Vísir - 14.04.1981, Blaðsíða 9

9
l'i'U ’tVIH .1! ;fc;y't
Þriöjudagur 14. april 1981
vtsm
,, Lærdómur, þekking og rökvfsi hafa tilhneigingu til
að ganga sér til húðar. Þau verða úrelt, og eins geta
bragarhættir hlotið sömu örlög. En hið frumstæðasta
eðli gætir sín, að forða sér frá því að verða vitinu að
bráð, það leikur stöðugt á vitið með sinni f relsisþrá og
þess vegna sest þaðá bekk með hinu sígilda".
Guðbergur Bergsson
Maöurinn er vera sem
triíir, og hafa ahferöir hans til
aö leita sér æðri ásjár og
öryggis tekið á sig æði margvls-
legar myndir, sumar hrollvekj-
andi, aðrar háleitar. Má með
sannindum segja að mannkyns-
sagan sé óslitinn vitnisburöur
um eirulausa viðleitni mannsins
við að tengjast þeim veruleik
sem er að baki hins sýnilega og
áþreifanlega heims, finna rök
tilveru sinnar og tilgang jarð-
vistar sinnar. Hinn kunni
bandarlski mannfræöingur
William Howells telur að þessi
ómótstæðilega tilbiðsluþörf
marki skilin milli manns og
dýrs. Maður er „vera sem veit
skil á hlutum sem hann getur
ekki séð, og trúir á það sem
hann getur ekki skiliö”.
Mennskan er með öðrum orðum
fólgin í möguleikanum til sam-
félags við guðdóminn.
Vfsast er það engin tilviljun
að bróðurparturinn af þvl sem
heimsmenningin hefur frá upp-
hafi vega skapað af varanlegum
vertaætum á sér trúarlegar
rætur og gildir þá einu hvort
rætt er um heimspeki, bók-
menntir, leiklist, myndlist, tón-
list, danslist eða byggingarlist.
Hvar sem niður er borið á þeim
svæðum heims þar sem há-
menning hefur blómgast og list-
ræn tjáning verið með mestum
ágætum: alstaöar er uppspretta
hinna æðstu lista og frumleg-
ustuhugsunar trúarleg. Listin I
öllum sinum margvislegu
myndum varð tæki mannsins
eftir samruna við guðdóminn.
Hún fól I sér vilja og viðleitni
mannsins til að móta I áþreifan-
legt og varanlegt form það sem
aldrei verður að fullu skiliö,
skilgreint, tjáð eða höndlað.
Óþarft er að láta það liggja I
þagnargildi að bakvið þetta um-
fangsmikla og þrotlausa
sköpunarstarf stóðu einatt
voldug samtryggingarfélög
klerka sem mynduðu efstu lög
samfélagsins og héldu fast um
völd sín og forréttindi. Það er
gömul saga og ný að trúar- og
tilbeiðsluþörf alþýðunnar hefur
löngum verið notuð til að kúga
hana og arðræna og sennilega
vakti það fyrst og fremst fyrir
Karli gamía Marx þegar hann
hélt þvi fram að trúin væri ópl-
um fyrir fólkið, en þaö breytir i
engu þeirri grundvallarstað-
reynd aö manninum er ásköpuð
og eðlislæg þörfin fyrir tengsl
við þá vídd veruleikans sem er
handan skynheimsins, þá vidd
sem felur I sér undur mannsins,
undur llfsins, undur alheimsins.
Þegar maðurinn hættir að finna
til furðu og lotningar gagnvart
undrum tilverunnar og alheims-
ins hefur hann vissulega glatað
dýrmætum mennskum eigin-
leika.
Furðulegur trúaráhugi
Allt sem gott er og göfugt I
mannheimi hefur veriö saurgað
og misnotað af skammsýnum og
valdasjúkum mönnum, og á það
jafnt við um trúarbrögð sem
aðrar háleitar hugsjónir mann-
kindarinnar, en af þvl leiðir
engan veginn að það sem
saurgað er eða afskræmt I með-
förum mannanna týni uppruna-
legu gildi slnu. Ein orsök si-
endurtekinna siðbóta er einmitt
viljinn til að hverfa aftur til
hinnar tæru uppsprettu, finna á
ný hinn ómengaða kjarna.
Ég hef þekkt marga einstakl-
inga, ekki slst I hópi svokallaöra
menntamanna, sem þykir áhugi
minn á trúmálum furðulegur og
nánast ósamboðinn upplýstum
nútímamanni. Þó þessi afstaða
sé kannski skiljanleg útfrá þeim
sögufegu forsendum sem
húmanisminn, upplýsingar-
stefnan, rómantlkin og bjartsýn
framfaratrú slðustu aldar
skópu, þá þykir mér hún ein-
kennileg með hliösjón af þvl að
maðurinn er löngu dottinn úr
þvi hásæti sem hann reisti sjálf-
um sér I barnslegri eða blindri
trú á mátt sinn og megin, og er
oröinn íeiksoppur ómennskra
tækniafla sem hann stendur
ráðþrota gagnvart. Siðustu ára-
tugir hefðu átt að færa okkur
heim sanninn um hver vá er
manninum búin þegar hann I
hroka og sjálfbirgingi virðir að
vettugi þá þætti trúar og sið-
gæðis sem tengja hann uppruna
slnum og innstu rökum tilver-
unnar.
Sagnfræðingurinn frægi, Am-
old Toynbee, segir á einum
stað: „Trúin er auösjáanlega
ein af frumeigindum mannlegs
eðlis. Enginn mannlegur ein-
staklingur og ekkert mannlegt
samfélag hefur nokkurtlma
verið án trúar að einhverju tagi.
Og þegar fólk lendir I trúarlegu
svelti, þá geta bældar andlegar
þarfir, sem eru sviptar lifs-
nauðsyn, gripið til örþrifaráða
og knúið það til aö leita sér
trúarlegrar næringar i ólysti-
legasta æti”.
Nýleg dæmi um þessa afvega-
leiddu trúarþörf þykist ég hafa
séö I kvikmyndum af fjölda-
fundum nasista á valdaskeiði
Hitlers og sömuleiðis á Rauða
torgifyrir hálfum öörum áratug
þegar ég fylgdist með þúsund-
um manna, sem komnir voru
hvaðanæva úr Sovétrikjunum,
standa I margra kllómetra löng-
um biðröðum fyrir utan graf-
hýsi Lenins til að votta nýjum
guði opinberlega guölauss rikis
lotningu sina með helgisvip sem
lýsti engu fremur en trúarlegri
upphafningu. Engir lurkar fá
lamið úr manninum áskapaða
þörf hans fýrir trú og tilbeiðslu
en hitt kann að skipta sköpum
hvar og hvernig sú þörf leitar
útrásar.
Háleitustu hugsjónirnar
Ég er ekki hingað kominn til
að boöa tiltekna trú, enda hef ég
fyrirhitt á feröum mlnum viðs-
vegar um heim fólk af ólikum
trúarbrögöum sem stóð I sama
innilega og persónulega sam-
bandi við sinn guð einsog heit-
trúaðir kristnir menn standa I
við Krist eöa heilaga þrenningu.
Hinsvegar er ekki óeðlilegt að I
kristnu landi, jafnvel þó það sé
kannski bara nafnkristiö, sé
minnt á þann stóra þátt sem
kristin trú hefur átt I mótun
vestrænnar menningar almennt
og islenskrar sögu sérstaklega.
Þeim sem fara niörandi orðum
um kirkjuog kristni sést gjarna
yfirþá mikilvægu staðreynd, að
margar þær hugmyndir og hug-
sjónir sem við virðum hæst I
mannlegum samskiptum eru
runnar beint uppúr jarðvegi
kristninnar sem aftur átti sinn
hugmyndalega bakhjarl I
gyöingdómi. Vil ég þar einkum
nefna hugsjónir kærleika,
miskunnsemi, umburöarlyndis,
jafnréttis, réttvlsi og bræöra-
lags. Þó við höfum afarmargt
gott til Forn-Grikkja sótt, þá
þekktu þeir lítt til bróöurkær-
leika, miskunnsemi, jafnréttis
allra manna og réttlætis án til-
lits til stöðu og stéttar. Allt þetta
ásamt hinu kristna fórnarhug-
taki, sem kannski er byltingar-
kenndasta hugtakiö I hug-
myndasögu mannkynsins, rekj-
um við til Gyðingalands og
þeirra straumhvarfa I sögunni
sem Jesús Kristur olli.
Þegar við lltum okkur nær fer
ekki hjá þvl að við sjáum hvlliku
Grettistaki Islenska kirkjan
lyfti I menningarefnum. Hún
var ekki einasta undirrót og afl-
vaki þeirrar gullaldarmenning-
ar sem viö erum stoltust af,
heldur bar hún uppi og næröi Is-
lenska menningu um nlu
hundruð ára skeið og vann
meðai annars þaö afrek að
varöveita tunguna frá þeim ör-
lögum sem tunga Norðmanna
A laugardaginn efndi Líf
og land til borgaraþings
um trúmál. Meðal ann-
arra flutti Sigurður A.
Magnússon rithöfundur
erindl sem mikla athygli
vakti. Visir hefur fengið
leyfi Sigurðar til að birta
erindi hans.
hreppti auk þess sem hún haföi
frumkvæði um að gera Is-
lendinga læsa og skrifandi
fyrsta allra þjóöa. Er þá ótalið
þaö þrekvirki að hughreysta
þjóöina og telja I hana kjark á
þeim myrku öldum þegar von-
lausast mátti virðast aö reyna
að halda uppimannlífii landinu.
Þegar viö rennum huganum til
þeirra manna sem okkur eru
hjartfólgnastir l Islandssögunni
hygg ég aö kirkjunnar þjónar
standi þar framarlega I flokki:
Gissur hvlti, Sæmundur fróði,
Jón ögmundsson, Guömundur
góði, Þorlákur helgi, Jón Ara-
son, Jón Steingrlmsson, Matt-
hias Jochumsson, Friðrik Frið-
riksson. Þar meö er þvl alls ekki
gleymt að margir og miklir
skúrkar gegndu lika háum em-
bættum I kirkju Krists.
Að hugga smælingjana
En um leið og minnt er á hlut-
verk kirkjunnar I varöveislu Is-
lenskrar menningar er sjálfsagt
að rif ja upp að hún leitaðist lika
viö að vera trú spámannlegum
uppruna sinum með því að vera
samviska og tyftari þjóöarinn-
ar, vanda um við hiö veraldlega
vald þegar það sýndi hroka eða
ofriki, hugga smælingjana og
vernda fyrir yfirgangi valda-
stéttanna. Nægir I þvi sambandi
að nefna dæmi þeirra Guð-
mundar góða, Hallgríms
Péturssonar og Jóns Vldalíns.
Þessum þætti I köllun kirkjunn-
ar hefur sorglega litið verið
sinnt á umliðnum áratugum.
Þaö er eins og þjónar kirkjunn-
ar vilji helst gleyma þvl að
Kristur var ekki einungis
friðarhöfðinginn, heldur hratt
hann llka um borðum vixlar-
anna og rak þá með haröri hendi
útúr helgidóminum og formælti
fikjutré sem ekki bar ávöxt svo
það visnaði frá rótum. Hann
kom ekki einungis til að boða
frið, heldur lika sverð hinnar
heilögu vandlætingar. Hann
hliöraði sér aldrei hjá aö kreista
graftarkýli samfélagsins eða
leggja lag sitt viö þá sem aum-
astir voru og syndugastir taldir.
Má ég geta þess til að sýna fulla
sanngirni aö mér finnst fanga-
prestur þjóðkirkjunnar rækja
einmitt þetta hlutverk með
miklum sóma, þó rödd hans sé
eins og hrópandans I eyöimörk-
inni.
Fórnarlömbin
Og úr þvi ég er kominn út i
manngreinarálit, þá langar mig
að gera þá játningu að þeir ein-
staklingar sem mér hefur þótt
mest til koma I heiminum á
þessari öld hafa nálega allir
verið innblásnir þeim gagntak-
andi anda fórnfýsi og litillætis
samfara brennandi umbótavilja
sem einlægog lifandi trú er lik-
leg til að glæða. Ég nefni af
handahófi þá sem fyrst koma I
hugann: Mahatma Gandhi, Al-
bert Schweitzer, Dietrich
Bonhoeffer, Martin NiemUller,
Kaj Munk, Simone Weil, Albert
Einstein, Systir Theresa,
Camillo Torres, Romero erki-
biskup, Martin Luther King,
Andrei Sinjavski og Dag
Hammarskjöld. Það er dapur-
legur vitnisburður um þessa
upplýstu og framfarasinnuðu
öld að góöur helmingur þessa
hóps lét lifiö með voveiflegum
hætti. En hversvegna einmitt
þessir einstaklingar og ekki ein-
hverjir aðrir sem lögðu llfið I
sölurnar fyrir hugsjón sina? Ég
á dálftið erfitt með að skýra það
svo einhlitt sé, en ólikt öðrum
fórnfúsum og hugdjörfum hetj-
um stórra hugsjóna — og við
höfum sem betur fer átt margar
slikar — beindu þessir trúmenn
sjónum okkar hærra og lengra
en tilnæsta dags eða næsta ára-
tugar: þeir tengdu okkur meö
einhverjum hætti þeirri eillfð
sem fólgin er I hverju andartaki
sé það vigt æðri hugsjón en
þeirrieinni að bæta böl og jafna
lifskjör — og vil ég þó siður en
svo gera litið úr slikri viðleitni.
Ég játa fúslega að hin kristna
fórnarhugsjón litar þessa af-
stöðu mina.
Hin stóra þversögn
Ekki þar fyrir — og hér kemur
stóra þversögnin— ég tel að all-
irhugsjónamenn og raunar allir
menn þjóni nauðugir viljugir
þvi lokatakmarki sem skapar-
inn hefur sett mennskri sögu,
svo fremi hann hafi ákveðinn
tilgang með henni sem mér þyk-
ir llklegt en vil þó ekki fullyrða
neitt um. En sé sá skilningur
nærrilagi aðDrottinn allsherjar
sé herra sögunnar og hún birti
fyrirætlun hans með mannheim,
þá liggur nærri að álykta að allt
sem gerist hnlgi að þeim ósi
sem hann hefur fyrirhugaö: að
öll kyrrstaða sé I rauninni andóf
við ráðsályktun guðs, en
byltingar og breytingar séu þau
verkfæri sem best þjóna ætlun
hans. Hér er ég kominn út á hál-
an Is og ekki tóm til að ræða svo
flókið mál eins og vert væri. Hitt
má þó vera ljóst, aö þessi sögu-
skilningur hlýtur aö vera nokk-
ur hughreysting kynslóð sem
sér Damóklesarsverö alls-
herjartortímingar hanga yfir
höfði sér. Enhann er llka alvar-
legáminning tilkirkjusem litur
á það sem sitt höfuðverkefni að
þjóna rikjandi þjóöfélagsöflum
og varðveita óbreytt ástand?
Hvar var guö í geimnum?
Það segir sig sjálft að ýmsum
vandkvæöum hlýtur að vera
bundið aö vera trúmaöur á
þessum síðustu og verstu tim-
um, einfaldlega vegna þess að
öll helstu rikjandi trúarbrögð
eiga upptök sin á timum þegar
heimsmyndin var öll önnur en
hún er nú, en við veröum að not-
ast við tákn og likingar sem
mótuð voru I öndverðu og
miðuðust við hina fyrri heims-
mynd. Hannes skáld Pétursson
orti kvæði um Kopernikus þar
sem segir meðal annars:
Þeir vita'ekki að hann
sem heilsar þeim oft
á daginn
hjó þessa jörö af
feyskinni rót og henti
sem litlum steini langt
úti myrkur og tóm.
Hér er á einkar nærfærinn
háttlýst þeim aldahvörfum sem
urðu I sögu og hugarheimi
mannkyns þegar heimsmyndin
breyttist og ekki var framar
neinn fastur punktur I tilver-
unni, jörðin agnarögn alheims-
ins á reiki um kalt tómið og
mannkynið sem „sviti einnar
skopparakringlu”, svo vitnað sé
I ljóö eftir Stefán Hörð Grlms-
son. Ekki var lengur til neitt
sem hét upp eða niður, himinn
guðs hvergi finnanlegur hversu
langt útí geiminn sem menn
kæmust, enda kvaöst sovéskur
geimfari hvergi hafa rekist á
guð almáttugan á þeysireið
MIADUR OG TRO
sinni um geiminn, og þó grafið
væri I dýpstu fylgsni jaröar var
helvíti með öllu týnt. Hvað áttu
kristnir menn aö segja um för
Krists til heljar og himnaför
hans á uppstigningardag, hin
tvö rúmfræðilegu skaut krist-
innar trúar?
Himnaför Jesús
Þessari spurningu er ekki
kastað fram til að þóknast þeim
raunvísindum sem árangurs-
laust hafa leitast við aö leysa
trúna af hólmi, heldur til að
varpa ljósi á vanda sem er sam-
þættur allri trú: Hvernig má tjá
og túlka veruleik sem er I raun-
inni ofvaxinn mennskri hugsun
og verður aöeins lifaöur á
svipaðan hátt og til dæmis ást-
in? Til er aðeins ein leið, þó
ófullnægjandi sé, og hún er sú að
notast við fyrirbæri þess raun-
heims sem við skynjun með
skilningarvitunum. Trúar-
brögðin nota helgimyndir og
margskonar önnur tákn úr um-
hverfi mannsins til að gera hið
ósýnilega áþreifanlegt, hið
óhugsanlega hugsanlegt. Okkur
er um megn að imynda okkur
eitthvað sem ekki er til ein-
hversstaðar I rúminu: jafnvel
tlminn er partur af rúminu i
huga okkar og við mælum hann
eins og við mælum vegalengdir.
Himnaför Jesú er einn af
hornsteinum kristinnar trúar og
auk þess vottfest söguleg
staðreynd að svo miklu leyti
sem atburðir þeirrar tlðar
veröa taldir til sögulegra
staöreynda. Hvert hvarf þá
Jesús þegar hann yfirgaf þenn-
an táradal? Samkvæmt gömlu
heimsmyndinni hvarf hann upp
til fóöur sins á himnum. Sam-
kvæmt okkar heimsmynd eru
þessir himnar hvergi til I al-
heiminum. Hvaö skal gera?
Trúin og vísindin
Augljóst er að við getum ekki
breytt þeirri mynd sem stendur
okkur svo ljóslifandi fyrir hug-
skotssjónum og hefur hjálpaö
milljónum manna til að höndla
leyndardóm sem ekki verður
höndlaður nema aö óverulegu
leytimeð ófullkomnum táknum.
En svo birtist allt I einu annar
tlmamótamaður á sviðinu, Al-
bert Einstein, og sýnir okkur
fram á aö allt I heimi hér sé af-
stætt, hvorki sé til stórt né
smátt, rúmið sé blekking, það sé
hreyfingin sem skapi rúmið og
leysi efnið upp I orku og timinn
sé ekki endalaus röö augnablika
heldur ein vldd veruleikans og
sé aldrei horfinn, heldur lifi
hvert augnablik samtiða öllum
öðrum augnablikum einhvers-
staðar i alheiminum. Ég hygg
að viö séum flest litlu nær um
skilning á þessum nýja tima og
rúmi, en kannski læðist að okk-
ur sá grunur að veruleikinn sem
trúarbrögðin reyna af veikum
mætti aö túlka með ófullburöa
táknum kunni þrátt fyrir allt að
vera okkur nærstæðari en sá
furðuheimur visindanna sem
tjáður er með sérteknum for-
múlum og óræöum táknum.
Með þessum athugasemdum
vildi ég einungis sagt hafa, að
veruleiki trúarinnar, þó tjáður
sé með ævagömlum og að
margra dómi úreltum táknum,
þarfekki afþeimsökum aðvera
óraunverulegri en sá veruleiki
sem vlsindin leiöa okkur fyrir
sjónir með nýtiskum táknum
sem eru okkur flestum litt eða
ekki skiljanleg vegna þess að
þau snerta ekki þann raunheim
sem skynfærin gripa. Sem leiðir
hugann aftur að sögunni um
Adam og Evu, einhverri djúp-
sæjustu túlkun á hlutskipti
mannsins á jöröinni og sam-
skiptum hans við skapara sinn
— sögu sem er leikin I nýrri og
dramatiskri tóntegund I pislar-
sögu Krists, hins nýja Adams að
skilningi kristinna manna, sem
markar hvörf I mannkynssög-
unni jafnt og tímatali hins vest-
ræna heims en þá er að vlsu ekki
átt við þann afstæöa tima sem
ekki llður heldur er slfelld nútið
á ólíkum plönum.
Þá má mikið vera ef ég hef
sagt eitthvað af viti um trú og
mann I þessu erindi, enda er
efnið lltt tilþess fallið aö fjallað
sé um þaö af skynsamlegu viti!
Sigurður A. Magnússon
Örl. stytt