Morgunblaðið - 21.11.2002, Qupperneq 38

UMRÆÐAN
38 FIMMTUDAGUR 21. NÓVEMBER 2002 MORGUNBLAÐIÐ
sparaðu fé og fyrirhöfn
KRABBAMEIN í ristli og enda-
þarmi er meðal algengasta krabba-
meins vestrænna þjóða og er algeng
orsök dauðsfalla hjá þeim sem grein-
ast með illkynja æxli. Nýgengi sjúk-
dóma er mælikvarði á tíðni þeirra og
metur fjölda greindra tilfella á ári
miðað við ákveðinn fjölda einstak-
linga (yfirleitt fjöldi sem greinist á
hverja 100.000 íbúa). Undanfarna
áratugi hefur nýgengi þessara æxla
verið hátt meðal þeirra þjóða sem búa
við almenna velmegun. Þetta á m.a.
við á Íslandi og á hinum Norðurlönd-
unum.
Árið 1996 var áætlað að 875.000 ný
tilfelli greindust í heiminum af
krabbameini í ristli og endaþarmi og
talið að þetta væri um 8,5% alls
krabbameins. Það er mikill land-
fræðilegur munur á nýgengi þessara
æxla í heiminum og er tíðnin einkum
há í Bandaríkjunum, Vestur-Evrópu,
Japan, Ástralíu og Nýja-Sjálandi, en
hins vegar mun minni í Afríkulöndum
og vanþróaðri ríkjum Asíu. Það er um
tuttugufaldur munur á nýgengi þessa
krabbameins milli þeirra þjóða sem
hafa hæsta nýgengið og þeirra sem
hafa lágt nýgengi. Í Evrópu er hlut-
fallslega hærri tíðni í norðlægari
löndum álfunnar.
Meðal afkomenda innflytjenda sem
koma frá þjóðum með lægri tíðni og
flytjast til landa með háa tíðni kemur
fram hratt hækkandi nýgengi og
bendir þetta til að umhverfisáhrif séu
mikilvæg í orsök þessara meina. Þó
hafa erfðaáhrif þýðingu a.m.k. í hluta
æxlanna.
Krabbamein í ristli og endaþarmi
er algengast hjá eldra fólki og er með-
alaldur við greiningu á Norðurlönd-
unum 72 ára hjá körlum og 74 ára hjá
konum. Æxlin eru fátíð í fólki undir 40
ára aldri.
Þessi æxli eru álíka algeng hjá
körlum og konum. Á Norðurlöndun-
um í heild eru æxlin ívið algengari í
konum, en á Íslandi hafa þau verið
heldur algengari hjá körlum. Í
Bandaríkjunum hafa æxli í enda-
þarmi verið hlutfallslega algengari í
hvítum mönnum en æxli í ristli verið
algengari í svertingjum. Vísbending-
ar eru allra síðustu ár um að nýgengi
þessara æxla sé byrjað að lækka í
Bandaríkjunum. Á Norðurlöndum
öllum hefur nýgengið hjá körlum ver-
ið stöðugt að aukast. Hins vegar hefur
nýgengihækkun hjá konum aðeins
orðið á undanförnum áratugum í Nor-
egi og Finnlandi, en nýgengið hjá
konum á Íslandi, Danmörku og Sví-
þjóð hefur haldist stöðugt síðan 1968–
1972.
Krabbameinsskrá Krabbameins-
félags Íslands var stofnuð 1954. Þar
fer fram nákvæm skráning þeirra ill-
kynja meina sem greinast á landinu.
Hjá Krabbameinsskrá er unnt að fá
fram tölfræðilegar upplýsingar um
krabbamein á Íslandi frá 1955, þar á
meðal upplýsingar um ristil- og enda-
þarmskrabbamein. Árlega greinast
um 115 ný tilfelli þessara æxla á Ís-
landi. Hjá körlum er þessi gerð æxla í
öðru sæti hvað varðar tíðni, næst á
eftir krabbameini í blöðruhálskirtli,
en svipaður fjöldi karla greinist ár-
lega með lungnakrabbamein. Hjá
konum er krabbamein í ristli og enda-
þarmi þriðja algengasta gerðin á eftir
brjóstakrabbameini og lungna-
krabbameini.
Á mynd 1 sést aldursstaðlað árlegt
nýgengi krabbameins í ristli og enda-
þarmi á Íslandi síðastliðin 45 ár. Þar
sést að nýgengið er stöðugt að aukast
hjá körlum en helst nokkuð stöðugt
hjá konum.
Á mynd 2 kemur fram árleg dán-
artíðni þeirra sem greinast með æxli í
ristli og endaþarmi. Sýnt er að þrátt
fyrir að nýgengið sé að aukast hjá
körlum þá helst dánartíðnin nokkuð
stöðug. Hjá konum fer dánartíðnin í
heild heldur lækkandi frá 1970.
Á mynd 3 koma fram hlutfallslegar
fimm ára lífshorfur einstaklinga sem
greinast með ristil- og endaþarms-
krabbamein. Þar kemur fram að stöð-
ugt fleiri sjúklingar lifa af þessi æxli,
þ.e. í meira en fimm ár, en oft er fimm
ára lifun eftir greiningu notuð sem
viðmið, þrátt fyrir að ekki sé unnt að
fullyrða um lækningu hafi fimm ár lið-
ið frá greiningu. Einnig kemur fram á
mynd 3 að yfir helmingur þeirra sem
greindust á síðustu tuttugu árum lifir
meira en fimm ár. Að líkindum má
þakka þennan bata í horfum sjúklinga
með krabbamein í ristli og endaþarmi
því að æxlin greinist fyrr og/eða
bættri meðferð þeirra sem greinast,
fremur en að eðli sjúkdómsins hafi
breyst.
Eftir Jón Gunnlaug
Jónasson og Laufeyju
Tryggvadóttur
„Undanfarna áratugi
hefur nýgengi þessara
æxla verið hátt meðal
þeirra þjóða sem búa við
almenna velmegun.“
Jón Gunnlaugur er yfirlæknir
Krabbameinsskrár Krabbameins-
félags Íslands og Laufey er fram-
kvæmdastjóri Krabbameinsskrár
Krabbameinsfélags Íslands.
 " 
 " 
 " 
D

(
D

(

4  G : !'?()""!
*       %    ;    #       
*
!!)) '%' 3
!+6) 4  G    !'?H!''I
*
!!)) '%' 3
!+6) 4 P
   
% !'?(!''J
P
P


S
R


S
R

:6
@ ' ,(
&)@ '
 R
- 
 
-SP
SR
-S
S
-P
R
-

-P
R
-

-P
R
-
 R
- 
 
-SP
SR
-S
S
-P
R
-

-P
R
-

-P
R
-
S

R
P

 
-S
S
-SS
S
-

-S

-

-S

-

-S
!

TU &!3#


Jón Gunnlaugur
Jónasson
Laufey
Tryggvadóttir
MEÐAL tónlistarmanna er mik-
ið rætt um fyrirhugað tónlistarhús
í miðborg Reykjavíkur. Ánægja
ríkir með að nú hillir undir þetta
langþráða hús, en þó eru greini-
lega skiptar skoðanir um gerð þess
og nýtingaráform. Ég tel eðlilegt
og sjálfsagt að opin umræða sé um
þetta mál sem svo miklu varðar
fyrir framtíð tónlistarlífs á Íslandi
og æskilegt væri að einhugur ríkti
meðal þeirra sem málið varðar áð-
ur en framkvæmdir hefjast. Það er
líka auðveldara að breyta á hönn-
unarstiginu en þegar búið er að
byggja. Ég mun hér á eftir ræða
fáein atriði varðandi óperuflutning
í fyrirhuguðu tónlistarhúsi.
Fyrir rúmu ári bankaði Íslenska
óperan upp á og óskaði eftir aðild
að byggingu tónlistarhússins.
Ástæðan var m.a. sú að eldri áform
um viðbyggingu við Gamla bíó
voru ekki lengur talin raunhæf.
Einnig höfðu þá á fáum árum orðið
breytingar á fyrirætlunum um
byggingu tónlistarhússins. Ákveðið
hafði verið að stækka báða fyr-
irhugaða sali, sinfóníusal og minni
fjölnotasal, fyrir tónlistarflutning
og bæta við þeim þriðja fyrir ráð-
stefnuhald. Ekki var gert ráð fyrir
óperuflutningi í húsinu, en fyrr á
þessu ári lýsti Björn Bjarnason,
þáverandi menntamálaráðherra,
því yfir að hann vildi koma til móts
við ólík sjónarmið um nýtingu
hússins með því að hlutast til um
að hljómsveitargryfja yrði í stóra
salnum, auk ljósabúnaðar og sviðs-
aðstöðu. Núverandi menntamála-
ráðherra, Tómas Ingi Olrich, hefur
sagt að þessi ákvörðun Björns
standi, en jafnframt undirstrikað
að þarna verði ekki fast aðsetur
Óperunnar. Hvað sem því líður, þá
hefur þessi ákvörðun komið af stað
líflegum umræðum um óperuflutn-
ing í framtíðarmusteri tónlistar-
innar.
Áherslubreyting í hönnun
minni salarins væri góð lausn
Óperan óskaði eftir aðild að
byggingu hússins almennt, en for-
svarsmenn hennar hafa bent sér-
staklega á að með áherslubreyt-
ingu í hönnun minni
tónlistarsalarins mætti skapa
framtíðaraðstöðu fyrir Íslensku
óperuna. Ég tel að þetta væri mjög
góð lausn og miklu ákjósanlegri en
að útbúa aðstöðu til óperuflutnings
í sinfóníusalnum. Fyrir því eru
margar ástæður og rétt að nefna
hér fáeinar.
Í fyrsta lagi á sinfóníusalurinn,
samkvæmt fyrirliggjandi hug-
myndum, að rúma 1.500 manns í
sæti. Miðað við þann fjölda sem
sækir óperusýningar hér að jafnaði
væri aðeins grundvöllur fyrir örfá-
um sýningum á hverju verki í svo
stórum sal. Þá er jafnframt hætt
við að langur tími liði þar til upp-
færsla og sýningar á næsta verki
gætu hafist. Það er stefna Íslensku
óperunnar að treysta atvinnu-
grundvöll óperulistafólks með sam-
felldu starfi og efla þannig þekk-
ingargrunn og þá þjálfun sem
nauðsynleg er fyrir fagmannlega
óperustarfsemi. Það gildir sama í
óperuheiminum og annars staðar,
að æfingin skapar meistarann. Í
öðru lagi er fullkominn hljómburð-
ur fyrir sinfóníska tónlist eitt af
meginmarkmiðunum við byggingu
stóra salarins í tónlistarhúsinu. Í
fjölnotasal verður að slá af kröfum
um fullkominn hljómburð. Sá af-
sláttur er reyndar ekki mikill frá
tæknilegu sjónarmiði, en margir
tónlistarmenn telja hann afgerandi
frá listrænu sjónarmiði. Ég tel að
virða eigi afstöðu tónlistarmanna
og forðast alla málamiðlun um
hljómburð í stóra salnum. Í þriðja
lagi er það líka þannig með fjöl-
notasal fyrir óperuflutning og tón-
leika, að ef vel á að vera þarf að
hanna salinn sem óperusal þar sem
hægt er að hafa tónleika – ekki
sem tónleikasal þar sem hægt er
að flytja óperur. Þetta skýrist m.a.
af því að rýmisþörfin er ólík, auk
þess sem mikill tæknibúnaður
fylgir óperusviði. Slík grundvall-
arbreyting kemur varla til álita í
stóra sal tónlistarhússins. Loks má
telja fullvíst að samnýting á stóra
salnum fyrir óperuflutning og tón-
leikahald, auk fyrirhugaðrar ráð-
stefnustarfsemi, myndi valda
árekstrum bæði í skipulagi og
framkvæmd.
Sambýli Sinfóníunnar og
Óperunnar ákjósanlegt
Ástæða er til að ætla að góð
samstaða gæti orðið um að gera
minni tónlistarsalinn að fjölnotasal
sem væri heimili Íslensku óper-
unnar. Það væri framtíðarlausn
fyrir Óperuna og salurinn gæti auk
þess nýst sem meðalstór tónleika-
salur.
Það er ótalmargt sem mælir með
því að Íslenska óperan verði aðili
að fyrirhuguðu tónlistarhúsi og
fátt sem mælir gegn því. Óperan
er, eins og Sinfóníuhljómsveit Ís-
lands, afsprengi geysilegrar
grósku í íslensku tónlistarlífi síð-
ustu áratugi og þótt hún sé sjálfs-
eignarstofnun er hún í vitund okk-
ar þjóðarópera Íslendinga. Hún á
því vel heima í helsta tónlistarsetri
landsins. Sambýli Sinfóníunnar og
Óperunnar er líka ákjósanlegt. Það
eru nær undantekningalaust hljóð-
færaleikarar Sinfóníuhljómsveitar-
innar sem skipa hljómsveit Ís-
lensku óperunnar og ólíklegt að
það breytist í fyrirsjáanlegri fram-
tíð. Því er nú þegar nauðsynlegt að
hafa samráð um skipulag dag-
skrár, en sambýli myndi skapa
marga nýja möguleika á samstarfi.
Þá er ótalin margvísleg aðstaða
sem gæti nýst báðum.
Tónlistarhúsið og Óperan
Eftir Bjarna
Daníelsson
„Ástæða er
til að ætla
að góð sam-
staða gæti
orðið um að
gera minni tónlistarsal-
inn í fyrirhuguðu tónlist-
arhúsi að fjölnotasal
sem væri heimili Ís-
lensku óperunnar.“
Höfundur er óperustjóri.
NIÐURSTAÐA fundar kjörnefnd-
ar sjálfstæðismanna í Norðvestur-
kjördæmi, sem haldinn var 13. nóv-
ember síðastliðinn, veldur mikum
vonbrigðum. Það er með ólíkindum að
kjörnefndin skuli hafa komist að
þeirri niðurstöðu að úrslit prófkjörs-
ins eigi að standa eftir að fyrir liggur
og óumdeilt er að framkvæmd próf-
kjörsins var ekki samkvæmt reglum
flokksins.
Framkvæmd kosninga og meðferð
atkvæða verður að vera samkvæmt
skýrum reglum og kjósendur og
frambjóðendur verða að vera þess
fullvissir að eftir þessum reglum sé
farið. Þetta á við um allar kosningar
en auðvitað eru kröfur þessa efnis enn
meiri þegar verið er að kjósa til þings
og sveitarstjórna eða kjósa einstak-
linga til þessara starfa með prófkjöri.
Hornsteinn stjórnskipulags okkar og
lýðræðis byggist á slíkum kosningum,
að við getum farið og kosið okkur
stjórnendur í æðstu trúnaðarstöður í
samfélaginu á nokkurra ára fresti.
Verði menn uppvísir að því að víkja
frá þeim reglum sem um slíkar kosn-
ingar gilda, eins og óumdeilt er að
gert var á Vesturlandi í prófkjöri
sjálfstæðismanna, þá hefur slíkt hing-
að til verið kallað að viðhafa kosninga-
svindl. Um umfangið er ómögulegt að
segja en það fer um mann óhugur
þegar upplýst er að utankjörfundar-
atkvæði voru um 2.000 þegar atkvæði
greiddu alls 6.000.
Hvaða skilaboð er Sjálfstæðis-
flokkurinn að gefa út í samfélagið ef
flokkurinn lætur slík vinnubrögð við-
gangast? Og hvað er þá næst? Er þá
ekki líka allt í lagi að svindla aðeins í
alþingiskosningunum til að tryggja að
„okkar menn haldi þar áfram um
stjórnartaumana? Nei, á skal að ósi
stemma og er hér með skorað á sjálf-
stæðismenn í Norðvesturkjördæmi
að stöðva þessa lögleysu kjörnefndar.
Þetta mál snýst ekki lengur um hver
fær hvaða þingsæti, þetta mál snýst
nú um trúverðugleika Sjálfstæðis-
flokksins og hvort hann fer að leik-
reglum eða ekki. Alls staðar þar sem
ég hef kynnst og komið að starfi í
Sjálfstæðisflokknum er það eitt sem
einkennir starfið í flokknum hvað
mest, en það er sá mikli metnaður
sem lagður er í heiðarleg vinnubrögð.
Það er því sjálfstæðismönnum um allt
land án efa mikið áfall að svona mál
skuli hafa komið upp innan flokksins.
Þetta mál þarf því að leysa hratt og
skjótt en það verður ekki gert með því
að láta illa fengnar niðurstöður próf-
kjörsins standa. Að sjálfsögðu á að
ógilda þetta prófkjör og kjósa upp á
nýtt eða raða á listann. Við eigum
ekki að láta örfáa menn með blindri
hagsmunagæslu sinni skaða Sjálf-
stæðisflokkinn með þessum hætti.
Heiðarleiki og traust eiga að vera
áfram okkar aðalsmerki.
Ógilt prófkjör
Eftir Friðrik Hansen
Guðmundsson
Höfundur er verkfræðingur.
„Að sjálf-
sögðu á að
ógilda þetta
prófkjör.“
Krabbamein í ristli og endaþarmi