Morgunblaðið - 22.12.2002, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 22. DESEMBER 2002 B 11
baráttu. „Á meðan á þessu stóð
voru hugmyndir fólks að breytast.
Að hluta til vegna þess sem Hayek,
Mises, ég og aðrir skrifuðum en að-
allega vegna þess að hver sértæk
aðgerð ríkisvaldsins á eftir annarri
reyndist vera mislukkuð. Fólk sá
lítinn árangur af útgjaldaþenslu
stjórnvalda.“
Hann segir að Ronald Reagan og
Margaret Thatcher hafi náð ár-
angri í stjórnmálunum vegna
þessa. Þau hafi höfðað til margra.
Aðkoma þeirra hægði á þróuninni í
átt að sósíalísku þjóðfélagi.
„Ég tel að það sé langur vegur á
milli breytinga á hugmyndum fólks
og breytinga á raunverulegri
stefnu stjórnvalda. Það sem ég er
bjartsýnastur á eru breytingar sem
verða á hugmyndum fólks. Þegar
ég hóf fyrst að skrifa á sjötta ára-
tugnum var viðfangsefni mitt skoð-
un mikils minnihluta þjóðarinnar.
Þegar bókin Frelsi og framtak kom
út árið 1962 var ekki fjallað um
hana í neinu af helstu ritum sem
gefin eru út í Bandaríkjunum. Það
er ótrúlegt í ljósi þess að um hálf
milljón eintaka seldist af bókinni.
En það var vegna þess að við vorum
álitnir vitfirringar sem ekki væri
mark á takandi. Enginn hugsar um
þessar hugmyndir á þann hátt í
dag. Á þessum tíma snerist umræð-
an um samhyggju og miðstýringu.
Nú ræða allir um frjálsan markað,
frjáls fyrirtæki og frjálsa verslun,“
segir Friedman.
Frelsið er undir stöðugum árásum
En hvernig sérðu heiminn í dag?
Við sjáum fólk mótmæla frjálsum
viðskiptum, alþjóðafyrirtækjum og
alþjóðavæðingunni.
„Við búum í rauninni ekki við
frjáls viðskipti, er það? En ég er
frekar ánægður með hvernig mál
hafa þróast. Ef við lítum á Banda-
ríkin, sem eru það land sem ég hef
mesta þekkingu á, þá jukust opin-
ber útgjöld, sem hlutfall af tekjum,
stöðugt frá 1950 til 1980. Frá 1980
til dagsins í dag hefur þetta hlutfall
breyst lítið. Það sem ég á við er að
tímabilið frá 1950 til 1980 nálguð-
umst við sósíalisma á harðastökki.
Frá árunum 1980 til dagsins í dag
skríðum við meira í átt að sósíal-
isma. Ég vona að við munum snúa
þessari þróun við og horfa fram á
tímabil þar sem sósíalisminn fer
minnkandi. Þannig að ég er bjart-
sýnn á það sem er framundan,“
segir Friedman.
En erum við ekki í sömu sporum í
dag? Fólk krefst aukinna útgjalda
stjórnvalda til að tryggja öryggi
borgaranna og stríð við Írak blasir
við.
„Það er rétt. Við getum ekki ver-
ið of bjartsýn. Stríð er óvinur frels-
isins. Það er hræðilegt að verið sé
að íhuga að fara í stríð. Samt sem
áður held ég að við getum verið
bjartsýn en megum ekki vera
værukær um leið. Eins og allir
stuðningsmenn frelsis hafa alltaf
sagt þá er það stöðugt undir árás-
um og aldrei má hætta að verja það.
Það þarf að berjast fyrir frelsið.
Maðurinn leitar ósjálfrátt í harð-
ræði og eymd – ekki í frjálst þjóð-
félag. Frjálst þjóðfélag er mjög fá-
gætt. Þau okkar sem eru svo
heppin að vera fædd í tiltölulega
frjálsum þjóðfélögum eigum það til
að taka því sem sjálfsögðum hlut og
áttum okkur ekki á því hversu við-
kvæm þau eru,“ segir Friedman.
Þú hefur barist fyrir frjálsum
markaði og einstaklingsfrelsi með
skrifum þínum og þátttöku í opin-
berri stefnumótun. Af hverju hefur
þú eytt svo miklum tíma og orku í
þessa baráttu?
„Vegna þess að ég hef mjög
mikla trú á þessum gildum. Ég tel
mjög erfitt að viðhalda þjóðfélögum
frjálsum í dag. Það er ekki auðvelt
verkefni. Ef við skoðum heiminn er
ljóst að frelsið í það heila hefur auk-
ist mikið á síðustu tveimur áratug-
um – aðallega vegna hruns Sovét-
ríkjanna. En ef við skoðum hvert
land fyrir sig, land eins og Banda-
ríkin, þá er erfitt að segja hvort
frelsið sé meira eða minna í dag en
það var t.d. árið 1950.
Sé miðað við útgjöld hins opin-
bera sem hlutfall af tekjum þá er
það þó nokkuð hærra í dag en það
var árið 1950. Ef horft er á laga-
setningu stjórnvalda þá skipta þau
sér mun meira af fólki með reglum
og lagasetningum árið 2002 en var
árið 1950. Á hinn bóginn hafa orðið
miklar umbætur á vissum sviðum.
Viðskiptafrelsi hefur til dæmis auk-
ist. Það hafa verið gerðar umbætur
á mörgum sviðum en á öðrum hefur
orðið bakslag.
Baráttan fyrir frelsi vinnst ekki í
einni orrustu. Hún er viðfangsefni
sem þarf stöðugt að sinna,“ segir
Friedman.
En höfum við öfluga talsmenn
frelsisins í dag eins og Friedrich A.
Hayek, Ludwig von Mises, þú og
fleiri voruð á síðustu öld? Eru
menn að heyja þessa orrustu af jafn
miklum krafti?
„Það er fyrir menn eins og þig að
segja til um en ekki menn eins og
mig. Ég held að það sé sterk hreyf-
ing sem berst fyrir frjálsu þjóð-
félagi. Ekki bara í Bandaríkjunum
heldur víðs vegar um heiminn. Það
er hægt að sjá með því að horfa á
fjölda þeirra samtaka sem tala fyrir
einstaklingsfrelsinu um heiminn og
tengjast Atlas-stofnuninni sem
dæmi.
Ef við skoðum allan heiminn þá
er ekki spurning að það hefur orðið
stórkostleg aukning á frjálsræði í
þeim löndum sem losnuðu undan
Sovétríkjunum. Það er enginn vafi
á því að frelsi hefur aukist í Kína.
Það er enn kommúnistaríki og
langt frá því að vera frjálst þjóð-
félag en fólkið hefur það betra og
býr við meira frelsi en það hefur
búið við í hundruð ára. Ef litið er á
heiminn í heild þá er full ástæða til
að vera bjartsýnn.“
Í þínum huga er baráttan fyrir
frelsi, frjálsum viðskipum og minni
ríkisafskiptum ekki einungis vegna
þess að það skipulag sé hagkvæmt.
Þú sérð baráttuna líka sem siðferð-
islega baráttu?
„Þetta er fyrst og fremst siðferð-
isleg barátta. Það er heppilegt að
frjálst þjóðfélag sé hagkvæmara.
Vegna þess að framtak einstakling-
anna er hagkvæmara en ríkis-
stjórna þá eigum við kost á að búa í
frjálsu þjóðfélagi. En það eitt rétt-
lætir það ekki. Það sem réttlætir
frjálst þjóðfélag eru siðferðisleg
rök sem byggjast á því að ég á eng-
an rétt á að þvinga mínum skoð-
unum upp á þig. Ég get reynt að fá
þig á mitt band, sannfært þig eða
fengið þig til að gera eitthvað, en ég
hef engan rétt á að beita þig valdi
til þess.“
Nóbelsverðlaunin breyttu litlu
Milton Friedman hlaut Nóbels-
verðlaunin í hagfræði árið 1976.
Auk þeirra hefur hann hlotið
fjöldann allan af viðurkenningum
og heiðursverðlaunum. Hugmyndir
hans og málflutningur hafa náð
eyrum bæði fræði- og stjórnmála-
manna og almennings.
Aðspurður hvaða þýðingu það
hafi haft fyrir hann að hljóta Nób-
elsverðlaunin gerir hann lítið úr því
og segir að það hafi litlu breytt.
„Ég hlaut Nóbelsverðlaunin þegar
ég var 65 ára,“ segir Friedman og
hlær. „Ég hafði þá þegar skrifað
flestar bækurnar mínar sem
byggðust á rannsóknum. Vissulega
fékk ég meiri athygli sem leiddi til
þess að mér var boðið að halda fyr-
irlestra og skrifa skýrslur, sem mér
hefði annars ekki verið boðið. En
ég get ekki sagt að það hafi haft
veruleg áhrif á störf mín.“
En þú hafðir meiri áhrif eftir það?
„Nei, ég hef ekki trú á því. Ég
varð þekktari en ég held að ég hafi
ekki haft meiri áhrif. Til dæmis
gegndi ég veigamiklu hlutverki í af-
námi herskyldu í Bandaríkjunum.
Það kom til áður en ég hlaut Nób-
elsverðlaunin. Á sama hátt vildi ég
afnema fastgengisstefnuna og taka
upp fljótandi gengi. Það var gert
árið 1973 og ég hlaut verðlaunin ár-
ið 1976. Ég held því að það hafi ekki
haft mikla þýðingu fyrir áhrif mín.
Það hafði áhrif á hversu vel þekkt-
ur ég var,“ segir Friedman.
Aðspurður hvort hann taki eftir
áhrifum sínum þegar hann horfir á
heiminn, bæði Bandaríkin og önnur
lönd, segist hann telja það. „Það er
augljóst að einn einstaklingur get-
ur ekki gert neitt. Hlutirnir gerast
þar sem margt gerist í einu. En ég
held að sú vinna, sem ég hef skilað,
hafi haft umtalsverð áhrif. Bæði á
sviði vísinda – í fræðilegri hagfræði
– og vettvangi opinberrar stefnu-
mótunar.“
Þegar hann lítur yfir farinn veg
segist hann ánægðastur með bók
sem fjallar um neyslufallið, A
Theory of the Consumption Func-
tion, sem kom út árið 1957. „Frá
fræðilegu sjónarhorni er það lík-
lega það besta sem ég hef skrifað. Á
hinn bóginn, einnig fræðilega séð,
er A Monetary History of the Unit-
ed States, 1867-1960, það verk sem
hefur haft mestu áhrifin,“ segir
Friedman. Sú bók kom út árið 1963
og fjallar um peningastefnu Banda-
ríkjanna.
„Ef við víkjum af vettvangi fræð-
anna og skoðum opinbera stefnu-
mótun þá get ég auðveldlega til-
greint hvað ég er ánægðastur með.
Það er þáttur minn í að aflétta her-
skyldu og koma á her sem byggður
er upp á sjálfboðaliðum. Í öðru lagi
hlutverk mitt í afnámi á Bretton
Woods fastgengisstefnunni og að
koma á kerfi fljótandi gengis. Í
þriðja lagi, það sem ég er viðriðinn
núna meira en nokkuð annað, er að
efla valfrelsi í skólakerfinu með
breyttu skipulagi og fjármögnun.“
Í tengslum við það hefur hann
ásamt konu sinni, Rose Friedman,
stofnað samtök sem hafa það meg-
inhlutverk að auka gæði menntunar
og val foreldra barna úr öllum þjóð-
félagsstigum.
Upptaka evrunnar voru mistök
Friedman heimsótti Ísland árið
1984 og hélt erindi á hádegisverð-
arfundi í Reykjavík. Hann kom
fram í sjónvarpi, talaði við almenn-
ing og hélt blaðamannafund. Hann
hugsar hlýtt til Íslands þegar hann
lítur til baka. Landið sé fagurt og
fólkið vingjarnlegt. „Þið hafið gott
tækifæri til að byggja upp þjóð-
félag sem er raunverulega frjálst
og afkastamikið,“ segir hann og
leggur áherslu á að Íslandi hafi
gengið vel sem sjálfstæðu ríki und-
anfarinn áratug. Hann vill ekki
blanda sér í umræður um hvort
þjóðin eigi að ganga í Evrópusam-
bandið. Hann hafi ekki forsendur
til þess. Þó segir hann að Ísland
eigi ekki að taka upp evruna sem
gjaldmiðil.
„Ég tel að það væru mistök að
taka upp evruna. Mín skoðun er að
Evrópusambandið hafi gert mistök
með því að taka upp evruna.“
Af hverju?
„Ytri aðstæður í heiminum hafa
mismunandi áhrif á lönd sem hafa
tekið upp evru. Írland hefur staðið
frammi fyrir miklum hagvexti.
Grikkland hefur átt í erfiðleikum.
Peningamálastefna sem hæfir Ír-
landi er ekki sú sama og hæfir
Grikklandi. Núna á Þýskaland í erf-
iðleikum og það að hluta til vegna
þess að Þjóðverjar tóku upp evruna
á gengi sem ofmat verðmæti þýska
marksins. Efnahagslífið er að að-
lagast þessari breytingu.“
Hann segir sama hvert gengi
evrunnar sé, aðstæður í heiminum
muni hafa mismunandi áhrif á efna-
hagslíf ríkja innan Evrópusam-
bandsins. Þau þurfi til lengri tíma
að laga hagkerfi sín hvert að öðru.
Gengisbreyting gjaldmiðla er ein
einföld leið til þess. Sé það ekki
mögulegt þar sem löndin tilheyra
sama myntsvæðinu þarf að breyta
hlutfallslegu verði á vörum og
vinnuafli innan ríkjanna.
„Ég minntist á Írland. Írland tók
upp evruna þegar hagvöxtur þar
var stöðugur. Í kjölfar þess kom
verðbólga svo verðlag á Írlandi yrði
í samræmi við verðlag í öðrum
löndum Evrópusambandsins. Til
lengri tíma tel ég að svona vanda-
málum muni fjölga því erfitt er að
aðlaga hagkerfi með því að breyta
verðlagi og launum. Það mun leiða
til vaxandi atvinnuleysis og póli-
tískra átaka milli landanna. Ég
vona að ég hafi á röngu að standa.
Þar sem evran hefur þegar verið
tekin upp væri farsælast að það
gengi vel. Ég er hins vegar svart-
sýnn á að svo verði,“ segir Fried-
man.
Óhætt er að segja að Milton
Friedman hafi upplifað mörg hörð
átök á milli manna þau 90 ár sem
hann hefur lifað. Tvær heimsstyrj-
aldir settu mark sitt á þróun heims-
mála; milljónir einstaklinga þurftu
að búa við harðstjórn og eymd í
nafni sósíalismans; þjóðnýtingar-
stefnan gekk sér til húðar og frelsi
jókst á nýjan leik.
Sjálfur stóð Friedman í átökum
um hugmyndir manna um heiminn.
Hann segist ganga ósærður frá
þeirri baráttu. Gagnrýni á störf
hans hafi ekki verið mjög fræðilegs
eðlis heldur aðallega beinst að mál-
flutningi hans um stefnu stjórn-
valda.
Urðu þessar opinberu árásir á
þig aldrei til þess að þú hugsaðir
um að einbeita þér einungis að
rannsóknum og hætta að taka þátt í
opinberri umræðu samhliða því?
„Nei, ég gerði það ekki. Þá hefðu
þeir sem á mig réðust sigrað. Og
eins og þú sérð þá lifði ég af,“ segir
Milton Friedman að lokum og hlær.
’ Ytri aðstæður í heiminum hafa mismun-andi áhrif á lönd sem hafa tekið upp evru.
Írland hefur staðið frammi fyrir miklum
hagvexti. Grikkland hefur átt í erfiðleikum.
Peningamálastefna sem hæfir Írlandi er ekki
sú sama og hæfir Grikklandi. ‘
S
S
Frábær bók sem opnar n‡ja s‡n á söguna.
Gamla íslenska bændasamfélagi›
loksins sett í rétt ljós.
„Saga Jóns fi. fiór er afar
vel unnin og skipuleg ...
Lesandinn er svo óendanlega
miklu nær eftir lesturinn ...
fia› er hreinlega eins
og n‡ Íslandssaga hafi
veri› skrifu› ...“
Hjörtur Gíslason Mbl. 18. des. 2002
„ Sjósókn og sjávarfang
er afskaplega fró›leg
og vel skrifu› bók.“
Sæmundur Gu›vinsson ritstjóri
sjómannabla›sins Víkings
sjávarútvegs
Saga
„ ... greinargott yfirlitsrit ...
Saga íslensks sjávarútvegs
er ... mikilsvert framlag til
hagsögu Íslands ... “
Ármann Jakobsson DV 21. nóvember 2002