Morgunblaðið - 21.11.2002, Blaðsíða 36

MENNTUN
36 FIMMTUDAGUR 21. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
E
kki er hægt að bæta
samfélagið eða
samfélagsleg
vandamál með því
að hver og einn
einstaklingur bæti sitt einkalíf,“
var haft eftir Pierre Bourdieu fé-
lagsfræðingi, sem nú er látinn.
(Lesbók, 26.10. 02 – bls. 7.) Það
er m.ö.o. ekki nóg að breyta
sjálfum sér; einstaklingurinn
verður að teygja út hönd sína í
aðra til að breyta samfélaginu.
Það er erfitt að breyta sam-
félaginu, en það er líka erfitt að
breyta sjálfum sér. Hugrökk von
er, að mínu mati, forsenda breyt-
ingar og leitarinnar að nýjum
möguleikum í lífinu. Það þarf
kjark til að brjótast úr viðjum
vanans; hætta að hjakka í sama
farinu.
Sá sem er
óánægður
með sjálfan
sig á að hætta
að gera það
sem hann er
vanur, og
gera eitthvað nýtt. Hann á að
taka áhættu og prófa, því hann
hefur allt að vinna.
Samkvæmt gangi lífsins mæta
allir hindrunum – en lykillinn að
árangri er að láta örvæntinguna
gagnvart þeim ekki yfirbuga sig.
Höfuðatriðið er að gefast hvorki
upp né snúa önugur við, heldur
eflast í baráttunni til að ná því
sem vonast er eftir. Aðeins þann-
ig getur breytingin átt sér stað.
Sá sem vill ekki staðna endur-
skoðar stöðu sína reglulega og
gerir nýjar tilraunir.
Hann þarf að skoða hindr-
unina með þolinmæði og spyrja
sig t.d. hvort markmiðin hafi
verið of há og hvað hafi farið úr-
skeiðis. Málið er að örvænta ekki
eða fyllast gremjublöndnu von-
leysi.
Að breyta sjálfum sér er fyrst
og fremst að gera það sem mann
langar mest, dæmir rétt og er
jafnframt raunhæft markmið.
Maðurinn verður það sem hann
gerir: Hann áformar; fram-
kvæmir eða hættir við. Hann
verður ekki það sem hann vill
nema með því að hrinda áform-
um sínum í framkvæmd. En til
þess þarf æðruleysi og kjark til
að breyta því sem hægt er að
breyta.
Þótt ekki sé nóg að breyta
sjálfum sér, þá er engin önnur
byrjun til. En hvers vegna ætli
of fáum takist að breyta sjálfum
sér? Ég held að meginástæðan
fyrir því sé örvæntingin.
Vegur breytingarinnar getur
verið langur og örvæntingin
kviknar um leið og vonin um ár-
angur dofnar. Hún er ekki ósig-
urinn sjálfur heldur tilfinningin
um að sundin séu að lokast. Ör-
vænting er að telja sig nánast yf-
irbugaðan og fastan í aðstæðum
sínum.
Hinn örvæntingarfulli sér illa í
glætunni og honum finnst eins
og það borgi sig ekki að bíða eft-
ir morgunskímunni. Hann hikar
við að leggja á djúpið, og ef hann
gerir það ferst hann sennilega
með (hugar)skipinu vegna þess
að hann man ekki eftir björg-
unarbátnum.
Örvæntingin er m.ö.o. nei-
kvætt mat á framtíðinni. Hún
snýst um að tækifærið sé sloppið
úr greipum. Hún kemur þegar
trúin á að geta náð viðráðan-
legum markmiðum dofnar. Hún
er vörn gegn sigurvon og tryggir
tapið. Allt virðist ómögulegt og
of hættulegt til að skipta um
siglingaleið.
Sá sem ætlar að breyta sjálf-
um sér verður því að gera ráð
fyrir örvæntingunni. Hann eygir
von um hið nýja og hefur kjark
og vilja til að breyta, og lætur
ekki tímabundna erfiðleika villa
sér sýn. Hann verður að þora að
gera nýjar tilraunir og trúa að
hindranir séu til að stökkva yfir.
Örvæntingin er nefnilega óvin-
urinn en ekki hindrunin.
Skuggahlið örvæntingarinnar
er tilhneigingin að eyða því sem
sóst var eftir. Þegar örvæntingin
ein er eftir vill hún stundum
eyða því sem átti eftir að rætast
fremur en að vita áfram að
möguleikanum.
Stundum býr hún jafnvel til
óvin úr því sem áður var fýsi-
legur kostur. Hún gefst ekki
bara upp heldur stígur skrefið til
baka með því að rústa öllum
tækifærunum til að ná því sem
vonast var eftir. Hún hefur kraft
til að eyðileggja. „Að vera eða
vera ekki“ í bókstaflegri merk-
ingu er vígorð hennar. Sá sem
fyllist þessari skuggahlið ör-
væntingarinnar stendur fjær
markmiðum sínum en áður. Lík-
urnar á því að hann breyti sjálf-
um sér til betri vegar verða því
ekki miklar.
Þegar hindrun vekur þessa til-
finningu er voðinn vís. Sá sem er
gripinn henni getur lagt fæð á
það sem hann áður þráði heitt.
Hann bölvar því og reynir að
sverta mynd þess. Ef hann hefur
t.d gert misheppnaða tilraun til
að verða listamaður bregst hann
við með því að finna verkum
listamanna allt til foráttu, og
verður ósanngjarnasti gagnrýn-
andinn.
Leiðin til að breyta sjálfum
sér er að forðast þessa örvænt-
ingu og gremju yfir stöðu sinni.
Hún felst í því að hætta að líta á
sjálfan sig sem fórnarlamb ör-
laganna, hætta að vorkenna sér
og byrja að horfast í augu við
ábyrgðina og möguleikana sem
ávallt standa til boða.
Það er viðráðanlegt verkefni
að breyta sjálfum sér, þótt það
geti verið erfitt og krefjist dá-
góðs skammts af hugrekki. Ég
er aftur á móti sammála því að
fátt gerist í samfélaginu þótt
maður breyti sjálfum sér. Samt
er næsta hugmynd á eftir því að
breyta sjálfum sér, hugmyndin
að breyta öðrum eða samfélag-
inu. Það er vissulega erfiðara
verkefni og færri hafa eflaust
raunverulegan áhuga á því. Aft-
ur á móti er það verðugt verk-
efni, því í því felst langtíma-
hugsun – pæling langt inn í
framtíðina. Hugsjón um betra
samfélag handa öðrum en manni
sjálfum.
Áðurnefndur Bourdieu taldi
reyndar að hugsjónin um betra
samfélag væri enn á dagskrá í
lýðræðissamfélögum. Og að hver
sá sem leiddi hugann að þeim
vanda sem hrjáir samfélög sam-
tímans myndi á endanum leggja
sitt af mörkum. Ég trúi því líka.
Að bæta
samfélagið
Næsta hugmynd á eftir því að breyta
sjálfum sér er hugmyndin að breyta öðr-
um eða samfélaginu. Það er vissulega
erfitt verkefni, sem fáir hafa áhuga á.
VIÐHORF
Eftir Gunnar
Hersvein
guhe@mbl.is
STUNDUM er erfitt að komasér að verki, og stundum ererfitt að ljúka verkefni sembyrjað hefur verið á. Þetta
getur bæði átt við um verkefni dag-
legs lífs og að reisa mannvirki eða
breyta stjórnskipulagi fyrirtækis; að
laga til í geymslunni eða að reisa
sumarbústað. Lögmálin eru hliðstæð
og færnin til að leysa verkefni er
lærð. „Færni í að stjórna slíkum
verkefnum og hvetja fólk til góðra
verka og hafa um leið góða stjórn á
eigin gerðum er áunnin að stórum
hluta,“ er a.m.k. mat Hauks Inga
Jónassonar guðfræðings og sál-
greinis, Helga Þórs Ingasonar véla-
og iðnaðarverkfræðings og Tryggva
Sigurbjarnarsonar ráðgjafaverk-
fræðings. En þeir hafa skipulagt
nýtt nám í verkefnastjórnun og leið-
togaþjálfun sem hefst á næstu önn
hjá Endurmenntun Háskóla Íslands.
Homo faber og economicus
Hugmynd þeirra er að spyrða
saman verkefnastjórnun og leiðtoga-
þjálfun, hin efnislegu og andlegu
verkefni, og telja þeir að hér sé um
nýjung að ræða. Ætlunin er að nem-
endur auki færni sína í verkefna-
stjórnun og þroski leiðtogahæfileika
sína. Sú þekking og færni á svo að
gagnast í stjórnun fyrirtækja, stofn-
ana, og félagasamtaka, og síðast en
ekki síst í daglegu lífi þeirra einstak-
linga sem sækja munu námið.
„Verkefnastjórnun er undirgrein
verk- og stjórnunarfræða og byggist
á öguðum vinnubrögðum og á hug-
myndum um hinn verksækna mann
eða homo faber og hinn hagræna
mann eða homo economicus,“ segir
Haukur Ingi, þ.e. þeim mannskiln-
ingi að maðurinn geti með meðvit-
uðum hætti tekið ákvarðanir og
komið í framkvæmd þeim verkefn-
um sem auka munu hagsæld hans.
Gengið er í verkefnið með hlutlæg-
um hætti, áhersla er lögð á góðan
undirbúning og skilið er á milli
stjórnunar verkefnisins og verkefn-
isvinnunnar.
Þetta er gagnlegt og mikilvægt en
tekur í reynd takmarkað tillit til
veruleika sem getur, leynt eða ljóst,
haft áhrif á hvernig til tekst eða hins
huglæga veruleika þess sem verk-
efninu stjórnar, að mati kennara
námskeiðsins.
Að velja verkefni
Öll verkefni eiga á einhvern hátt
upphaf í stefnumótun, framtíðarsýn,
greiningu á styrkleika og veikleika,
tækifærum og viðsjám. En hvers
vegna er ráðist í eitt verkefni fremur
en annað? „Að ráðast í tiltekið verk-
efni getur útilokað önnur verkefni,“
segir Haukur, „og því er nauðsyn-
legt að spá í kostnað og fórnarkostn-
að, ávinning og áhættu og meta síðan
vænlegasta kostinn.“
Þegar búið er að ákveða í hvaða
verkefni verður ráðist þarf að vanda
til undirbúnings. Mikilvægt er að
skilgreina verkefnið vel, greina þá
þætti í umhverfinu sem hafa áhrif á
það og ákvarða áfangaskiptingu,
áhersluatriði í verkefnastjórnun,
stjórnskipulag og hlutverk allra
þeirra sem þátt taka, o.s.frv. Óþarfi
er að tíunda hér þekkta þætti verk-
efnastjórnunar sem kenndir verða á
námskeiðinu, en það sem Haukur og
samkennarar hans ætla einnig að
taka fyrir eru hin huglægu verkefni
þeirra sem vilja koma hlutum í verk.
Sjálfið og leiðtoginn
„Sjálfið er sá veruleiki sem gerir
einstaklingnum kleift að hafa tilfinn-
ingu fyrir sjálfum sér,“ segir Hauk-
ur. „Það er þessi veruleiki sem glím-
ir samtímis við verkefni innra lífs og
verkefni ytra lífs, kemur hlutum til
leiðar og gerir breytingar mögu-
legar.“ En það er líka þessi veruleiki
sem getur átt erfitt með að koma sér
að verki, getur skort frumkvæði og
hugmyndaauðgi. Það er þessi veru-
leiki sem getur bæði brugðist, efast
og jafnframt styrkst. Verkefni
sjálfsins eru sérstaklega mikilvæg
þeim sem tekur að sér forystuhlut-
verk, að mati Hauks.
Leiðtogi er sá sem tekur frum-
kvæði í að gera það sem gera þarf.
Hann getur verið stjórnandi í fyr-
irtæki, yfirlæknir á spítala, mann-
réttindafrömuður, stjórnmálamaður
og allt þar á milli. Hann sýnir frum-
kvæði og er lykilaðili í samstarfi með
öðru fólki. Hann þarf að búa yfir
sjálfsþekkingu, hafa grundaða af-
stöðu til þeirra verkefna sem hann
sinnir og vita fyrir hvað hann stend-
ur. Hann þarf að þekkja veikleika
sína og styrkleika og vita hvað er við-
eigandi að gera, hvenær og hvað
ekki.
Haukur bendir, til að gefa dæmi
um tengsl verkefnastjórnunar og
leiðtogaþjálfunar, á verk Rudolf
Giuliani eftir árásina á World Trade
Center þar sem verkefnið var við-
bragð við ógn og sorg, skipulagning
hjálparstarfs og enduruppbygging
New York borgar. Einnig má nefna
verk Mahatma Gandhi í frelsisbar-
áttu Indlands þar sem verkefnið var
„frelsun Indlands með friðsömum
hætti“. „Markviss verkefnastjórnun,
sjálfsþekking og hæfni til samstarfs
eru lykilþættir góðra stjórnenda, og
þessa færni má tileinka sér,“ segir
Haukur.
Tamin sjálfsstjórn
Haukur Ingi segir að þegar leið-
beint er um hvernig takast megi á
við hin huglægu verkefni þurfi að
gera það bæði með krefjandi og
skapandi vinnu og leikjum, í einstak-
lingsvinnu og í samstarfi: Fyrst er að
setja niður fyrir sér verkefnið „ég“,
undirbúning þess, verkefnisáætlun,
markmið og leiðir, eftirlit og eftir-
fylgni. Næst er að skoða það sem
víkur að sjálfstjórn svo sem tíma-
stjórnun, verkskipulag, hollustu og
lífsstíl. Hér er um auðugan garð að
gresja þar sem sækja má í smiðju
bæði sígildra sjálfsstjórnaraðferða
og í ýmsar hagnýtar sálfræðikenn-
ingar. Markmiðið er að temja sér
sjálfsstjórn og aga sig til betra lífs.
En það er ekki nóg, hér þarf líka að
þekkja ómeðvitaða þætti í fari leið-
toga og hvernig þeir geta haft áhrif
til uppbyggingar og niðurrifs. Hér
þarf að skoða einbeitingu, einbein-
ingu hugarfars, sjálfsmynd, sjálfs-
skilning, ómeðvitaða varnarhætti,
draumóra og ímyndunarafl, skap-
andi sjálfsvinnu, sjálfsrýni, drauma
o.fl. Hér koma dæmi um sjálfsvinnu
þekktra leiðtoga að góðu gagni.
Í framhaldi af þessari sjálfsskoð-
un þarf að gefa gaum að samstarfinu
við aðra. Þar þarf ýmislegt að læra
eins og að skerpa skapandi hugsun,
siðræna hugsun og gagnrýna hugs-
un. Fólk þarf að tileinka sér ákveðna
vinnutækni og virka hlustun sem
tækni og aðferð til að ná árangri.
„Með virkri hlustun má mæta þörf-
um annarrar manneskju og sýna
hluttekningu, en hæfileiki til virkrar
hlustunar er eitt af aðalsmerkjum
góðs verkefnastjórna og leiðtoga,“
segir Haukur. „Þessi hæfileiki getur
haft úrslitaáhrif á gæði hópstarfs,
niðurstöðu samningaviðræðna og er
einn lykilþáttur deilustjórnunar.“
En hópstarf er ekki bara gleði,
það á sér sína skuggalegu hlið, það
getur nefnilega verið erfitt að vinna
með fólki. Innsýn inn í sálfræði hópa,
meðvitaða og ómeðvitaða þætti sem
hafa áhrif á hópstarf og upplifun ein-
staklinga innan hóps er því mikil-
væg. „Til að tileinka sér þessa þætti í
einstaklingnum í reynd nauðsyn að
kynnast því af eigin raun hvernig
vindar blása í hópstarfi og fá að
kynnast kostum sínum og takmörk-
unum innan hóps,“ segir Haukur.
Hann segir að þeir sem hafi unnið
á alþjóðavettvangi hafi innsýn í ólík-
an skilning fólks á sjálfu sér og við-
fangsefnum sínum eftir því hver
uppruni og bakgrunnur þess er. Þar
komi í ljós ólíkar aðferðir og vinnu-
lag eftir aðstæðum.
Gildi góðra funda
Samkennd fólks í hópi og styrkur
liðsheildar í samstarfi eru mikilvæg-
ir þætti, að mati hans, og hæfni í að
virkja fólk til samstarfs og verka
getur skipt sköpun um það hvort ár-
angur næst. Ef fundir eru vel und-
irbúnir, vel stjórnað og fylgt eftir
geta þeir orðið að gagnlegu stjórn-
tæki. En hér skiptir líka máli að geta
komið fram, haldið framsögu og
komið vel fyrir. Leiðtogi þarf líka að
þekkja til helstu aðferða í samninga-
tækni. Leiðtogi þarf að geta beitt sér
við lausn ágreiningsmála en það er
grundvallarmunur á því að vera aðili
að deilu eða koma að henni sem
þriðji aðili.
Hér verður ekki talið upp allt það
sem þarf að prýða góðan leiðtoga, en
námið er fyrir þá sem þurfa eða ætla
að stíga fram fyrir skjöldu og koma
stórum verkefnum í höfn.
Námið verkefnastjórnun – leið-
togaþjálfun er samtals 240 stundir á
tveimur misserum fyrir fólk í starfi
og er metið til 12 eininga á háskóla-
stigi. Umsóknarfrestur er til 25. nóv-
ember næstkomandi en námslok eru
í árslok 2003. Þátttökugjald er 230
þúsund krónur.
Leiðtogar/ Hvernig má læra að vera góður leiðtogi sem vinnur verkin vel,
kann að starfa með hópum og að velja og hrinda verkefnum í framkvæmd?
Á næsta misseri geta verkefnastjórar sótt námskeið í Endurmenntun HÍ.
Sjálfsskoðun og
verksvit leiðtogans
Morgunblaðið/Jim Smart
Markviss verkefnastjórnun, sjálfsþekking og hæfni til samstarfs eru lykil-
þættir góðra stjórnenda. Haukur Ingi, Helgi Þór og Tryggvi.
TENGLAR
.....................................................
http://www.endurmenntun.hi.is/
leit_flokk.asp?ID=960
guhe@mbl.is