verjanda sinn. Ruiz er lög-
fræðingur sem hefur lítið
sést í réttarsalnum, en eftir
þessi réttarhöld er talið
ljóst að hún geti lagt laga-
bækurnar alfarið á hilluna.
Hún er líka menntuð leik-
kona, sást heldur ekki mikið
á fjölunum, en leiktilburðir
hennar fengu að njóta sín
allt frá fyrsta degi rétt-
arhaldanna þegar hún fór
niður á fjóra fætur og lék
árásina. Þótti frekar
ósmekklegt en fjölmiðlarnir
átu þetta allt saman upp og
daginn eftir var Ruiz í
hundastellingu á forsíðum
allra dagblaða hér á svæð-
inu. Ruiz lét eins og brjál-
æðingur öll réttarhöldin.
Hún grætti Smith, kærustu
Whipple, í vitnaleiðslunum
þegar hún sagði að ef Smith
hefði haft rænu á því að
leggja fram formlega kvört-
un vegna hundanna þá væri
Whipple á lífi í dag. ,,Það er
því alveg eins þú sem berð
ábyrgð á dauða hennar,
ekki satt?“ sagði Ruiz og
Smith brotnaði saman.
Þetta þótti afar ósmekklegt
líka en komst að sjálfsögðu
á allar forsíður. Á lokadegi
réttarhaldanna hótaði dóm-
arinn að setja Ruiz í fang-
elsi fyrir framíköll hennar
þegar sækjandi flutti lok-
aræðu sína. Tók svo stein-
inn úr þegar Ruiz sagði við
fjölmiðla á tröppum dóms-
hússins að sókn saksóknara-
embættisins gegn skjól-
stæðingum sínum hefði
verið jafnhörð og raun bæri
vitni vegna þrýstings hags-
munahópa samkynhneigðra.
Enn og aftur ósmekklegt og
komst náttúrlega á allar
forsíður.
Dramað var ekki minna
saksóknara megin þar sem
saksóknarinn Terence Hall-
inan, sem hefur augastað á
borgarstjórastól San Frans-
isco sem losnar á næsta ári,
sá í hendi sér gullið tæki-
færi til að auka hróður sinn
og frægð. Ljóst var að þetta
væri ,,stærsta“ málið á ferli
hans og að framtíð hans ylti
á því að allt gengi vel. Jim
Hammer, lögfræðingur á
skrifstofu saksóknara og að-
alsækjandi málsins, átti líka
hagsmuna að gæta því hann
eygir embætti saksóknara
(sem kosið er í af almenn-
ingi) fari svo að Hallinan
komist til æðstu metorða í
borginni. Hammer er því
búinn að vera duglegur að
dansa fyrir framan mynda-
vélarnar og hefur fyrir
bragðið fengið viðurnefnið
Hollywood-Hammer. Senu-
þjófurinn hefur hins vegar
verið Kimberly Newsom,
lögfræðingur á skrifstofu
saksóknara og fyrrverandi
tískumódel. Hún er svaka-
lega falleg og klár, fjölmiðl-
arnir elska hana og vilja
miklu frekar fá hana í viðtöl
en Hallinan og Hammer, en
það pirrar þá náttúrlega
óendanlega. Þar að auki er
hún nýgift lögfræðingi að
nafni Gavin Newsom en
hann er einn af hugs-
anlegum keppinautum Hall-
inan um borgarstjórastól-
inn… Öfundsýki Hammer
og Hallinan í garð hennar
hefur verið nokkuð áberandi
(hún fær ekki að spyrja
áhugaverðu vitnin, situr til
hliðar á blaðamanna-
fundum) og hún á samúð
fjölmiðla fyrir vikið, er
reyndar að hugsa um að
flytja sig frá skrifstofu sak-
sóknara yfir í dóms-
málaráðuneytið eftir öll
þessi ósköp, blessunin.
Nú, en hvernig fór málið?
Kviðdómur (þess má geta
að meðlimir kviðdómsins
hafa flestir fengið sínar 15
mínútur og hafa úttalað sig
um málið í blöðum, útvarpi
og sjónvarpi), fann hjónin
sek. San Francisco Chro-
nicle kvaddi málið í leiðara
með þeim orðum að loksins
væru þessi fáránlegu rétt-
arhöld á enda. Samt hlýtur
blaðið a) að sjá sinn þátt
(þátt fjölmiðla) í því að rétt-
arhöldin voru slíkur skrípa-
leikur og b) að kveðja þessa
endalausu uppsprettu for-
síðufrétta með einhverjum
trega.
Maður þarf greinilega
ekki að spyrja sig hvaðan
Hollywood fær hugmynd-
irnar. Stundum er raun-
veruleikinn samt svo skrýt-
inn að það þyrfti að tóna
hann niður til að gera hann
að trúverðugum skáldskap.
Birna Anna
á sunnudegi
Morgunblaðið/Golli
Ótrúverðugur
raunveruleiki
bab@mbl.is