Morgunblaðið - 09.07.2003, Blaðsíða 30

MINNINGAR
30 MIÐVIKUDAGUR 9. JÚLÍ 2003 MORGUNBLAÐIÐ
E
f dálkahöfundar
eiga sér verndar-
engil þá hlýtur
hann að vera
George Orwell. Í
síðasta mánuði (25. júní) var öld
liðin frá fæðingu hans og þess
vegna er við hæfi að taka ofan
fyrir honum – og þótt fyrr hefði
verið.
Þótt Orwell sé með réttu
frægastur fyrir skáldsögurnar
1984 og Dýrabæ fóru skrif-
kraftar hans, sem voru miklir,
mestir í að skrifa greinar og
reglulega dálka í vikublaðið
Tribune, sem breski Verka-
mannaflokkurinn gaf út. Þessir
dálkar höfðu yfirtitilinn „As I
Please“, sem á íslensku myndi
vera: „Eins og mér sýnist“.
Og það
verður ekki
betur séð en
að hann hafi
þarna skrifað
nákvæmlega
það sem hon-
um sýndist. Allt frá háalvarlegri
pólitík – í samræmi við það yfir-
lýsta markmið hans að gera
„stjórnmálaskrif að list“, sem
margir myndu segja að honum
hafi tekist – yfir í uppskrift að
hinum fullkomna tebolla. Að
ógleymdri þeirri grein sem ef til
vill hefur orðið hvað frægust:
„Pólitík og ensk tunga“.
Í þeirri grein, sem birtist í
maí 1947, fjallar Orwell um það
sem hann telur vera hnignun
enskunnar. Ástæðu þessarar
hnignunar segir hann fyrst og
fremst vera ofvöxt í notkun flók-
inna og uppskrúfaðra orða og
orðasambanda á kostnað ein-
falds og auðskilins orðfæris. „Að
baki þessu býr það hálfmeðvit-
aða viðhorf, að tungumálið sé
sjálfsprottið, en ekki tæki sem
við mótum í samræmi við okkar
eigin þarfir,“ skrifaði Orwell.
Þetta leiðir til forheimskunar:
„Ef til vill leiðast menn út í
drykkju vegna þess að þeim
finnst þeir vera misheppnaðir,
og svo verða þeir enn misheppn-
aðri vegna drykkjunnar. Þetta
er ekki ósvipað örlögum ensk-
unnar. Hún verður ljót og óná-
kvæm vegna þess að hugsanir
okkar eru heimskulegar, en
hroðvirknislegt orðfæri auðveld-
ar okkur að hugsa heimsku-
lega.“
Stundum sé engu líkara en
þeir sem skrifi láti sér í léttu
rúmi liggja hvort orðin sem þeir
setji á blað hafi yfirleitt ein-
hverja merkingu. „Sífellt fer
minna fyrir því, að í rituðu máli
séu orð valin vegna þess sem
þau merkja, og sífellt ber meira
á að orðasamböndum sé skellt
saman líkt og einingum í fjölda-
framleiddum hænsnakofa.“
Það sé einkum í listgagnrýni
og bókmenntagagnrýni sem al-
gengt sé að sjá langar máls-
greinar sem séu eiginlega alveg
merkingarlausar, merkingar-
lausar „í þeim skilningi að ekki
er nóg með að þær vísi ekki til
neinna áþreifanlegra hluta held-
ur vænta lesendur þess sjaldn-
ast að þær geri það“.
En það var ráð við þessu,
sagði Orwell, og setti fram
nokkrar viðmiðunarreglur. Með-
al annars að maður eigi aldrei að
nota löng orð þegar stutt dugi.
Ef mögulegt sé að sleppa orði
eigi maður alltaf að sleppa því.
Og alltaf að nota venjulega
ensku, fremur en erlend orð,
vísindaleg orð eða önnur fagorð.
Kjarninn í boðskap Orwells er
einfaldlega þessi: Markmiðið
með notkun tungumáls, hvort
heldur ritaðs eða talaðs, hlýtur
alltaf að vera að koma merkingu
til skila. Sá sem talar er alltaf að
tala við einhvern. Setningar sem
enginn skilur, hvorki nú né ein-
hverntíma seinna, eru algerlega
tilgangslausar og væri eins gott
að sleppa því að segja þær eða
skrifa.
Þetta er í samræmi við það
sem Orwell skrifaði tveimur ár-
um síðar í greininni „Ástæða
þess að ég skrifa“ („Why I
Write“): „[M]ér er fyrst og
fremst umhugað um að fá
áheyrn.“ Það er að segja, að ná
til annarra. Að koma merkingu
þess sem maður er að segja –
því sem orðin vísa til, en ekki
bara orðunum sjálfum – til við-
mælandans (eða lesandans).
En hann vandar sjálfum sér
og starfsbræðrum sínum ekki
kveðjurnar: „Allir rithöfundar
eru hégómlegir, sjálfselskir og
latir, og það sem fyrir þeim vak-
ir er á endanum óútskýranlegt.“
Enda er fyrsta ástæðan af fjór-
um, sem hann telur helstar fyrir
því að menn fáist við ritstörf,
„hreinræktuð sjálfselska.“ Rit-
höfundar „þrá að virðast snjallir,
að talað sé um þá, að munað sé
eftir þeim eftir að þeir eru látn-
ir. … Það er bara bull að láta
eins og þetta sé ekki ein hvötin,
og hún sterk.“
Þrátt fyrir þessar umvandanir
– þus, myndu sumir segja – við
landa sína, fagbræður og sjálfan
sig, kunni Orwell að njóta lífs-
ins. Það er augljóst af lestri
greinarinnar „Notalegur tebolli“
(„A Nice Cup of Tea“) frá 1946.
Þar kemur líka glöggt fram
hversu vænt honum þótti um
England og enskar venjur, eins
og margir sem þekktu hann hafa
sagt frá.
„Notalegur tebolli“ er upp-
skrift að góðu tei, ellefu reglur
sem Orwell viðurkennir að séu
margar umdeildar meðal te-
drykkjuþjóða. Það sem ef til vill
sé mest deilt um, er hvort mað-
ur eigi að hella teinu eða mjólk-
inni í bollann fyrst. (Þetta á
reyndar líka við um kaffi, skyldi
maður ætla, og hefur því beina
skírskotun í íslenskan veruleika,
sem er fljótandi í misgóðu kaffi).
Orwell fullyrðir að teið eigi að
fara í bollann fyrst. Rök sín fyr-
ir þessu segist hann telja óhagg-
anleg. „Þau eru, að með því að
hella teinu fyrst og setja síðan
mjólk út í á meðan maður hrær-
ir getur maður stjórnað því ná-
kvæmlega hversu mikil mjólk
fer út í, en ef farið er hinsegin
að hættir manni til að setja of
mikla mjólk út í.“
Það er mikið að hafa af upp-
lýsingum um Orwell á Netinu,
til dæmis á www.k-1.com/Orwell/
index.cgi/index.html, þar sem
meðal annars má finna þær
greinar hans sem hér hefur ver-
ið vitnað í.
Tekið ofan
fyrir Orwell
Kjarninn í boðskap Orwells er
einfaldlega þessi: Markmiðið með
notkun tungumáls, hvort heldur
ritaðs eða talaðs, hlýtur alltaf að
vera að koma merkingu til skila.
VIÐHORF
Kristján G.
Arngrímsson
kga@mbl.is
Þá er síðasta bónda-
konan í Firði fallin frá.
Með því má segja að
samfelldri sögu bú-
enda á landnámsjörð-
inni Firði í Seyðisfirði
frá landnámi Bjólfs sé lokið. Saga
sem hófst með Helgu Bjólfsdóttur
lýkur að Katrínu Jónsdóttur geng-
inni.
Fleirum mun farið eins og mér,
sem þekktu til í Firði, að mikið sé
horfið með Kötu í Firði. Jafnaldrar
mínir og kumpánar eru síðasta kyn-
slóðin sem ólst upp við búskap
þeirra Fjarðarbænda.
Mið-Kata var hún kölluð því að í
Firði ólust upp þrjár Kötur, blóma-
rósir á líku reki, sem allar tóku
nafn af sömu Kötunni, ömmu þeirr-
ar sem hér er kvödd. Kata var jafn-
aldri Fjarðarselsvirkjunar. Árið
sem hún leit dagsins ljós kom ljósið
á Seyðisfjörð, fyrstan kaupstaða á
Íslandi.
Það má fara mörgum orðum um
þessa heillandi konu og lífshlaup
hennar, þessarar „First lady“ Seyð-
isfjarðar. Það mun þó koma í hlut
annarra sem betur eru til þess
fallnir. Hér verður einungis drepið
á hvað leiddi okkar saman og hvers
virði það var mér. Ég átti samvinnu
með Kötu þegar ég var að afla
gagna í grúski mínu um Fjarðar-
jarðir fyrir áratug. Grúsk þetta
skilaði sér að hluta í riti einu sem
til varð. Kata var þá komin um átt-
rætt. Mikið tók hún mér fagnandi
þegar ég leitaði til hennar, eins og
hún ætti í mér hvert bein og fór vel
á með okkur. Fann ég glöggt að
þar naut ég annarra genginna.
Ekki var heldur ónýtt að fá inn-
hlaup í hús hennar í Firði, Björns-
hús, mánaðartíma um þetta leyti.
Þegar Kata var að slíta barn-
skónum í Firði stóð Frambærinn
enn, sem svo var kallaður, á hólnum
innan við bæinn í Firði – beint ofan
við þar sem þau Kata og Erlendur
byggðu síðar hús sitt. Þar bjó þá í
KATRÍN
JÓNSDÓTTIR
✝ Katrín Jónsdótt-ir fæddist á Seyð-
isfirði 20. apríl 1913
og ólst þar upp. Hún
lést á Elli- og hjúkr-
unarheimilinu
Grund í Reykjavík 2.
apríl síðastliðinn og
var jarðsett á Seyð-
isfirði 26. apríl.
ekkjustandi sínu
Guðný gamla Tómas-
dóttir, lykilpersóna í
grúski mínu. Í henni
fundum við Kata sam-
eiginlegan snertiflöt.
Þar var mín sögulega
tenging við Fjörð og
fólkið þar sem ég hafði
haft svolítil kynni af á
æskuárum, Björn póla,
Konna sýsl, Adda í
Firði, Gunnþór og
fleiri. Fyrrnefnd
Guðný er mér veru-
leiki frá æsku þó hún
væri þá löngu látin.
Fólkið mitt á Austurveginum
minntist oft á einstakt langlífi þess-
arar formóður minnar en hún
komst undir tírætt. Amma mín var
til heimilis hjá ömmu sinni og nöfnu
í Frambænum þegar Kata fæddist
og var á fyrsta ári. Guðný gamla dó
þegar Kata var á fermingaraldri og
þá var Frambærinn rifinn. Það var
því opinberun að fá að kynnast
Kötu nánar sem hafði verið heima-
gangur hjá henni svo löngu fyrr,
því hér var eins og yfir aldahaf að
líta.
Fjölskyldur okkar Kötu reyndust
nákomnar á ýmsa vegu á hinn fyrri
tíð. Ekki var auðhlaupið að gramsa
í þeirri glatkistu. Skemmtum við
okkur konunglega yfir því og grein-
ingu gamalla ljósmynda með fleiru.
Bandalag þessara tveggja fjöl-
skyldna á þeirri tíð, auk frændsemi
og vináttu, fólst ekki sízt í sameig-
inlegu eignarhaldi á jörðinni Firði,
sem er megnið af bæjarlandi kaup-
staðarins á Seyðisfirði; fólks Kötu á
framparti jarðarinnar og fólksins í
Fjarðarseli, Guðnýjar þessarar, á
útparti og hjáleigunum Fjarðarseli
og Odda.
Þetta ágæta fólk hvílir nú í þeim
reit sem það á sinni tíð úthlutaði
sameiginlega Seyðfirðingum sem
hinsta hvílustað – beint undir
Haugi Bjólfs – sem horfir af Bæjar-
brún. Þangað safnast nú hin síðasta
þeirra og þar er hægt að kasta á
það síðbúinni kveðju.
Eftir að Fjarðarselsfólk missti
sinn hluta jarðarinnar 1904, flutti
jarðeigandinn fyrrverandi, Guðný
Tómasdóttir, þaðan inn á heimajörð
móteigendanna á Framparti í þenn-
an eina „bæ“ sem þar var, innan við
bæjarstæðið. Þar var hún í eins-
konar próventu jarðeignarinnar í
aldarfjórðung, trúlega að einhverju
leyti í skjóli bændanna þar, foreldra
Kötu, og horfði yfir sitt forna óðal.
Og þar dekraði hún ásamt fóstur-
dóttur sinni, Siggu Þorsteins, við
heimasætuna á Framparti með
pönnukökum og öðru góðgæti. Kata
ljómaði öll þegar hún minntist þess-
ara stunda.
Eftirminnilegar eru einnig lýs-
ingar Kötu á fiðringnum og fjaðra-
fokinu sem varð hjá þeim krökkum
í Firði í þau skipti er „Drauga-
Fúsi“ birtist á hlaðinu í Firði og
stikaði inn húsasundið á leið í Guð-
nýjarbæ, til þess væntanlega að
veiða „draugasögur“ upp úr sinni
gömlu vinkonu eða bara fá sér kaffi
með henni. „En við máttum alls
ekki gera at í honum. Mamma
harðbannaði það,“ sagðist Kötu frá,
enda þau skelfingu lostin af
hræðslu við þennan voðalega mann,
meistara draugasagnanna, Sigfús
sagna. Það var áður en Frampartur
gekk einnig úr eigu þeirra Jóns og
Halldóru á heldur slysalegan hátt í
upphafi kreppunnar miklu þegar
miklar aðfarir skóku Seyðisfjörð.
Kata var sem sagt á unglings-
árum þegar jörðin hvarf úr eigu
fjölskyldu hennar eftir margra kyn-
slóða eignarhald. Eftir sem áður
héldu þau búsetu sinni þar og síðan
þau Kata og Erlendur. Vegna
hjónabands þeirra komst Fjörður í
hóp þeirra fáu góðjarða á Austur-
landi sem verið hafa sýslumanns-
setur. Sömuleiðis bjó venzla- og
vinafólk á hinum Fjarðarbýlunum,
hýbýlum fyrri bænda á Útparti,
Brekku og Gestsbæ, sem og Þor-
steinshúsi. Búskapur hélst í Firði
fram á sjöunda áratuginn. Sú saga
er ýmsum kunnari en mér og mætti
færast í frásögur. Gaman þótti mér
að geta bætt Kötu mynd sem hún
hafði glatað og var henni kær, af
málverki af gamla Fjarðarbænum.
Án þess að tíunda hér frekar til-
drög og venzl var Kata mér hér
lykill að horfnum veruleik og gaf
mér svolitla hlutdeild í honum. Í
ekkjustandi sínu hélt Kata heimili í
Björnshúsi, bróður síns heitins,
framan við bæinn í Firði og ósjálf-
rátt hvarflar hugurinn til ekkjunnar
gömlu á hólnum.
Þegar ég var í þessu grúski lá líf-
ið við að ná til þess fólks sem enn
var til frásagnar um fyrri tíð. Jafn-
an stóð til að bæta um betur og ná
að fullgera það. Í þessu tilviki eins
og fleirum er fallið á tíma. Ég kveð
Katrínu Jónsdóttur í Firði með
virðingu og ósk um að Firði verði
sýndur sá sómi sem hún hefði ósk-
að.
Hjalti Þórisson.
✝ Brynhildur BjörkEinarsdóttir
fæddist í Reykjavík
20. apríl 1930. Hún
lést á heimili sínu í
Uppsölum í Svíþjóð 8.
júní síðastliðinn. For-
eldrar hennar voru
Einar Ástráðsson,
læknir, f. 6.2. 1902, d.
6.8. 1967, og Guðrún
Guðmundsdóttir,
cand.phil., f. 12.4.
1906, d. 2.10. 1971.
Systkini Bjarkar eru
Inga Valborg Einars-
dóttir og Auðun Hlíð-
ar Einarsson.
Hinn 25. desember 1950 giftist
Björk Eggert Brekkan lækni. Börn
þeirra eru Einar, læknir í Svíþjóð,
Estrid, sendiráðunautur í utanrík-
isþjónustunni og Eggert Friðrik, líf-
efnafræðingur í Svíþjóð.
Björk ólst upp á Eskifirði þar
sem faðir hennar var
héraðslæknir 1931–
1956. Hún varð stúd-
ent frá Menntaskólan-
um í Reykjavík 1950
og tók kennarapróf
frá Kennaraskólanum
1952. Fjölskyldan bjó í
Svíþjóð að mestu leyti
á árunum 1957 til
1971 og á Stokmark-
nes í Norður-Noregi
1971–1974. Björk og
Eggert bjuggu svo í
Reykjavík og á Eski-
firði frá 1974 til 1976
en þá settust þau að í
Neskaupstað þar sem þau bjuggu
til 1993. Síðustu starfsár Eggerts
bjuggu þau hjónin í Förde í Noregi.
Björk og Eggert fluttu þaðan til
Uppsala 1997, en þar búa einnig
synirnir með sínar fjölskyldur.
Minningarathöfn um Björk var í
Uppsölum 19. júní.
Æskuslóð Bjarkar var Eskifjörð-
ur kreppuáranna með mikilli fátækt
hjá þorra fólks en fjölskrúðugu fé-
lags- og menningarlífi sem íbúarnir
lögðu til sjálfir. Faðir hennar, Einar
Ástráðsson, var læknir staðarins,
farsæll og vinmargur og skipaði sér í
sveit með róttækum öflum þess tíma.
Starf einyrkjalæknis var í senn bind-
andi og vandasamt og kjörin í litlu
samræmi við álag og einangrun.
Björk mótaðist af þessu umhverfi,
þroskaði með sér ríka réttlætis-
kennd og smekk fyrir góðum bókum
og handmennt. Menntaskólaár syðra
urðu henni notadrjúg og brátt lágu
leiðir hennar og Eggerts Brekkan
læknis saman. Með því var spunninn
meginþráður örlaga þeirra beggja.
Leið okkar og Brekkanfjölskyld-
unnar lá fyrst saman þegar Eggert
réðst yfirlæknir að Fjórðungs-
sjúkrahúsinu í Neskaupstað 1976.
Þá höfðu vegir þeirra legið víða,
einkum um Svíþjóð og Noreg, en hér
var komið í höfn þar sem þau áttu
heima í 17 ár. Sonur þeirra Einar og
dóttirin Estrid voru flogin úr hreiðri
en yngsti sonurinn Eggert Friðrik í
uppvexti. Nágrennið við þau hjón og
gagnkvæm tengsl eru eftirminnileg
og auðguðu tilveruna. Um margt
voru þau ólíkrar gerðar en bættu
hvort annað upp, hún raunsæ og
ákveðin, réð ríkjum innanstokks og
gerði eiginmanninum kleift að helga
sig krefjandi starfi. Bæði voru þau
andsnúin hvers kyns prjáli og sýnd-
armennsku en höfðu glöggt auga
fyrir lit og formi, jafnt í náttúru sem
hinu manngerða. Björk hafði næma
kímnigáfu sem kom oft á óvart bak
við alvörugefið fas. Bros hennar
leystist úr læðingi af skyndingu,
magnað og tvírætt. Hún kunni að
búa sér og sínum höfðinglegt um-
hverfi. Jólaboðin hverfa ekki úr huga
manns, áramót og utanlandsferðir
kvennanna. Þess á milli eftir atvik-
um grár eða ljúfur hversdagur. Við
þökkum samfylgdina og höldum þétt
um góðar minningar.
Kristín og Hjörleifur.
BRYNHILDUR
BJÖRK
EINARSDÓTTIR