Morgunblaðið - 18.03.2003, Blaðsíða 24

LISTIR
24 ÞRIÐJUDAGUR 18. MARS 2003 MORGUNBLAÐIÐ
B
JÖRN G. Björnsson leik-
myndateiknari er mörg-
um kunnur. Í árdaga
Sjónvarpsins starfaði
hann þar að fagi sínu, en
var ekki síður þekktur sem þriðj-
ungur Savanna-tríósins. „Ég byrjaði
á Sjónvarpinu sumarið ’66, þegar það
var stofnað, var þar í tíu ár, dag og
nótt. Það var rosalega spennandi
tími. Þetta var lítill hópur starfs-
manna sem afrekaði miklu. Á þessum
áratug breyttist þetta úr hálfgerðri
tilraunastöð sem sendi út tvö kvöld í
viku í fullvaxna sjónvarpsstöð, og
þegar ég hætti var leikmyndadeildin
með um tuttugu starfsmenn.“
Eftir Sjónvarpið tók lausamennska
við, þar sem Björn vann jöfnum
höndum fyrir leikhús, kvikmyndir og
sjónvarp. Ásamt Agli Eðvarðssyni
rak hann fyrirtækið Hugmynd, sem
bjó til hvers konar kynningarefni,
myndbönd og auglýsingar og bar
jafnvel ábyrgð á Gleðibankabúning-
unum margfrægu. 1987 varð Björn
yfirmaður dagskrárgerðar á Stöð 2,
og var með þrjátíu, fjörtíu manns í
vinnu við að framleiða efni. Þegar
eigendaskipti urðu á stöðinni, 1991,
hætti Björn störfum þar, þá búinn að
starfa í tuttugu og fimm ár við hönn-
un leikmynda og dagskrárgerð af
ýmsum toga. „Og þá datt ég inn í
þennan heim,“ segir hann um það
sem við ætlum að ræða um hér –
heim safna og sýningahalds. „Þetta
var algjör tilviljun. Ég var að vinna
með Saga-Film við undirbúning
myndar um Jón Sigurðsson, og ráð-
gjafi okkar við myndina var Guð-
mundur Magnússon sagnfræðingur,
sem var þjóðminjavörður á þessum
tíma. Í samtölum okkar Guðmundar
kom upp, að búið væri að loka sjó-
minjasafni í Hafnarfirði. Þjóðminja-
safnið hafði tekið við safninu, en það
voru engir starfsmenn við það lengur.
Ég sagði í einhverju bríaríi við Guð-
mund: Ég skal taka að mér að rífa
þetta upp.“
Úr varð að Birni og Jóni Allanssyni
safna- og sagnfræðingi var falið að
taka safnið að sér og blása í það lífi.
Það gerðu þeir, og Björn starfaði við
Sjóminjasafnið í nær tvö ár. Þar
kynntist hann um leið heimi íslenskra
safna og um leið sýningahönnun í
tengslum við þau. „Ég kynntist ekki
síst væntingum gesta og ferðamanna
og hugsunarhætti þeirra sem koma
og skoða safnasýningar. Ég fór í
sagnfræði í Háskólanum í eitt ár til að
kynna mér það fag nánar, enda hef ég
mikinn áhuga á sögu, og var búinn að
gera sextíu þætti fyrir Stöð 2 um
menningarminjar og sögustaði, en
þeir voru kallaðir Áfangar. Ég var
dottinn í sagnfræðigrúsk, og starfið í
Sjóminjasafninu opnaði fyrir mér
nýjan heim sem ég hef verið í síðustu
tíu, tólf árin.“
Njála, popptónlist og saltfiskur
Í dag starfar Björn sjálfstætt við
að koma upp söfnum og sýningum
víðs vegar um landið, og kveðst fylgj-
ast mjög vel með því sem er að gerast
í þeim málaflokki. „Ég hef verið mjög
heppinn með verkefni og sett upp
margar stórar sýningar sem hafa
skipt máli.“
Meðal sýninga Björns má nefna
Fisk og fólk og Sjósókn og sjávarfang
fyrir Sjóminjasafnið, Reykjavík við
stýrið, samgöngusýningu í Geysi-
shúsi 1994, og Leiðina til lýðveldis,
sýningu sem sett var upp sama ár í
samvinnu Þjóðminjasafns og Þjóð-
skjalasafns. Minjasafn Mjólkursam-
sölunnar var sett upp 1995 á 60 ára
afmæli fyrirtækisins, og sama ár setti
Björn upp sýningu um sögu Heklu-
gosa í Landsveit. Fleiri fyrirtæki og
stofnanir hafa fengið Björn til liðs við
sig við að koma fagminjum á fram-
færi við almenning; þar má nefna
Landhelgisgæsluna, Póst og síma,
Slysavarnafélagaið, Menntaskólann í
Reykjavík, Fjarskiptamiðstöð Land-
símans, Rafmagnsveituna og fleiri.
Árið 1997 var sýningin Á Njáluslóð
opnuð, en Björn setti hana upp í sam-
vinnu við Jón Böðvarsson. Þetta
verkefni átti eftir að vinda verulega
upp á sig. Strax ári síðar var sú sýn-
ing stækkuð, og flutt í Sögusetrið, og
eftir enn annað ár, var Söguskálinn,
samkomu- og fundarsalur í mið-
aldastíl opnaður í tengslum við sýn-
ingahaldið. Árið 2001 var enn bætt
um betur við Sögusetrið, með nýjum
sal um náttúru Suðurlands, auk þess
sem Njáluslóðasýningin var end-
urbætt. Og Björn vinnur enn að við-
bótum við Sögusetrið. Í nóvember
1999 var opnuð margmiðlunarsýning
hönnuð af Birni um jarðsögu, jarð-
fræði og jarðhita í Eldborg, kynning-
arhúsi Hitaveitu Suðurnesja við
Svartsengi. Bítlabærinn Keflavík var
viðfangsefni hans á sýningu þar í bæ
sem opnuð var 1998, en þar var jafn-
framt settur á laggirnar vísir að
poppminjasafni. Halldór Laxness, ís-
lenskur rithöfundur, var nafnið á
bókmenntakynningu sem Björn vann
fyrir menntamálaráðuneyti, Lands-
bókasafn og Bókmenntakynning-
arsjóð, á ensku og þýsku, síðar á
sænsku, frönsku og rússnesku til
kynningar á skáldinu erlendis.
Sýningar sem Björn hefur hannað,
oft í samstarfi við sagnfræðinga eða
minjasöfn, eru nú komnar vel á
fimmta tuginn, og verkefnin af ólík-
ustu gerð: popptónlist, kirkjumunir,
samgöngur, bókmenntir, hesta-
mennska, skipsströnd, hljóðfæri og
handrit. Á síðasta ári setti hann upp
Íþróttasýningu á Akranesi, Sam-
göngusafn á Skógum, Saltfisksetur í
Grindavík og ljósmyndasýninguna
Reykjavík í hers höndum, um her-
námsárin í höfuðborginni.
Stundum er ekkert til að sýna
„Njálusýningin var mjög stórt
krefjandi verkefni. Þeir höfðu sam-
band við mig fyrir austan og sögðust
þurfa að gera eitthvað fyrir Njáls-
sögu. Það tók mig árið að lesa söguna,
lifa mig inn í hana og átta mig á
ábyrgðinni sem fylgir því að takast á
við þessa nánast helgu bók. Verkefnið
var að koma upp ferðamannamiðstöð
og sýningu, en engir sýningargripir
til að sýna – bara sagan, og jú mynd-
skreytingar sem menn höfðu gert í
gegnum tíðina við bókina og ljós-
myndir. Þarna varð því að skapa
stemmningu með sviðsetningu og
reyna að draga fram tíðaranda sög-
unnar. Þetta tókst þannig að Sögu-
setrið á Hvolsvelli er alltaf að stækka
og bæta við sig og gestum fjölgar.
Þar er nú Njálusýningin og í Suður-
landssal eru ferðamöguleikar á suð-
urlandi kynntir. Þar er kaupfélags-
safn, sem starfsmenn Kaupfélaga
Rangæinga og Árnesinga hafa staðið
saman í að safna munum í. Það er
safn sem margir hafa gaman af að
sjá. Söguskálinn, í miðaldastíl, hefur
verið mjög vinsæll, og ég er enn að
vinna að endurbótum að Njálusýn-
ingunni sjálfri.“
Björn segir að árið 2000 hafi verið
mjög stórt, og mörg verkefni hafi þá
litið dagsins ljós. „Það átti allt að gera
á þessu ári. Þá hannaði ég sýninguna
Lífið við sjóinn, fyrir Reykjavík
Menningarborg 2000, sem fór til
þriggja annarra landa, litlar sýningar
í fundarstofur Þjóðmenningarhússins
og stóra sýningu þar, Kristni í þús-
und ár, sem er tiltölulega nýbúið að
taka niður. Þetta var sýning á skjöl-
um úr Þjóðskjalasafni sem varðveita
þessa sögu, en hún var líka skreytt
með leikmyndum, gínum og bún-
ingum, þar sem reynt var að bregða
upp myndum af atburðum og tímabil-
um. Það er þetta sem ég hef mesta
ánægju af að gera í sýningarhönn-
uninni; gæða sýningarnar lífi með því
að skapa þeim umhverfi og andrúms-
loft, hvort sem þetta eru skjalasýn-
ingar, ljósmyndasýningar eða eitt-
hvað annað – þannig að fólk skynji
betur aðstæður og tíðaranda. Ég vil
að fólk upplifi eitthvað þegar það fer
á sýningar og geti gleymt sér svolitla
stund og horfið inn í þann heim sem á
að ríkja.“ Á sýningunni Reykjavík í
hers höndum var ekki eingöngu að
finna afar skemmtilegar ljósmyndir
frá hernámsárunum, heldur gat þar
einnig að sjá hermann við sand-
pokavígi, og muni allt frá ekta amer-
ísku stríðsáratyggjói til muna sem
hermenn sem hér dvöldu dunduðu
sér við að búa til. Og tónlistin var auð-
vitað ekta, og til þess fallin að ýta
undir réttu stemmninguna. „Þarna
gekk fólk svolítið inn í þennan tíma,
hann umlukti það meðan ljósmynd-
irnar voru skoðaðar.“
Sams konar vinna
og í leikhúsinu
Síðasta ár var reyndar mjög sér-
stakt að sögn Björns, því þá voru
opnuð hvorki meira né minna en þrjú
söfn sem hann hafði lagt grunninn að.
„Þetta var Íþróttasafnið á Akranesi
með verðlaunagripum, ljósmyndum
og munum sem segja íslenska
íþróttasögu. Safnið er í Byggðasafn-
inu, en húsnæðið er bara of lítið, því
það safnaðist svo mikið af munum.
Ég fór svo austur að Skógum og var
þar með Þórði Tómassyni, sem er ne-
stor íslenskra safnamanna, og þar
fékk ég tækifæri til að búa til Sam-
göngusafn í nýju stórhýsi. Þarna eru
samgöngutæki allt frá hestaöld –
reiðtygi, hestvagnar og fleira – og svo
allt í gegnum vélvæðingu og rafvæð-
ingar til bílaaldar. Ég er enn að bæta
við þetta, og geri ekki ráð fyrir að
verkefninu ljúki fyrr en 2004, þegar
bíllinn á hundrað ára afmæli á Ís-
landi. Þriðja stóra verkefnið var Salt-
fisksetrið í Grindavík.
Ef maður fengi fimm einingar í
sagnfræði fyrir hverja sýningu sem
maður setur upp og hvert viðfangs-
efni sem maður þarf að setja sig inn í,
væri maður löngu orðinn bæði doktor
og prófessor!“ Björn segir það ein-
mitt mikilvægasta atriðið að setja sig
vel inn í hlutina, og þekkja viðfangs-
efnið vel hverju sinni. Hann kveðst þó
ekki nema í undantekningartilfellum
skrifa sýningartextana sjálfur, um
það sjá sagnfræðingar eða aðrir
fræðimenn á vegum safnanna, sem
jafnframt útvega þá muni og fróðleik
sem sýna skal. „Ég verð engu að síð-
Fyrir Kristnihátíðarsýninguna var gert líkan af Þingvöllum og búnir til litlir „fornkappar“ sem
spranga þar um grundir frá búðum sínum, til vinstri, og að Lögréttu, til hægri.
Saltfisksetrið í Grindavík opnað. Risastór ljósmynd af saltfiskvinnslu fyrri tíma kallast á við „salt-
fiskstúlkuna“ í salnum. Lykt af saltfiski, sjó og tjöru undir mávagargi kórónar sköpunarverkið.
Að gera söguna sýnilega
Þennan forláta búðarskenk má sjá í Kaupfélagssafninu á Hvolsvelli.
Morgunblaðið/Sverrir
Björn G. Björnsson á sandpokavirki við hlið „dátans“ á ljósmyndasýning-
unni Reykjavík í hers höndum. Björn hefur hannað á fimmta tug sýninga.
Hvað eiga söfn og leikhús sameiginlegt? Jú,
– að vilja sýna það sem í þeim býr. Björn G.
Björnsson leikmyndateiknari hefur sagt
skilið við leikhús og fjölmiðla í bili og starfar
við að setja upp sýningar af ýmsu tagi.
Bergþóra Jónsdóttir mælti sér mót við
hann á einni slíkri og þar sagði Björn frá
söguáhuga sínum og vinnu við sýningar sem
spanna allt frá saltfiski til samgangna.