Morgunblaðið - 08.11.2003, Síða 41

UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. NÓVEMBER 2003 41
Á NÁNAST öllum hefðbundnum
samkeppnissviðum í efnahagslífinu
hefur átt sér stað samþjöppun. Fyr-
irtæki stækka og
þeim fækkar. Þetta
hefur gerst í sjávar-
útvegi, fjármála-
starfsemi og mat-
vöruverslun. Síðustu
fréttir úr fjölmiðla-
heiminum eru einnig
í þessa veru. Þeir sem eru meira en
tvævetur muna þá tíð að hér voru við
lýði Morgunblaðið, Alþýðublaðið,
Þjóðviljinn, Tíminn, DV og Dagur
sem gefinn var út með glæsibrag á
Akureyri. Nú eru landsmálablöðin
þrjú talsins og eitt þeirra statt í
Bröttubrekku og ekki enn ljóst hvort
tekst að komast upp á brúnina, sem
þó vonandi verður. Vissulega hefur
fjölmiðlun breyst, netmiðlar og fleiri
ljósvakamiðlar komið til sögunnar.
Það breytir ekki hinu að þetta er
dæmigert fyrir þá þróun sem al-
mennt á sér stað í þjóðfélaginu.
Verðsamráð í skjóli fákeppni
Fyrir um það bil 15 árum voru 25
vátryggingafélög starfandi í landinu.
Nú eru tryggingasamsteypurnar
þrjár talsins, Sjóvá-Almennar,
Tryggingamiðstöðin og Vátrygginga-
félag Íslands. Þessar samsteypur
ráða 95% af tryggingamarkaðnum. Í
nýbirtri skýrslu Neytendasamtak-
anna segir að „samræmdar og stór-
felldar breytingar á iðgjöldum félag-
anna“ bendi ekki til „ að samkeppnin
sé ýkja hörð.“ Hér er ekki fast kveðið
að orði miðað við að í frumskýrslu
Samkeppnisstofnunar, sem birt var
fyrr í sumar, kemur fram að gögn
þeirra sýni að tryggingafélögin hafi
haft með sér samráð í ökutækja-
tryggingum um langt árabil. Nú hef-
ur viðskiptaráðherra lýst því yfir að
Samkeppnisstofnun ljúki rannsókn
sinni á tryggingafélögunum fyrir árs-
lok. Þá vakna spurningar um fyrn-
ingar og minnast eflaust einhverjir
yfirlýsinga tryggingafélaganna frá
því í ágústbyrjun að hafi einhver brot
verið framin séu þau án efa fyrnd!
Um þetta má m.a. lesa í Morg-
unblaðinu frá 2. ágúst sl.
Ég held að um það sé lítill ágrein-
ingur í þjóðfélaginu að hér eigi að
reka blandað hagkerfi, annars vegar
þar sem markaðslögmálin eru virkjuð
til að ná verðlagi niður, neytendum til
hagsbóta og svo hins vegar sam-
félagslega rekna þjónustu þar sem
markmiðið er að veita þjónustu án
þess að það sé markmið að skapa
peningalegan arð. Varðandi ágæti
markaðar sem stýritækis má nefna
almenna framleiðslu í landinu, marg-
víslega þjónustustarfsemi og vöru-
dreifingu. Á hinn bóginn er síðan heil-
brigðisþjónustan, grunnrannsóknir í
vísindum, menntakerfi og stoðþjón-
usta á borð við rafmagn og drykkjar-
vatn. Vissulega eru línur ekki alltaf
skýrar en almennt hafa þessi hlut-
verkaskipti verið nokkuð augljós eða
allt fram á þennan dag að markaðs-
öflin eru farin að ásælast gróðann
sem hafa má af velferðarþjónustunni.
Boðskapur Verslunarráðsins
Einarðasti talsmaður fjárfesta hér
á landi hefur verið Verslunarráð Ís-
lands sem hefur haldið því fram að
einkaaðilar væru betri til allra hluta
en starfsmenn ríkis og sveitarfélaga.
Fræg að endemum var heimsókn full-
trúa Adam Smith Institute í London í
sumar. Fulltrúinn staðhæfði að hægt
væri að gera allt í senn, stórhækka
launin, bæta þjónustuna og spara allt
að 40% í útgjöldum með markaðs-
væðingu innan velferðarkerfisins!
Ekki gat hann nefnt sannfærandi
dæmi um ágæti hugmynda sinna. Á
nær öllum þeim sviðum þar sem
einkaframkvæmd hefur verið reynd í
Bretlandi hefur kostnaðurinn hins
vegar aukist enda gefur auga leið að
starfsemi sem þarf að gefa fjárfestum
sem nemur 10–20% arð í vasann er
dýrari sem þessum útborgaða arði
nemur. Kostnaði er vissulega hægt að
ná niður en reynslan er sú að slíkt
bitnar oftar en ekki á starfsmönnum
eða þeirri þjónustu sem þeim er ætl-
að að veita. Þetta er hinn napri veru-
leiki. Þess vegna skiptir rekstr-
arformið máli! Verslunarráðið og
markaðssinnarnir í Sjálfstæð-
isflokknum hafa fram undir þetta
sagt að viðbótarfjármagn muni koma
inn í þjónustuna í formi notenda-
gjalda. Á fyrsta kjörtímabili Sjálf-
stæðisflokks og Framsóknarflokks
var þetta líka boðskapurinn. En hann
féll í grýtta jörð hjá þjóðinni. Þá varð
kúvending hjá öllum þessum aðilum.
Nú var sagt: Allir eiga að hafa jafnan
aðgang, ríkið á einfaldlega að borga
brúsann. Það eina sem við viljum er
að einkafyrirtæki fái að annast fram-
kvæmdina – og væntanlega hirða
gróðann. Mörgum brá óneitanlega í
brún þegar þessi boðskapur kom síð-
an frá nýafstöðnu þingi Samfylking-
arinnar, fyrst í ræðu formanns og síð-
an í sölum Alþingis.
Gefum Einari Karli orðið
Á þingfundi í byrjun vikunnar
sagði Einar Karl Haraldsson vara-
þingmaður: „ Það var athyglisvert að
hlusta á breska hagfræðinginn John
Kaye á landsfundi Samfylking-
arinnar. Hann lagði mikla áherslu á
það að stjórnmálamenn ættu fyrst og
fremst að ræða forsendur og mark-
mið en láta aðila úti í samfélaginu,
hvort sem það eru einkaaðilar eða op-
inberir aðilar, vera í samkeppni um
að velja leiðir og sjá um framkvæmd-
ina en ekki að vera of mikið með putt-
ana í því, heldur leggja áherslu á það
að koma upp aðferðum til að mæla ár-
angurinn af pólitískum markmiðum í
samfélaginu og vera tilbúnir að leið-
rétta þau mistök eftir á ef að þeim
sem treyst hefur verið til að sinna
þessum verkefnum hafa ekki staðið
sig sem skyldi. Það er kannski eitt
sem stjórnmálamenn hafa átt erfitt
með, að horfast í augu við mistök sem
gerð hafa verið.“
Þetta er í hnotskurn nálgun mark-
aðssinna síðustu árin. Vandinn er
hins vegar sá að það hefur reynst
mjög erfitt að leiðrétta mistök eftir á.
Reyndar gerðist það í síðustu viku að
yfirstjórn bresku járnbrautanna
ákvað að þjóðnýta viðhald lestanna.
Það hafði nefnilega reynst dýrkeypt-
ur kokteill að blanda saman kröfum
fjárfesta um hámarksarðsemi, til-
raunum þar af leiðandi til að komast
af með eins ódýrt viðhald og hugsast
gat á sama tíma og viðfangsefnið var
að viðhalda hámarksöryggi. Þetta
síðastnefnda markmið náðist einfald-
lega ekki. Þetta er mergurinn máls-
ins.
Tilhneigingin eins
á öllum mörkuðum
Hitt er svo annað mál – og erum
við þá komin hringinn í þessari grein
– að tilhneigingin er sú sama á öllum
mörkuðum, ekkert síður í einka-
væddri velferðarþjónustu en í mat-
vörudreifingu. Í markaðsvæddri vel-
ferðarþjónustu í heiminum hafa
nokkur risafyrirtæki haslað sér völl.
Og hvað skyldu þau vera sökuð um
annað en að beita samráði í skjóli fá-
keppni!
Það er gott og blessað að halda því
fram að stjórnmálmönnum beri fyrst
og fremst að skilgreina markmið og
veita aðhald með eftirliti. Á endanum
hefur tilhneigingin hins vegar verið
sú að menn hafa gefist upp á eftirlit-
inu og virkjað budduna hjá notand-
anum, með öðrum orðum markaðs-
lögmálin í öllu sínu veldi. Við slíkar
aðstæður er verðlagið afgerandi þátt-
ur. Þegar það gerist í heilbrigðis- og
menntakerfi er upp komin félagsleg
mismunun sem ég hygg að flestir Ís-
lendingar vilji forðast. Mín nið-
urstaða er þess vegna: Nýtum mark-
aðslögmálin þar sem þau eiga við en
höldum viðkvæmri velferðarþjónustu
í höndum samfélagsins.
Eru Samfylkingin og Verslunarráðið
búin að ná saman?
Eftir Ögmund Jónasson
Höfundur er alþingismaður.