Vísir - 19.07.1980, Blaðsíða 16

Ivar Orgland ffyrrum sendikennari:
„Gód Ijód les maóur
ekki bara einu sinni
— Fyrsta íslandsferöin er
mér minnistæö. Þaö var
1948 að Háskóli Islands hélt
islenskunámskeið fyrir er-
lenda stúdenta. Ég, sem þá
var 26 ára, var eini norö-
maðurinn á þessu nám-
skeiði.
Jafnframt náminu var
farið með okkur um landið
og við fengum að sjá helstu
sögustaðina. Koman til
Hlíðarenda þar sem Einar
ólafur Sveinsson las úr
Njálu haföi afskaplega
sterk áhrif á mig.
Þaö er Islandsvinurinn Ivar Org-
land sem segir þetta. Viö sitjum i
stofunni I heimili hans i Asker rétt
utan viö Osló. Veggir heimilisins
eru prýddir meö munum frá Is-
landi og á skrifstofunni sinni hefur
Orgland fullar hillur meö islensk-
um bókmenntum. A einni hillunni
stendur „Svarti dauöi” og undan-
rennuferna hliö viö hliö. Þaö siöast
nefnda hefur Orgland notaö viö
islenskukennslu sina hér i Noregi.
islendingar vel aö sér
Orgland, sem er fæddur Oslóar-
búi lagöi stund á norræn fræöi viö
Háskólann i Osló, þegar honum
gafst kostur á islandsferöinni 1948.
Hann haföi fengiö áhuga á landinu I
gegnum Islensk ljóö og af kennur-
um sinum.
— Þegar ég lagöi upp i þessa ferö
var ég viöbúinn aö mæta mörgu
nýju.segir Ivar Orgland. — Sú varö
og raunin. Námskeiöiö stóö I einn
mánuö en ég ákvaö aö vera einn
mánuö i viöbót til aö kynnast landi
og þjóö betur.
Hin almenna bókmenntaþekking
Islendinga kom mér á óvart. Hér i
Noregi finnum viö aö sjálfsögöu
fólk sem hefur mjög góöa þekkingu
á bókmenntum, en á lslandi var
þessi þekking afmenningseign.
Maöur gat nánast rætt viö manninn
út á götu um bókmenntir og allir
virtust jafn vel aö sér. Þetta var
mikilvægt fyrir mig.
Sú rækt sem Islendingar leggja
viö mál sitt, vakti einnig athygli
mina i þessari fyrstu ferö. Hér
segir fólk, aö þeir sem vari viö
enskum áhrifum á norskuna, séu
Ihaldssamir og gamaldags. En þá
bendi ég á lsland og islenskuna,
segir Orgland.
Þessi fyrsta ferö sumariö ’48,
varö til þess aö auka áhugan á ts-
landi, fslendinga og ekki minnst Is-
lenskum ljóöum. Orgland haföi
áöur enn hann hélt i feröina fengiö
áhuga á aö skrifa doktorsritgerö
um efni úr Islenskum bókmennt-
um slöari ára. Hann valdi Stefán
frá Hvltadal, m.a. vegna þess aö
Orgland sjálfur fæst viö ljóöagerö.
Fjölskylda á faraldsfæti
— Minn gamli prófessor Magnus
Olsen sagöi aö ,,sá sem hefur veriö
einu sinni á tslandi, langar ætlö til
baka”. Og þetta á einnig viö um
mig, segir Orgland. Þess má geta
hér aö sá hinn sami Olsen tók af sér
skóna þegar hann kom á hinar
gömlu vikingaslóöir á Islandi.
— 1950 fékk ég rfkisstyrk til aö
— Þaö var ekki auövelt aö fara frá tslandi eftir tiu ára dvöl, en viö reynum
aö halda sambandi viö gamla vini og heimsækja landiö meö jöfnu millibili,
segir Orgland.
leggja stund á fslensku og islenskar
bókmenntir viö Háskóla Islands I
tvö ár. Aö þessum tveim árum
loknum losnaöi lektorstaöan I
norsku viö Háskóla Islands. Ég
fékk stööuna og var viö Háskólann
allt fram til 1960.
Þaö er augljóst aö þessi tiu ár
sem sendikennari mótuöu lifsbraut
mina. Eftir aö hafa notaö svo mörg
ár varö ég aö halda áfram á sömu
braut. Hvaö ég og geröi, segir
Orgland.
1960 flutti Orgland meö f jölskyld-
una heim til Noregs. En þaö var
ekki auöveldur viöskilnaöur. Bæöi
voru þau hjón hrifin af landinu, og
ekki sfst höföu þau eignast
marga góöa vini sem nú þurfti aö
kveöja.
En dvölin I Noregi var ekki löng.
Eftir rúmlega ár var haldiö til
Lundar I Sviþjóö þar sem Orgland
var lektor I norsku i sjö og hálft ár.
Síöan hefur fjölskyldan haft fasta
búsetu I Osló, þar sem Orgland
hefur haft stööur fyrst viö
Kennaraháskólann og sföar viö Há-
skólann i Osló. A milli flutninganna
frá Sviþjóö og heim til Noregs
skrapp Ivar Orgland til tslands til
aö verja doktorsritgerö um Stefán
frá Hvitadal.
Frá áramótum hefur hann fengiö
sérstakan rikisstyrk til aö sinna Is-
lenskum og færeyskum menn-
ingarmálum, m.a. þýöingum.
Nafni hans Eskeland, islendingum
aö góöu kunnur eftir veru slna I
Norræna Kúsinu, fær einnig slfkan
styrk frá norska rikinu.
„Konan sem kyndir..."
I Noregi er Ivar Orgland hvaö
mest þekktur fyrir þýöingar sinar.
Hann hefur fengiö frábæra rit-
— Þegar fólk segir aö þaö skilji ekki Laxness, stafar þaö af þvi aö þaö þekkir ekki þann menningararf sem sögur hans eru sprottnar úr,
segir Ivar Orgland.
dóma, þar gagnrýnendur hrósa
honum upp I hástert. Fyrsta
bókin meö ljóöaþýöingum hans
kom út 1955 hjá Helgafelli I Reykja-
vfk. Og þaö var engin tilviljun aö
bókin innihélt ljóö eftir Daviö
Stefánsson frá Fagraskógi.
— Fyrsta verk hans sem ég
kynntist var „Gullna hliöiö”, sem
var sýnt hér áriö 1946. Leikritiö,
sem var sviösett af Lárusi Páls-
syni, fékk frábærar móttökur og
var sýnt66 sinnum. Ég man hversu
hrifinn ég var af „Blitt er undir
björkunum”, sem siöan er einn af
minum uppáhalds söngvum.
Þvi miöur hitti ég Daviö ekki I
Osló 1946, en þaö geröist f jórum ár-
um siöar á Akureyri. Á sextugsaf-
mæli hans 1955 gaf svo Helgafell út
þýöingar minar á ljóöum hans. A
þessum árum voru norskir bókaút-
gefendur ekki búnir aö fá veöur af
og þess vegna var þaö Helgafell
sem gaf út bókina.
Fyrsta ljóöiö sem ég þýddi var
„Konan sem kyndir ofninn minn”.
Þaö er gaman til þess aö vita aö
þetta fallega ljóö er nú komiö inn I
norskar skólabækur. Ég hef þaö
fyrir vana minn aö lesa upp þetta
ljóö bæöi á islensku og ný-norsku til
aö sýna fólki fram á skýldleika
þessara mála, segir Ivar Orgland.
Hann lætur ekki þar viö sitja heldur
kyrjar „Konan sem kyndir ofninn
minn” bæöi á ný-norsku og á Is-
lensku svo góöri aö eigi veröur gert
betur.
Umdeildur
Þýöingar Ivars Orgland hafa
veriö umdeildar, ekki vegna kunn-
áttuleysis, fáir útlendingar kunna
ástkæra ylhýra máliö jafn vel og
Orgland. En menn eru ekki á eitt
sáttir viö þaö mál sem Orgland
notar viö þýöingar slnar.
Sumir kalla máliö orglensku
en I rauninni snýr Orgland hinum
islensku ljóöum yfir á nýnorsku.
En oft á tlöum notar hann orö sem
ekki eru svo algeng lengur —■ orö
sem hann telur aö komi boöskap
ljóöanna betur tii skila en algeng-
ari orö.
Mörgum hefur þótt þaö hálf und-
arlegt aö bókmálsmaöurinn Ivar
Orgland notist viö ný-norsku I þýö-
ingum sinum. Hingaö til hafa hinir
tveir stríöandi málhópar I Noregi
sett ákveðnar linur sin á milli og
ekki fariö inn á svæöi hvor annars.
Ivar Orgland er undantekning.
— Já þaö voru margir sem voru
undrandi á þessu segir Orgland.
- Ég m^n eftir þvi aö margir land-
ar mfnir I Reykjavlk, sem voru
bókmálsfólk voru fyrst eftir komu
mina þangaö undrandi yfir aö ég
skyldi nota ný-norsku I þýöingun-
um.
Ég hef einnig oröiö var viö aö
sumir tslendingar eru litiö hrifnir
aöný-norskan sé minnihlutamál, en
það er bara ekki mergurinn máls-
ins. Ný-norskan er þaö máliö sem
liggur næst isienskunni, þó svo aö
þessi tvö mál séu ólik.
Tilaö sýna okkurskyldleikaþess-
ara tveggja mála, segir Orgland
okkur sögu af sjómanni einum sem
kom til Sogndals á Vestlandinu.
Hann haföi misst tölu og þarfnaöist
nálar og tvinna. Hin Islenski sjó-
maöur gekk fram á aldraöa konu,
og bar upp bón sina á þeirri bestu
dönsku sem hann kunni. En kella
var bara eitt stórt spurnip^ar-
merki, og allar t'iraunir
tslendingsins runnu út I sandinn.
Fór honum aö leiðast þófiö og greip
til móöurmálsins: —Hver andsk...
er þetta, getur þú ekki lánaö mér
nál og þráö? Lifnaöi nú yfir hinni
gömlu og hún sagöi: — Ja nál og
trád.
— Þaö er leitt til þess aö vita aö
viö skulum nota dönsku til aö tala
saman, segir Orgland.
Orgland hefur lagt mikla vinnu I skáldaskróna sem hann hefur skrifaö fyrir „Store norske leksik”.
Kröfur til lesandans
— Flestir tslendingar þekkja lit-
iö til ný-norskunnar, segir Orgland.
— Beri maöur saman orö úr
islensku og ný-norsku sem þýöa
þaö sama, eru þau oft og tíöum
nauöa llk.
Ég reyni aö halda I sem mest af
hinu Islenska formi I ljóöunum.
Margir lita á þaö mál sem ég nota
sem fhaldssamt og gamaldags, en
égreyniað þræöa meöalveginn. Ég
reyni aö fá máliö eins eölilegt og
hægter, og þýöingarnar eru á góöri
norsku þrátt fyrir aö ákveöin orö
geti veriö erfiö viö fyrstu sýn.
Maöur á aö geta sett ákveönar
kröfur til lesandans. Maöur á ekki
bara aö þurfa að lesa gott ljóö einu
sinni, heldur oft og upplifa ætiö
nýja hluti — fá aukinn skilning á
innihaldi ljóbsins. Ég er á móti þvl
aö sá sem skrifi eigi ætlö aö leggja
allt upp i hendurnar á lesendanum.
Skerpa lesandann
— Ég geri miklar fagurfræöilegar
kröfur til þeirra oröa sem ég vel i
þýöingar minar. Orö sem er flatt og
bara þjónar þeim tilgangi aö gera
ljóöiö auöveldar I lestri, er ekki aö
minu skapi.
Frá mínum bæjardyrum séö eiga
ekki öll ljóö aö vera svo einföld aö
lesandinn þurfi ekki aö leggja svo-
litiö á sig til aö skilja innihaldiö.
Bókmenntir eiga aö skerpa fólk
og gefa þvi aukinn oröaforða. And-
stætt þessu eru auglýsingarnar,
þar sem fjallaö er um öll heimsins
gæöi i eins fáum og auöveldum orö-
um og hægt er.
Ef þaö er svo, aö þér sýnist máliö
erfitt 1 fyrsta skipti, þá skaltu
muna aö I næsta skipt sem þú lest
textann mun hann auöga þig. 1
byrjun var islenskan erfiö fyrir
mig, en Islenskukunnáttan hefur
gefiö mér mikiö.
Ljóðþýðandi
Hingaö til hafa verið gefnar út 13
bækur meö þýöingum Ivars Org-
land úr Islensku. Aðeins eina skáld-
sögu gefur aö finna meöal þessara
13 bóka, en þaö er tsienskur aðall
eftir Þórberg Þóröarson. Orgland
hefur aftur á móti þýtt fjölda
islenskra smásagna sem hafa birst
i smásagnasöfnum.
Sjálfur segir Orgland sitt höfuö-
verk vera „Islandske dikt”. Þetta
er þriggja binda verk meö ljóöa-
þýöingum hans. t þessum þrem
stóru bókum gefur Orgland mynd
af Islenskri ljóöagerö.
Þaö eru sem sagt ljóöin sem hafa
átt mest af hug hans, ekki svo
skrítiö þegar maöur hefur þaö I
huga aö hann sjálfur hefur gefiö út
nlu ljóöabækur.
Þaö fer kannski best á þvl aö
Viötai og mynd-
ir: Jón Einar
Guöjónsson.
þýöandinn sé einnig skáld.
Ég állt þaö nauösynlegt. Hér I
Noregi notar maöur oröiö
„oversette” — orö sem ég ekki get
fellt mig viö. Þá er hiö færeyska
orö „omsettja” mér meir aö skapi,
segir Orgland.
— Ætli maöur að snara ljóöi yfir
á annaö mál getur maöur ekki ætiö
þýtt orörétt. Stundum þurfa oröin
aö ganga I gegnum vissar breyting-
ar. t einstaka ljóölinum getur maö-
ur notaö sama ritháttinn.
Þaö er mikiivægt aö maöur haldi
i þýöingunni hinni skáldlegu heild-
armynd ljóösins. Viö breytingar
veröur maöur aö passa sig á að
velja ekki fölsk orö. Orö verður
ekki bara aö gefa rétta mynd af
hvaö skáldiö meinar heidur og
verður hljómur þess aö vera i sam-
ræmi með heildarmynd ljóðsins.
Hér i landi eru stuölasetning
komin úr móö, ef svo mætti segja.
Ég legg þvi enga sérstaka áherslu
á aö halda þeim I þýöingunum. Þar
er „Höföingi smiöjunnar” undan-
tekning, þar stuölasetningin er
nauösynleg til aö undirstrika
smiöjuhöggin.
Ljóö Stefáns frá,. Hvftadal
„Aöfangadagskvöld jóla” hefur af-
skaplega sterkan mússík-hljóm. t
slikum tilfellum reyni ég aö halda
ninu upphaflega. En það er oft og
:iðum erfitt aö þræöa milliveginn.
— Þaö eru mörg vandamál sem
fylgja þvi aö þýöa úr islensku ekki
Isist vegna þess hversu máliö er
ísérstætt. Setningabyggingin i Is-
lensku og norsku er mjög ólík og
þar aö auki er Islenska auöugt
fallamál. Islendingar hafa lifandi
þolfall og þágufall, segir Orgland.
Þegar Þórbergur varð Dór-
bergur
En þaö eru fleiri vandamál sem
steöja aö þýöendanum en þau mál-
fræöilegu. Hvaö meö manna- og
staöarnöfn eöa hiö isienska um-
liverfi sem sagan gerist i. Allt eru
þetta hlutir sem hinn almenni
norski lesandi ekki þekkir alltof
vel.
— Eitt ágætt dæmi um þetta er
tslenskur aöall eftir Þórberg. Þeg-
ar ég þýddi þá sögu varö ég aö
velja á milli hvort ég vildi gefa les-
andanum þaö umhverfi sem saga
gerist i eöa flytja atburöina til um-
hverfis sem norskir lesendur kann-
ast viö.
Ég valdi fyrri kostinn og fyrir
vikiö veröur lesandinn aö þekkja til
Islenskra staöhátta til aö sagan
njóti sin til fulls. Ég hélt einnig hin-
nm Islensku nöfnum bæbi á sögu-
persónum og stööum. Allt var meö
réttum rithætti þar eö viö héldum
næöi þ og ö.
Ég skal viöurkenna aö þaö siö-
astnefnda getur veriö hæpiö vegna
þess aö sárafáir norömenn vita
hvaöa hljóö þessir tveir stafir hafa.
Þaö er leitt til þess aö vita aö skóla-
börnum skuli ekki vera kenndir
þessir stafir, sem einusinni voru
einnig i bkkar máli.
Þessi fákunnátta leiddi til þess aö
I blaöaummælum um tslenskan aö-
al fékk Þórbergur hin furöulegustu
nöfn: Torbergur, Thorbergur, Por-
bergur og jafnvel Dórbergur!
Annars hefur fólk misjafnar
skoöanir á þessum meö umhverfi
sögunnar eöa sögusviöi. Sumir
segja aö þeir eigi erfitt meö aö lesa
islenskar sögur þegar þær gerast I
islensku umhverfi. Svo eru þaö
aörir sem telja aö þaö sé hiö rétta
og maöur eigi aö halda þvi i þýö-
ingunni.
A ég aö nota þaö mál sem allir
skilja, eöa þaö sem liggur næst
hinu upphaflega handriti og þar
meö halda hluta af áhrifamætti
sögunnar? Þetta er spurningin sem
þýöandi veröur aö svara áöur en
hann hefst handa um þýöinguna.
Skál fyrir fossinum!
Ég spyr Orgland hvaöa Islenskt
skáld hafi haft sterkust áhrif á
hann.
— Þaö er erfitt aö svara svona
spurningu án þess aö móöga neinn,
svaraöi hann brosandi um hæl og
bætir siðan diplrfmatískt viö: —
Allir hafa þeir haft áhrif á mig,
hver á sinn hátt, en ég get ekki
nefnt þá alla.
— Davib Stefánsson var sterkur
persónuleiki, sem maöur aldrei
gleymir. 1953 fór Davlð meö okkur
hjónin til Mývatnssveitar. Sú ferö
er eitt af þvi minnisstæðasta sem
geröist þessi 10 ár sem viö vorum á
tslandi.
Daviö var hinn besti leiðsögu-
maöur og hann opnaöi augu min
fyrir Islensku náttúrunni sem ég
hef verib hrifinn af siöan. Ég minn-
ist þegar viö komum til Goöafoss,
aö þá tók Daviö upp vasapela sinn
og sagöi meö sinni frábæru en
hrjúfu rödd: „Eigum viö ekki aö
skála fyrir fossinum?”
Fyrir mér stóö Davið og stendur
enn, sem „symbólið” á islenska
gestrisni og gjafmildi. Hann var
stórt skáld og jafn stór persónu-
leiki.
Gentlemaðurinn Tómas
Ég hef ekki nefnt Stefán frá
Hvítadal, en þó ég hafi aldrei hitt
hann, hefur hann aö sjálfsögöu haft
áhrif á mig og auk þess skrifaöi ég
mina doktorsritgerö um hann.
Sem þriöja mann vildi ég nefna
Tómas skáld Guömundsson. Hann
var aö sumu leyti andstæöa Daviös.
A meöan Daviö var hrjúfur eins og
Islenska náttúran, var Tómas hinn
dæmigerði „gentlemaöur” — var-
færinn i oröavali og meinfyndinn.
Sjarmerandi maöur — Tómas Guö-
mundsson.
En ljóö hans voru erfiö i þýöingu
og þau kröfðust mikillar vinnu.
Sumar af ljóða„myndum” hans
uröu fyrir aökasti I norsku þýöing-
unni. Ég las upp þýöingar minar
fyrir Tómas, sem fylgdist meö og
gaf sitt samþykki til breytinganna.
Þaö aö ég hef unnið meö svo
mörgum mismunandi skáldum
hefur mótaö og á ákveöinn hátt
þróaö minn eiginn skáldskap.
Ég get nefnt hér Stein Steinarr,
en sú bók kom út 1960 og varö vin-
sæl. Þaö var gaman aö vinna aö
þýðingum á ljóðum Steins Steinars
og maöur læröi aö meta ljóö hans.
Og ég gæti nefnt Hannes Péturs-
son, Jóhannes úr Kötlum, Snorra
Hjartarson eöa Jón úr Vör sem ég
held aö norsk ljóöskáld myndu
segja aö væri skyldastur þeim.
Ég hef lifaö mig inn i ljóö þessara
skálda og þaö hefur veriö ánægju-
legt aö fá aö vinna meö þeim, segir
Ivar Orgland.
ólaunaður ambassador
Þegar viö heimsóttum Ivar Org-
land vann hann aö islensk-norskri,
norsk-Islenskri oröabók. Jafnframt
þvi hefur hann tekiö þátt i gerö
Stóra norska leksikonsins sem er I
12bindum. Hvaö hann skrifar þar?
Hvaö annað en nafnaskrá yfir
islensk skáld!
En þaö er ekki bara viö skrif-
boröiö aö Orgland vinnur viö aö
kynna lsland og islenska menn-
ingu. Hann feröast um og heldur
fyrirlestra og sýnir myndir frá ts-
landi. Þaö var reyndar á einum
slikum fyrirlestri að viö hittumst I
fyrsta skipti.
Þetta var á fundi I Norræna fé-
laginu I Osló. Orgland sýndi lit-
skuggamyndir og talaöi um
draumaeyjuna I vestri I rúman
klukkutlma. A eftir las hann
islensk ljóö. Og hann hefur haldiö
fyrirlestra um tsland bæöi i Finn-
landi og Sviþjóö.
Maöur getur kallaö hann ólaun-
aöan ambassador — sem er tilbú-
inn aö tala máli landsins hvar og
hvenær sem er.
— Ég kynntist þvi besta á Is-
landi, bókmenntunum og náttúr-
unni. Þessi hrjúfa náttúra fékk tök
á mér, Herðurbreiö, Kirkjufell,
ódáöahraun — maöur getur ekki
annaö en hrifist af þessum perlum,
segir Ivar Orgland.
—jeg, Oslo
— Viö ljóöaþýöingu er þaö mikilvægt aö halda hinni skáldiegu heildar-
mynd sem ljóöskáldiö hefur I upphafi gefiö Ijóöinu, segir Orgland.

Zi - ....ÍS&te&L-s.
VtSLR
Laugardagur 19. júll 1980
VlSIR
Laugardagur 19. júli 1980