Morgunblaðið - 07.03.2004, Blaðsíða 50

UMRÆÐAN
50 SUNNUDAGUR 7. MARS 2004 MORGUNBLAÐIÐ
MIKIL umræða hefur að und-
anförnu staðið um uppbyggingu há-
skólanáms á Vestfjörðum. Ýmis
sjónarmið hafa blandast inn í þá
umræðu, ekki síst byggðasjónarmið
þeirra sem óttast framtíð Vest-
fjarða í ljósi mannfjöldaþróunar á
landsbyggðinni. Þeim áhyggjum
deila Vestfirðingar
með öðrum dreifðum
byggðum landsins.
Gallinn við þessa um-
ræðu er hinsvegar sá
að ekki er alveg ljóst
hvað við er átt, þegar
kallað er eftir upp-
byggingu háskólanáms
á Vestfjörðum.
Háskólanám er
stundað með ýmsum
hætti, ýmist með stað-
bundnu námi eða fjar-
námi. Á Vestfjörðum
hefur ekki verið boðið
upp á kennslu í háskólagreinum.
Hinsvegar hefur verið hlúð ágæt-
lega að nemendum í fjarnámi sem
eiga vísa þjónustu og aðstöðu í
Fræðslumiðstöð Vestfjarða – svo
segja má að þar hafi orðið til vísir
að háskólasetri. En betur má ef
duga skal. Kall tímans á lands-
byggðinni hljóðar upp á fleiri náms-
möguleika en fjarnám – og reynsl-
an frá Akureyri, Hólum í Hjaltadal,
Hvanneyri og Bifröst sýnir svo ekki
verður um villst að það er spurn
eftir háskólanámi utan borgarmark-
anna.
En hvað er raunhæft að ætla sér
í þessu efni? Ef við lítum til Vest-
fjarða sjáum við vissulega mann-
fækkun á undanförnum árum og at-
vinnuvegi sem eiga undir högg að
sækja. En við sjáum líka vaxt-
arsprota á ýmsum sviðum. Mennt-
un er „uppspretta hvatningar og
krafts“ eins og Vestfirðingurinn
Jón Sigurðsson benti á í tímamóta-
grein sem hann skrifaði í Ný fé-
lagsrit 1842. Menntun er „upp-
spretta hvatningar og krafts“.
Spurn eftir framhaldsnámi er að
aukast á Vestfjörðum. Mennta-
skólinn á Ísafirði hefur aldrei verið
fjölsóttari en undanfarin fjögur
misseri og mikil sókn er í fjarnám á
háskólastigi. Sömu sögu er að segja
í ýmsum öðrum landshlutum.
Þróun framhaldsskólanna
Hlutverk framhaldsskóla landsins
er í stöðugri þróun og endur-
skoðun. Um þessar mundir tengist
endurskoðunin innleiðingu sam-
ræmdra stúdentsprófa og fyrirhug-
aðri styttingu námstíma til stúd-
entsprófs. Á undanförnum árum
hafa skilin milli grunnskóla og
framhaldsskóla orðið óljósari með
tilkomu almennra námsbrauta við
framhaldsskólana. Almennar náms-
brautir eru ætlaðar þeim sem eru
óráðnir um framtíðarnám og/eða
nemendum sem ekki uppfylla öll
inntökuskilyrði í framhaldsskóla.
Þær eru nokkurskonar brú milli
skólastiga. En er ekki kominn tími
til að tengja hinumegin líka? Á milli
framhaldsskólans og háskólastigs-
ins?
Hvað er háskóli?
Nú um stundir er mik-
ið rætt um hlutverk
háskólanna, fjár-
mögnun þeirra og
starfsgrundvöll. En
hvað felst í hugtakinu
háskólanám? Lögum
samkvæmt er háskóli
stofnun sem „jafn-
framt sinnir rann-
sóknum ef svo er
kveðið á í reglum um
starfsemi hvers skóla“.
Rannsóknarþátturinn
er því ekkert skilyrði
fyrir háskólastarfsemi nema sér
staklega sé á um það kveðið. Há-
skóli skal hinsvegar „veita nem-
endum sínum menntun til þess að
sinna sjálfstætt vísindalegum verk-
efnum, nýsköpun og listum og til
þess að gegna ýmsum störfum í
þjóðfélaginu þar sem æðri mennt-
unar er krafist. Háskólum er ætlað
að miðla fræðslu til almennings og
veita þjóðfélaginu þjónustu í krafti
þekkingar sinnar“ (lög nr. 136/1997,
2. gr.).
Háskólanám er veitt á ýmsum
stigum. Um er að ræða grunnám
upp að BA eða BS stigi, en þá tek-
ur við fræðilegt rannsóknanám sem
lýkur með meistaraprófi eða ígildi
þess. Loks er um að ræða strang-
vísindalegt nám sem lýkur með
æðstu námsráðu, doktorsprófi – svo
dæmi sé tekið af lagskiptingu hug-
og félagsvísinda.
Allir háskólar gera ákveðnar
kröfur til þess að nemendur tileinki
sér ákveðin vinnubrögð í rann-
sóknar og námsaðferðum, sem og
að þeir búi yfir ákveðinni undir-
stöðuþekkingu sem alla jafna er
kennd á fyrstu stigum háskóla-
náms. Þeir sem lokið hafa meistara-
eða kandídatsprófi úr háskóla eru
þannig færir um að kenna á há-
skólastigi. Með öðrum orðum: Það
eru fyrst og fremst þekking-
arkröfur sem gerðar eru til há-
skólakennara – en eins og við vitum
er það ekkert skilyrði að sjálf há-
skólakennslan fari fram innan
veggja stofnunar sem nefnist há-
skóli – háskóli er auðvitað bara
hugtak.
Háskóladeildir við
framhaldsskóla
Í umræðu undanfarinna vikna um
Háskóla Íslands hefur komið fram
að skólinn er að kikna undan nem-
endafjölda, þar sem mestur þung-
inn hvílir á svokölluðu grunnnámi
háskólastigsins. Í raun og veru er
ekkert því til fyrirstöðu að þessar
undirstöðugreinar séu kennda ann-
arsstaðar, t.d. í framhaldsskólunum,
og þá sem eðlilegt framhald stúd-
entsprófs. Er enginn vafi á því að
það myndi hafa gríðarleg efling-
aráhrif í menntamálum á lands-
byggðinni að koma upp há-
skóladeildum við framhaldsskólana,
þar sem ekki eru formlegar há-
skólastofnanir til staðar og íbúar
ennfremur of fáir til þess að standa
undir slíkum stofnunum.
Lagalega er ekkert þessu til fyr-
irstöðu, því í reynd þarf ekki annað
en samþykki menntamálaráðuneyt-
isins fyrir því að þessi kennsla fari
fram með fyrrgreindum hætti. Í
lögum um háskóla segir að mennta-
málaráðherra skuli hafa eftirlit með
gæðum menntunar sem háskólar
veita og að þeir uppfylli ákvæði
laga og þeirra sérfyrirmæla sem
um þá gilda. Menntamálaráðherra
setur almennar reglur um það með
hvaða hætti hver háskóli skuli upp-
fylla skyldur sínar um eftirlit með
gæðum kennslunnar, hæfni kenn-
ara og hvernig ytra gæðaeftirliti
skuli háttað (lög nr. 136/1997, 4.–5.
gr.).
MÍ er til í slaginn
Við Menntaskólann á Ísafirði er vel
menntað starfsfólk og umtalsverður
hluti þess hefur æðri námsgráður í
sínum greinum. Skólanum er ekk-
ert að vanbúnaði að gera samning
við menntamálaráðuneytið og/eða
Háskóla Íslands um að kenna
grunngreinar í hug- og fé-
lagsvísindum, þ.á m. aðferðafræði,
rannsóknaraðferðir og ritgerða-
smíð, forspjallsvísindi, menning-
arsögu, og nútímafræði auk kjarna-
greina í raungreinum og
stærðfræði. Þar með væri kominn
valkostur hér heima í héraði fyrir
fólk að hefja háskólagönguna í þeim
kjarnagreinum sem aðrir háskólar
bjóða upp á. Um leið skapaðist tími
og svigrúm fyrir ungt fólk til þess
að undirbúa framhald háskólanáms-
ins utan héraðs, jafnvel utan land-
steinanna. Sjálf get ég óhikað mælt
með því að fullharðnað fólk mennti
sig utanlands. Það eitt að færa sig
um set er menntun í vissum skiln-
ingi. Engu að síður er vel skilj-
anlegt, og um leið æskilegt, að ungt
fólk sem enn er óráðið í því hvað
það vill, skuli hafa svigrúm til að
hugsa sig um á meðan það stundar
grunnnám á háskólastigi.
Með þessu móti gæti háskólanám
á Vestfjörðum fengið að þróast á
forsendum nýsprottins gróðurs í
þeim jarðvegi sem fyrir er. Um leið
væri búið að samþætta þau sjón-
armið sem hafa verið uppi í um-
ræðunni að undanförnu. Ég geri
það hér með að tillögu minni að
byggð verði upp hlið við hlið:
a) Sú aðstaða sem fyrir er til
fjarnáms fyrir háskólanema í
Fræðslumiðstöð Vestfjarða. Enn-
fremur:
b) Háskóladeild við Mennta-
skólann á Ísafirði fyrir þá sem enn
hafa ekki valið sér framtíðarnám
eða dvalarstað, en vilja eiga þess
kost að stunda grunnnám sem nýst
getur við aðra háskóla á síðari stig-
um.
Háskóladeildir við framhalds-
skóla – raunhæfur kostur
Eftir Ólínu Þorvarðardóttur ’Er enginn vafi á því aðþað myndi hafa gríð-
arleg eflingaráhrif í
menntamálum á lands-
byggðinni að koma upp
háskóladeildum við
framhaldsskólana … ‘
Ólína Þorvarðardóttir
Höfundur er skólameistari
Menntaskólans á Ísafirði og
stjórnarformaður Fræðslu-
miðstöðvar Vestfjarða.
S í › u m ú l i 8
S : 525 8800
Viggó Jörgensson, lögg. fasteignasali
OPI‹ HÚS Í DAG KL. 14 – 16
Álakvísl 67, 110 Rvk
Jón Víkingur
Hálfdánarson
GSM 892 1316
jonvikingur
@framtidin.is
105,3 fm.- Húsi› er á 2 hæ›um auk
íbú›aherbergis í efra risi og stæ›is í
bílsk‡li. Vel vi›haldin eign í gó›u ástandi.
Jón Víkingur tekur á móti gestum í dag
frá kl. 14 - 16.
ÞAÐ hefur hvorki gengið hratt
né vel að fá heilbrigðisyfirvöld til
að ráðstafa fjármagni svo almenn-
ingur fái nauðsynlega sál-
fræðiþjónustu nið-
urgreidda. Engin
efnisleg rök hafa ver-
ið færð fram gegn
því að málið nái fram
að ganga. Sálfræð-
ingafélag Íslands (SÍ)
hefur lengi unnið að
málinu og með lið-
sinni margra hafa
ýmsir sigrar unnist.
Lengi voru lög um
almannatryggingar
þannig orðaðar að
Tryggingastofnun
taldi sig ekki hafa
heimild til samninga
við SÍ. Að frumkvæði
heilbrigðis- og trygg-
inganefndar Alþingis
var þessu breytt svo
Tryggingastofnun er
ekkert að vanbúnaði.
Þar á bæ hika menn
enn og virðast bíða
átekta eftir ákvörðun
ráðherra um fjárveit-
ingu. Að okkar mati er
víðtækur pólitískur vilji fyrir því
að gengið verði til samninga við
sálfræðinga. Skjólstæðingar sál-
fræðinga eru ekki öflugur þrýsti-
hópur og sálfræðingar eru starfs-
eðli sínu samkvæmt bæði
þolinmóðir og skilningsríkir – en
ekki miklu lengur. Þeir og við bíð-
um eftir frumkvæði og ákvörðun
heilbrigðisráðherra.
Í máli sem þessu reynir á nokk-
ur álitamál og spurningar. Fernt
tel ég skipta miklu. 1. Hvaða fag-
legu rök þurfa að liggja til grund-
vallar því að hið opinbera nið-
urgreiði nauðsynlega
heilbrigðisþjónustu? 2. Er ekki
eðlilegt að gera ráð fyrir því að
mismunandi vandamál kalli á ólík-
ar lausnir? 3. Getur hið opinbera
mismunað þjónustuaðilum sem
starfa á sambærilegum vettvangi?
4. Gæti, þegar allt kemur til alls,
samningur við sálfræðinga leitt til
sparnaðar í kostnaði hins opinbera
við að stuðla að sem bestu and-
legu heilbrigði þjóðarinnar?
Sálfræðimeðferð
skilar árangri
Sálfræði er yfir 130 ára gömul
sjálfstæð fræðigrein sem byggist á
vísindalegum athugunum af
ströngustu gerð. Allt vinnulag í
greiningu og meðferð marg-
víslegra sálmeina hefur verið
rannsakað í bak og fyrir. Menntun
og þjálfun sálfræðinga tekur mið
af því sem best er vitað. Varðandi
sálfræðimeðferð er staðan þessi:
Rannsókn eftir rannsókn sýnir
fram á ótvíræðan árangur sál-
fræðimeðferðar. Hún skilar í það
minnsta jafn góðum árangri og
lyfjameðferð. Þá felur hún jafnan í
sér þann kost að auki að skjól-
stæðingar læra ákveðna forskrift
um áframhaldandi góða líðan sem
ekki þarf að endurnýja reglulega.
Ein lausn fyrir alla?
Sú vanlíðan sem hrjáir fólk og
skerðir lífshamingju þess og
starfsgleði er margs konar.
Ástæður eru mismunandi, s.s.
ófullnægjandi atlæti, óheppilegar
eðlislægar tilhneigingar eða ýmis
áföll og mótlæti. Birtingarmyndir
gætu falist í lélegu sjálfsmati,
hugsanaskekkjum, erfiðleikum í
samskiptum eða vel skilgreindum
andlegum kvillum. Hver vandi
kallar á ólíkar úrlausnir. Sérhæfð
samtalsmeðferð hjá sálfræðingi er
oft besta lausnin með-
an lyfjameðferð er það
í öðrum tilvikum.
Staðan í dag er hins
vegar sú að aðgengi
að þjónustu ákvarðast
ekki einungis af eðli
vandans, heldur af því
hvað virðist fljótvirk-
ast í fljótu bragði og
kostnaðarminnst fyrir
þann sem á í vanda.
Sá kostur sem oftast
verður fyrir valinu er
geðlyfjameðferð, sér-
hæfð samtalsmeðferð
hjá sálfræðingi er
alltof sjaldan raun-
hæfur kostur.
Að sitja við
sama borð
Því er stundum velt
upp hvort sálfræð-
ingar séu ekki fyrst
og fremst að skara
eld að eigin köku.
Við teljum hins veg-
ar að kjarni málsins snúist um
jafnt aðgengi skjólstæðinga að
fjölbreyttri þjónustu. Í dag er
dýrara fyrir skjólstæðing að fara
til klínísks sálfræðings en til geð-
læknis vegna þess að Trygg-
ingastofnun niðurgreiðir þjónustu
geðlækna. Sálfræðingar líta svo á
að þarna sé þjónustuaðilum mis-
munað og það standist ekki sam-
keppnislög að niðurgreiða eina
tegund þjónustu en ekki aðra þeg-
ar hópur skjólstæðinga er sá sami.
Samkeppnisstofnun sendi frá sér
álit fyrir nokkrum árum þar sem
tekið var undir sjónarmið sálfræð-
inga og þeim tilmælum beint til
Tryggingastofnunar að semja við
sálfræðinga. Það álit hefur ekki
enn dugað til þess að koma samn-
ingi í höfn. Að okkar mati myndi
það auka bæði magn og gæði sál-
fræðiþjónustu ef rekstrarskilyrði
hennar yrðu hin sömu og gengur
og gerist í heilbrigðisþjónustu.
Krónur og
aurar
Að undanförnu hefur farið fram
mikil umræða um geðlyfjakostnað.
Hann hefur fimmfaldast á und-
anförnum tíu árum og nemur
kostnaður um 1.300 miljónum. Þá
eru einnig sterkar vísbendingar
um það að þessar miklu uppá-
skriftir fyrir þunglyndislyf skili
sér ekki sem skyldi í bættu and-
legu heilbrigði þjóðarinnar. Þá
virðist það einnig vera að stór
hluti þeirra sem fá lyfseðil fyrir
þunglyndislyfjum taki þau ekki. Af
síðara atriðinu má draga tvær
ályktanir, að þeir sem skrifa upp á
lyfin hafi ekki tíma eða þjálfun til
þess að beita samtalsmeðferð og
að þeim sem glíma við vandann
gæti hugnast önnur lausn við van-
líðan sinni. Samningur við sál-
fræðinga skapaði valkost sem fæli
ekki í sér lyfjakostnað. Að auki
myndi hann efla fjölþættari og
fjölbreyttari sýn á andlega van-
heilsu, sem gæti haft mikil og já-
kvæð áhrif.
Sálfræðingar bíða
eftir fyrirmælum
heilbrigðisráð-
herra til Trygg-
ingastofnunar
Hörður Þorgilsson skrifar um
kjaramál sálfræðinga
Hörður Þorgilsson
’Því er stund-um velt upp
hvort sálfræð-
ingar séu ekki
fyrst og fremst
að skara eld að
eigin köku.‘
Höfundur er sálfræðingur og
sérfræðingur í klínískri sálfræði.
SKOÐUN