Morgunblaðið - 09.07.2003, Blaðsíða 25

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. JÚLÍ 2003 25
Í FRÉTTUM og á vef Lands-
virkjunar (lv.is) hafa verið kynnt
drög að matsáætlun vegna hug-
mynda um 10–12 metra hækkun
stíflu og myndun
inntakslóns ofan
Laxárstöðva í Suð-
ur-Þingeyjarsýslu.
Þessar hugmyndir
komu flestum lands-
mönnum líklega í
opna skjöldu enda
höfum við sofið róleg vegna frekari
virkjanaframkvæmda á þessu svæði
eftir að þingeyskir bændur stöðv-
uðu svipuð áform með dínamíti fyrir
liðlega þremur áratugum.
Sprengir samkomulag
Í fyrsta lagi brýtur framkvæmdin
þriggja áratuga gamalt sam-
komulag Landsvirkjunar og and-
stæðinga framkvæmda á þeim tíma
um að ekki verði ráðist í frekari
framkvæmdir en þá var samið um.
Þetta samkomulag var ekki tíma-
bundið og er enn í fullu gildi. Eins
og mörgum er enn í fersku minni
náðist þetta samkomulag ekki fyrr
en heimamenn höfðu beitt dínamíti
til að vekja athygli á alvöru málsins.
Í öðru lagi er framkvæmdin ólög-
leg samkvæmt íslenskum lögum
(nr. 36/1974) um vernd Mývatns og
Laxár. Samkvæmt þeim lögum eru
allar breytingar á vatnsborði og
rennsli óheimilar nema í vernd-
unar- og ræktunarskyni. Augljóst
er að markmið með hækkun stífl-
unnar um 10–12 metra er „að koma
í veg fyrir erfiðleika við rekstur
Laxárstöðva“ (bls. 3 í drögum
Landsvirkjunar) og tengist ekki
verndun og ræktun – nema síður sé
(sbr. hér á eftir).
Í þriðja lagi gengur framkvæmd-
in þvert á RAMSAR-samþykktina
frá 1971 sem Ísland er aðili að, um
verndun votlendis.
Þessi þrjú atriði ættu öllu jöfnu
að vera yfirdrifin ástæða til þess að
engum manni dytti í hug svo mikið
sem að viðra hugmyndir um að
hækka umrædda stíflu um 10–12
metra.
Hæpnar forsendur
En fleira kemur til. Forsendur
Landsvirkjunar fyrir þessari fram-
kvæmd standast ekki.
Í fyrsta lagi er talað um að koma í
veg fyrir erfiðleika við rekstur Lax-
árstöðva og er þar nefnt að mikill
sandburður valdi sliti á vatnsvélum
og að ís og krapastíflur geti truflað
raforkuframleiðslu (sbr. bls. 3).
Í öðru lagi er höfðað til þeirrar
hættu sem Húsvíkingum og nær-
sveitungum geti stafað af því að
ekki sé hægt að tryggja öruggt raf-
magn allan ársins hring. Þetta er
gert með því að búa til dæmi af
keðjuverkun óhappa sem gætu leitt
til þess að „Húsavík og nágranna-
byggðir [byggju] við orkuskort í
lengri tíma“ (bls. 3).
Þessar forsendur eru ómarktæk-
ar vegna þess að:
Í fyrsta lagi er miklu vænlegra að
leysa vandræði af sandburði með
uppgræðslu á hálendinu
(uppgjafartónn á bls. 10 um að
þetta sé næsta vonlaust er ekki
sannfærandi) og öðrum sértækum
aðgerðum í Krakárbotnum þar sem
sandurinn á upptök sín. Það eru
gömul sannindi og ný að á skuli að
ósi stemma.
Í öðru lagi væri hægt að losna við
vandræði af ís og krapastíflum með
því að hækka stífluna um 3 metra
eins og stöðvarstjóri Landsvirkj-
unar staðfesti á kynningarfundi
Landsvirkjunar vegna umræddra
draga í Ýdölum í Aðaldal, 26. júní sl.
Í þriðja lagi má leysa vandræði
við að tryggja Húsvíkingum raf-
magn með því að tengja þá betur
við landsnetið og huga frekar að
virkjun gufuafls á Þeistareykjum.
Umhverfisspjöll
Því má bæta við að engin þekking
liggur fyrir um áhrif sandburðar á
lífríki Laxár enda er einungis vitn-
að óbeint til þess að margir sér-
fræðingar telji „líklegt að seiða-
framleiðsla árinnar aukist ef
sandburður minnkar“ (bls. 10).
Ekkert liggur fyrir um sögu sand-
burðar í Laxá né hvort þessi tilfinn-
ing margra sérfræðinga eigi við rök
að styðjast. Miðað við það að sand-
burður í Laxá hefur lengi verið
töluverður er ekki út í hött að
álykta sem svo að hann hafi jafn-
lengi leikið verulegt hlutverk í vexti
og viðgangi hins fjölskrúðuga líf-
ríkis hennar.
Í drögunum er talað heldur
óvirðulega um það svæði sem færi
undir fyrirhugað lón og gert lítið úr
landgæðum og nytjum þess nema ef
vera skyldi silungsveiði – sem þó er
lítil þar eð engir mikilvægir veiði-
staðir eru svo neðarlega í ánni.
Undirritaður hefur stundað
urriðaveiði í Laxárdal undanfarin
ár, þar á meðal á því svæði sem
fyrirhugað er að fari undir lón. Það
er rétt í drögunum að þar eru engir
mikilvægir veiðistaðir en hins er að
engu getið að á þessu svæði er
óhemju mikið af smáfiski, bæði
seiðum og undirmálsfiski sem veiði-
menn í Laxárdal sleppa (öllum
fiskum undir 35 sm er sleppt).
Uppeldisstöðvar þessa fisks eru
bæði í litlum víkum og lygnum sem
myndast við vesturlandið en einnig
í mjög miklum mæli í kringum þá
fimm hólma sem áætlað er að fari
undir vatn. Það er því ljóst að þó
eftirsóknarverðir veiðistaðir
stórfiska séu fáir á þessu svæði er
það gríðarlega mikilvæg uppeldis-
stöð fyrir urriðastofninn í ánni. Hið
stækkaða uppistöðulón mynd því
grípa harkalega inn í lífríkið á þessu
viðkvæma svæði.
Er þá ekki eftir annað en að telja
þau óafturkræfu náttúruspjöll sem
væru unnin ef hið einstæða og fagra
árstæði neðst í Laxárdal færi undir
uppistöðulón. Þar rennur áin um
óvenjufallegt, 2000 ára gamalt eld-
hraun (sem er sérstaklega verndað
í lögum um náttúruvernd) og hjá
heitum uppsprettum sem nýtast til
laugarferða. Sú sýn til árinnar sem
opnast af veginum þegar ekið er
fram Laxárdal er einstök á Íslandi
og þakkarvert hvað tekist hefur að
fela stöðvarhúsin og mannvirki fyr-
ir vegfarendum sem þar eiga leið
um. Þó ekki væri nema vegna þess
hve mikil lífsgæði færu forgörðum
ef þetta tiltekna svæði væri eyðilagt
er óskiljanlegt hvernig hægt er að
láta sér detta í hug að hækka stífl-
una í Laxárvirkjun um 10–12
metra.
Í ljósi þess að forsendur Lands-
virkjunar fyrir umræddri fram-
kvæmd standast ekki, hljóta lands-
menn að vænta þess að yfirvöld
hafni fram komnum hugmyndum
um hækkun stíflu og myndun inn-
takslóns ofan Laxárstöðva eins og
þær eru kynntar í drögum að mats-
áætlun sem Landsvirkjun sendi frá
sér í júní sl. Mestur sómi væri þó að
því að Landsvirkjun drægi hug-
myndir sínar til baka áður en meiri
harka hleypur í málið og reyndi
þannig að endurheimta eitthvað af
þeirri rándýru ímynd sem hún hef-
ur reynt að kaupa sér undanfarin ár
með listviðburðum og kynningar-
sýningum á því hvernig rafmagn
verður til.
Ólöglegt og
siðlaust
Eftir Gísla Sigurðsson
Höfundur er vísindamaður á
Stofnun Árna Magnússonar.