Morgunblaðið - 07.03.2004, Qupperneq 32

32 SUNNUDAGUR 7. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
borð og skipaði Guðmundur skip-
herra honum að fara hvergi; hann
væri ákærður fyrir landhelgisbrot
og yrðu menn úr varðskipinu send-
ir um borð. „Cockle“ Mussell svar-
aði að bragði að hann væri á úthaf-
inu og gæti ekki þolað handtöku
skipsins. Á næsta hálftíma eða svo
skaut Ægir lausum og síðan föst-
um skotum fyrir framan stefni
Everton. Og klukkan 12:45 heyrðu
skipverjar í brúnni á HMS Jupiter
ekki Land of Hope and Glory á tal-
stöðvarrás togaranna, heldur neyð-
arkall frá Everton: „Ægir er að
skjóta á okkur!“
Herskipið var enn undan Aust-
fjörðum, í svartaþoku, en fór sam-
stundis á fullri ferð norður á bóg-
inn. Þegar sjóherinn hélt inn fyrir
50 mílna lögsöguna höfðu þær
skipanir verið gefnar að herskipin
mættu ekki skjóta á eða að íslensk-
um varðskipum nema með sam-
þykki æðstu ráðamanna í London,
þeirra á meðal Edwards Heaths
forsætisráðherra. Skipherrann á
Jupiter, Jock Slater, hafði því sam-
band við stjórnstöð flotans í Ros-
yth á Skotlandi og bað um leyfi til
að beita fallbyssum ef aðför Ægis
að togaranum stæði enn yfir þegar
freigátuna bæri að. Áhöfnin var
jafnframt gerð klár fyrir hugsan-
legar aðgerðir gegn varðskipinu.
Slater var ungur að árum, aðeins
33 ára, metnaðargjarn á frama-
braut sinni í sjóhernum en vel lið-
inn af áhöfn og yfirmönnum í landi.
Hann hugsaði nú með sér að
kannski kæmi til þess að undir
hans stjórn myndi breskt herskip
skjóta að óvini á Atlantshafi í
fyrsta sinn frá lokum seinni heims-
styrjaldar.
Kurteisisleg skotárás
Á meðan HMS Jupiter sigldi
norður áttust Ægir og Everton
áfram við. Sú viðureign varð sögu-
leg og er ítarlegar frásagnir af
henni víða að finna, til dæmis í
blöðum frá þessum tíma og í end-
urminningum Guðmundar Kjærne-
sted. Everton lagði af stað í aust-
urátt, neitaði öllum skipunum um
að nema staðar, og breytti engu
þótt varðskipið skyti alls átta skot-
um í skrokk togarans. Guðmundur
átti frumkvæði að þeim aðförum en
var þó vitaskuld í stöðugu sam-
bandi við stjórnstöð Landhelgis-
gæslunnar í Reykjavík. Heita má
víst að þar á bæ hafi menn rætt við
Ólaf Jóhannesson, forsætis- og
dómsmálaráðherra, eða að minnsta
kosti Baldur Möller, ráðuneytis-
stjóra í dómsmálaráðuneyti, en
þeir Baldur og Pétur Sigurðsson,
forstjóri gæslunnar, áttu ætíð mjög
náið samstarf um gæslufram-
kvæmdir í þorskastríðum áttunda
áratugarins. Aldrei hefði verið
skotið á Everton ef íslensk stjórn-
völd hefðu verið því mótfallin.
Sjálfstæðisflokkur og Alþýðu-
flokkur voru í stjórnarandstöðu um
þetta leyti og formönnum þeirra,
Gylfa Þ. Gíslasyni og Geir Hall-
grímssyni, varð það á, ef svo má
segja, að gagnrýna atlöguna að
togaranum. Þeim fannst svo harka-
legar aðgerðir óþarfar og til þess
eins fallnar að gera lausn deilunnar
við Breta enn erfiðari. Þeir urðu
hins vegar að draga í land því þorri
manna taldi að einungis harkan sex
dygði eins og málum væri komið. Í
öllum landhelgisdeilum Íslendinga
var það einatt viðkvæðið að sá, sem
mælti með málamiðlunum og hóf-
semi, var sakaður um undirlægju-
hátt og aumingjaskap. Þeir róttæk-
ustu réðu ferðinni og nutu
aðdáunar.
Skipverjar Everton voru aldrei í
bráðri hættu meðan á skotárásinni
stóð. Þeir héldu sig í brú eða aft-
urskipi en skotin öll lentu í fram-
hluta og flest ofan sjólínu. Guð-
mundur gaf Mussell líka leyfi til að
kanna skemmdir hverju sinni og
voru öll þeirra samskipti hin kurt-
eislegustu. „Gerðu svo vel“ og
„þakka þér fyrir“ fylgdu öllum
orðaskiptum meðan áskotárásinni
stóð! Gott veður hjálpaði einnig til;
blankalogn var og sléttur sjór, og
Mussell sagði síðar frá því að eng-
inn um borð hefði verið óttasleginn
í þessum hasar – nema blaðamaður
frá Daily Express sem hafði slegist
með í för í Grimsby. Hann var með
lífið í lúkunum þegar skotin dundu
á togaranum, en fékk á móti frá-
bæra frétt.
Auðvitað duldist samt engum al-
vara málsins. Togarinn tók að síga
að framan og Mussell lét jafnframt
í það skína að ef varðskipsmenn
reyndu að taka skipið myndi áhöfn
hans, sem hafði búist til vopna,
mæta þeim af fullri hörku. Æg-
ismenn hefðu engu að síðar getað
haldið skothríðinni áfram, beint
skotum sínum að vélarrúmi eða
brú, og ráðist svo til uppgöngu á
togarann. En það hefði getað
reynst dýrkeypt togarataka. „Sko,
það er náttúrlega hægt að gera
meira,“ sagði Guðmundur Kjærne-
sted í sjónvarpsviðtali nokkrum
dögum síðar, „en við virðum
mannslíf meira en þorskinn í sjón-
um.“ Klukkan 15:15 á laugardeg-
inum ákvað Guðmundur því að nú
væri nóg komið, og sendi skeyti til
höfuðstöðva Landhelgisgæslunnar:
„Erum N af Grímsey höfum gert
allt sem við teljum okkur geta gert
með fullu öryggi til að stoppa skip-
ið án árangurs. Netalest og lúkar
full af sjó, sennilega eitthvað í
fiskilest, skipið orðið nokkuð sigið
að framan, sjö sml. í næsta togara
og fleiri á leiðinni, þannig að ég
geri ráð fyrir að yfirgefa hann þeg-
ar hann er kominn í samband við
næsta skip.“ Fimm mínútum síðar
yfirgaf Ægir togarann með þessari
kveðju Guðmundar til Mussells:
„Skipstjóri, þú ert mjög hugrakkur
maður. Ég sé að þú átt von á að-
stoð. Ég vona að þú hafir þetta af.
Gangi þér vel.“
„Sjórán“ eða „stríðsyfirlýsing“?
Klukkan 14:45, rétt eftir að eitt
skot varðskipsins hitti togarann,
hafði Mussell skipstjóri spurt, allra
náðarsamlegast, hvort Ægir myndi
„skjóta á breska flotann“. Guð-
mundur Kjærnested svaraði um
leið að „við myndum gera það ef
nauðsyn krefði“. Þá sagði Mussell,
eins og stóð í skeyti varðskipsins
til stjórnstöðvar, „að ef við héldum
áfram að skjóta á sig mundi það
verða nauðsynlegt“. Tilviljun réð
því að á nákvæmlega sama tíma
barst sú beiðni frá flotastöðinni í
Rosyth til varnarmálaráðuneytis-
ins í London að Jupiter mætti beita
byssum sínum, eins og Slater skip-
herra hafði beðið um.
Nú var úr vöndu að ráða fyrir
breska valdhafa. Ætti að veita slíkt
leyfi? Það gæti leitt til þess að ís-
lenskir varðskipsmenn létu lífið, og
hvaða áhrif myndi það hafa í deil-
unni? En á móti mátti spyrja hvort
hægt væri að líða það að skotið
væri á breskt skip á þeim slóðum
sem Bretar töldu til hins frjálsa út-
hafs? Að mörgu leyti leysti Guð-
mundur Kjærnested þennan vanda
með því að hverfa á braut. Hann
vissi vel – hvað sem leið orðunum
djörfu til „Cockle“ Mussells – að
hann gæti ekki vogað sér að skjóta
á og taka togara Breta þegar frei-
gáta væri nærri. „Ég vissi að það
var ansi langt í þá,“ sagði Guð-
mundur seinna. „Ég hefði náttúru-
lega aldrei gert þetta nema af því
að ég vissi að freigátan var fyrir
Austfjörðum.“
Staðsetning Jupiters réð því líka
að ekki þurfti að taka ákvörðun á
stundinni um það ytra hvað her-
skipið ætti að gera. Jock Slater
heyrði síðar þá sögu að ekki hefði
náðst samband við Heath forsætis-
ráðherra þetta eftirmiðdegi því
hann hefði verið við siglingar á
snekkju sinni og ekki hefði þótt
taka því að trufla hann nema til
þess kæmi að Jupiter væri and-
spænis Ægi.
Klukkan 18:30, þegar varðskipið
var á bak og burt, barst svo form-
leg neitun frá varnarmálaráðu-
neytinu í London við því að freigát-
an notaði skotvopn að sinni. Síðar
um kvöldið komu hún og dráttar-
báturinn Statesman að Everton og
hófu björgunaraðgerðir. Dælt var
úr togaranum og fyllt í kúlugötin.
(Mussell var sagt að hann gæti að-
eins siglt á hægri ferð í góðu veðri
en hann lét það sem vind um eyru
þjóta og hélt strax til veiða morg-
uninn eftir!)
Þetta kvöld gafst einnig ráðrúm í
London til þess að íhuga hvað gera
skyldi frekar. Um leið og fréttir af
atlögunni að Everton bárust til
Bretlands krafðist framkvæmda-
stjóri landssambands breskra tog-
araeigenda þess að Ægir yrði tek-
inn herfangi. Og ljóst er að
breskum ráðherrum ofbuðu aðfarir
varðskipsins. Rætt var um að þær
mætti flokka sem sjórán og jafnvel
nokkurs konar „stríðsyfirlýsingu“.
Ráðherrar vöktu þess vegna máls á
því að Bretar svöruðu í sömu mynt;
að herskip leituðu varðskipið uppi
og hertækju það. Ægir yrði til friðs
eftir það.
Varðskip stöðvað og hertekið
Taka varðskipsins færi svona
fram: Fyrst myndu herþotur og
þyrlur leita skipið uppi. Þarna um
kvöldið lá Ægir við akkeri á Héð-
insfirði svo Bretar hefðu orðið að
fara inn fyrir íslenska landhelgi,
allt upp að landsteinum. Síðan
hefði væntanlega verið farið eftir
almennum fyrirmælum um töku
varðskips sem voru á þessa leið:
„Varðskipið verður stöðvað áður en
reynt verður að halda um borð í
það. Þetta verður gert með því að
beita stigvaxandi aðgerðum uns
stjórnendur þess hlýða skipunum.“
Þær aðgerðir fælust í hótunum um
beitingu skotvopna, svo fallbyssu-
skotum fyrir framan skipið og, ef
þess þyrfti með, skotum til að gera
vopn þess óvirk og loks skotum í
brú og/eða vélarrúm. Ótrúlegt
þótti þó að til svo róttækra ráðstaf-
ana þyrfti að koma; varðskipsmenn
hlytu að láta sér segjast áður en
skjóta þyrfti á skipið sjálft.
Svo næðu Bretar Ægi á sitt vald
með því að sigla Jupiter upp að
síðu hans, ef veður leyfði, en ann-
ars yrði vopnuð sveit manna send
með gúmbáti yfir í hann. Í fyr-
irmælum til annars herskips viku
síðar, sem svipar örugglega til
þeirra aðferða sem Jupiter hefði
beitt, segir meðal annars: „Verði
skotið að sveitinni í bátnum skal
hún leita skjóls handan [freigát-
unnar] og bíða aðgerða hennar til
að binda enda á skothríð Íslending-
anna. Einungis má beita skotvopn-
um í bátnum ef það er talið nauð-
synlegt til að vernda líf og limi
manna um borð.“ Síðan segir um
uppgöngulið Bretanna: „Yfirmenn
og sjóliðar skulu taka að sér stjórn
aðalvéla og rafmagns eftir að þeir
hafa yfirbugað 22 manna áhöfnina.
Þeir skulu vera vel á verði vegna
hugsanlegra tilrauna íslensku
áhafnarinnar til að vinna skemmd-
arverk eða sökkva skipinu. Áhöfn-
ina skal loka inni í tryggum vist-
arverum og skipa vörð fyrir utan.
Þeim skal gerð vistin þolanleg og
sýnd tilhlýðileg virðing.“
Af hverju ekki?
Mörgum árum eftir aðför Ægis
að Everton velti Jock Slater því
fyrir sér hvort handtaka varðskips-
ins hefði heppnast. Hann var þá
búinn að ná æðstu metorðum í
breska sjóhernum og verið aðlaður
fyrir farsælan feril til sjós og
lands. Sir Jock sagði að í fyrsta
lagi þætti honum ótrúlegt að til
slíkra aðgerða hefði verið gripið
þótt til hefðu verið áætlanir um
þær ef í nauðir ræki. En það hefði
heppnast: „Við hefðum auðveldlega
getað tekið Ægi, og vonandi án
mannfalls.“
Og af hverju var það þá ekki
gert? Strax að kvöldi laugardags-
ins fengu breskir ráðherrar þær
upplýsingar að Jupiter gæti í raun
tæplega náð Ægi á sitt vald nema
með því að hóta skotárás og standa
við stóru orðin ef á þyrfti að halda.
Þá væri mjög líklegt að mannfall
yrði og málstaður Breta í þorska-
stríðinu hefði beðið geysilegan
hnekki ef þeir hefðu gengið svo
langt. Þeir voru handvissir um að
Ægir hefði brotið alþjóðalög með
skotárásinni á Everton en vissu um
leið að aðför að varðskipinu lengst
inni í íslenskri landhelgi stæðist
varla lög.
Þar að auki skipti lagatúlkun
ekki meginmáli. Heift Íslendinga í
garð Breta hefði náð hæstu hæðum
og gert að engu vonir um þolanlega
málamiðlun í þessu þorskastríði.
Tveimur dögum fyrr hafði skríll
ruðst inn að sendiráði Bretlands í
Reykjavík, valdið þar stórskemmd-
um og verið að því kominn að
brenna það til grunna þegar lög-
regluþjónum tókst að taka í taum-
ana. Aðför að Ægi hefði orðið til
þess að íslensk stjórnvöld hefðu á
svipstundu slitið stjórnmálasam-
bandi við Breta og nær örugglega
kært þá til öryggisráðs Sameinuðu
þjóðanna.
Og síðast en ekki síst óttuðust
breskir ráðamenn réttilega að taka
varðskipsins myndi hafa geysileg
áhrif á afstöðu Íslendinga til Atl-
antshafsbandalagsins og veru
Bandaríkjahers í landinu. Vinstri
stjórn Ólafs Jóhannessonar for-
sætisráðherra var í orði kveðnu
staðráðin í því að bandarískt herlið
hyrfi af landi brot. Þegar breski
sjóherinn hélt inn fyrir 50 mílna
lögsöguna 19. maí hafði Ólafur sagt
Frederick Irving, sendiherra
Bandaríkjanna hér á landi, að
margir Íslendingar spyrðu til
hvers varnarliðið væri ef það léti
sig engu varða „flotainnrás“ Breta,
og menn spyrðu einnig hvort hægt
væri að vera í hernaðarbandalagi
með því ríki sem sendi herskip til
verndar lögbrjótum í íslenskri fisk-
veiðilögsögu.
„Við Bretar gerum ekki
svoleiðis nokkuð nema…“
Af þessum ástæðum öllum
ákváðu breskir ráðamenn að halda
að sér höndum að kvöldi 26. maí,
þegar Ægir lá inni á Héðinsfirði og
sjóliðar á Jupiter kepptust við að
þétta kúlugötin á Everton í stað
þess að elta þann uppi sem olli
þeim. Bretar voru komnir á
fremsta hlunn með að beita valdi
hins sterka en langlundargeð
þeirra, virðing fyrir alþjóðalögum,
ótti við almenningsálit í heiminum
og viðurkenning á hernaðarmikil-
vægi Íslands í kalda stríðinu komu
í veg fyrir það að þorskastríðið
breyttist í alvörustríð þar sem
Bretar fengju að njóta ótvíræðra
hernaðaryfirburða sinna á höfun-
um.
Slater skipherra á Jupiter sagði
síðar um hugsanlega töku Ægis:
„Við Bretar gerum ekki svoleiðis
nokkuð nema það sé algerlega
bráðnauðsynlegt. Ég man að mér
þótti í aðra röndina slæmt að hend-
ur okkar voru bundnar en ég skildi
hvers vegna, og núna, eftir ald-
arfjórðungs reynslu af varnarmál-
um til viðbótar, skil ég það enn bet-
ur.“
Guðmundur Kjærnested hefur
einnig tekið undir að sem betur fer
hafi Íslendingar átt í höggi við and-
stæðing sem var ekki reiðubúinn
að beita öllu afli. „Þess vegna var
ég svo djarfur,“ sagði hann, „ég
þekkti þá.“ Og það var því rétt sem
einn íslensku embættismannanna,
sem stóðu í samningum við Breta
um lausn þorskastríðsins, sagði
eitt sinn við einn þeirra: „you are
our best enemies,“ þið eruð okkar
bestu óvinir. Verri óvinir en Bretar
hefðu gert atlögu að Ægi eftir
skotárás hans á Everton maíkvöld-
ið atburðaríka í þorskastríðinu
1973.
Höfundur er sagnfræðingur og vinnur
að ritun á sögu þorskastríðanna.
Mótmælandi kastar grjóti í átt að glugga á breska sendiráðinu við Laufásveg.
Lögreglan skakkar leikinn eftir mótmæli við breska sendiráðið.
’ Bretar voru komnir á fremsta hlunn meðað beita valdi hins sterka en langlundargeð
þeirra, virðing fyrir alþjóðalögum, ótti við
almenningsálit í heiminum og viðurkenning
á hernaðarmikilvægi Íslands í kalda stríðinu
komu í veg fyrir það að þorskastríðið
breyttist í alvörustríð. ‘
George Cockle Mussell og Halldór
Guðmundsson.