Tíminn - 24.12.1969, Blaðsíða 22

22
TÍMtNN - JÖLABLAÐ
SANNLEIKURINM
ER SAGNA BEZTUR
ÚR SVEITUM
ÞINGEYINGA
Á sér hivorki mál né mátt
moldin andarsnauðia,
því ©r líka löngum grátt
leikið við iþann dauða.
LÞ.
Þorsteinn Thorarensen læt-
ur skammt stórra högga milli.
Á hæla „Elds í æðum“ sprett-
ur „Gróandi þjóðlif‘‘ undan
tungurótum og fnam úr penna
hans, 500 bls. bólk í allstóru
broti. Þess er þó að gæta, að
nokkrir tugir bls. eru innan
tilvitnunarmerkj a, og höf. al-
veg ómeiddur, þó sá hluti bók-
arinnar sé fróðlegastur og þar
sé ólíku fastara undir fæti en
þegar kemur að eigin frásögn-
um og ályktunum.
Bókin er að meginefni stjórn
málasaga og ævisöguhrafl Bene
dikts Sveinssonar sýsiumanas
öðrum þræði, og verzlunarsaga
Þingeyinga, fyrir og eftir
stofmm Kaupfélagsins 1882,
ihímnm, en þeir tvinnast dálít-
ið saman, er líður að lokum.
Fjöldi mainna bemur hér við
sögu. Margir þjóð- og héraðs
kunnir, aðrir lítt utan sinnar
sveitar og sumir þegar gleyrnd
ir, sem von er, en réttara mun
farið með manna- og staða-
n<vfn, en ýmsar staðreyndir.
Þó hefi ég rekizt á þrjár vill
ur í meðferð þingeyskra nafna,
og geta fleiri verið- þar og anm
ars staðar.
Höifðaströnd nefnist þing-
eysk sveit inn við Eyjafjörð.
Væntanlega er þar átt við
Höfðahverfi eða Látnaströnd.
Jón Jónsson, er kenndur var
við Múla, fiutti aldrei að Þverá
í Reykjahverfi, heldur Reykj-
um og þaðan að Múla, og
Snorri á Öndólfsstöðum átti
aldrei heima á þeirri Þverá,
heldur Þverá . Laxárdal
Þórður, en ebki Þorkell, hét
Yztahvammsbcndi t»orkelsson.
einn af Grenjaðarstaðafundar-
möninum 20.9. 1881, bjó síðar
allilengi á Jódísarstöðum.
Ósfcemmtilegur er þessi rit-
háttur höf. „úr Aðaldalnum,
úr Reykjahverfinu“. Kynni
hann við að segja: — Við kom
um að íslandinu og sigldum
ian á Reykjavíkina?
Það er ekki ætlun mic að
rita lamgt mál um þessa sagna-
smíð, og væri þess þó full
þörf, hrfdur drepa a fáein atr-
iði, lítinn Muta þess, er leið-
rétta þyrfti eða fara hjÖf. svo
klúðurslega úr hendi, að skap-
raun er að.
Á hókin — þessar 519 bls.
í stónu broti — að vera sagn
fræði eða fcjaftæði? Frá hendi
höf. virðist henni ætlað hvoru-
tveggja, en þetta er ekfci sam-
rýmanlegt syo vel fari og því
verður hún eims konar óskapn
aður, ebki óskemmtilegur al
Ókunnugum gáleysingjum, fróð
leg að því er tebur til vitnaðs
máls, og þarf þó að lesast með
gát, en hvimleið þeim, er gera
kröfur til sæmilegrar óhlut-
drægrar málsmeðferðar.
Hvar fimnst sagnaritun í lík-
ingu við uipphafskafla bóbar
innar?
„Þin-geyjarsýsla — það tjá
ir ekki að neita því, að ægi-
leg ertu, par sem þú situr eins
og ofvöxtur á íslenzka landa-
bréíimu, — þemur þig út með
yfirlætislegum óravegalengd
um um þagnarheima auðnar-
innar og skapar með mörg
þúsund fertkílómetcum hrauna
og sanda óhugnanlegt tóma-
núm hrjóstursins yfir eyjuna
ofckar hálfa.
Hivaða prinsipp alvalds sköp
unanmáttar fengu ráðið þvi
að hrúga saman á einn stað
þvílíkum ömurleika af ódáða-
hraumium, melrabkasléttum,
námasbörðum, útbrunum og
köldukinnum, þar sem sólar-
geislanum heilsar varla nokk-
urt strá á grjóti grá.“
Héi birtast þau einbenmi
höf., sem fylgja honum tíil
bókarloka. Stóryrðaeigurinn
gegndarlaus. Hann lætur sig
ekki muna um það að smúa
öllum gróðri við í einni al-
grónustu byggð Þingeyjarsýslu
vegna kaldranalegs nafns og
flofcka með gróðurlausum ör-
æfum.
Eftir þessu er svo framhald-
ið. Því var, spyr hann, ljós-
björtum Goðafossi þrúgað nið-
ur í andlausa kvos Bárðardals-
ins, en ekki í blómlegum byggð
um — sennilega þá andrílk-
nim — Eyja- eða Sfcagafjarðar.
í þessum dúr eru fyrstu 2
blaðsíður bóbarinnar. Á bls. 7
kemur svo lýsing þeirra, er búa
á þessum slóðum, og það eru
í sannleika sagt eins konar
furðufuglar. Þeir klæðast
óheimsmannslegum vaðmáls-
grodda. — Hverju átti sveita-
fólb að Mæðast öðru en ullar
fatnaZS fyrfr 80—100 árum?
— Voru þó heimsborgarar, fág
uðu málfar sitt, lífguðu við
fonn kjarnyrði svo nálgaðist
öfgar, risu upp úr rlmnahátt-
um, iðkuðu rómantískan fag-
urberaskáldskap, kannsM væm
inn, en bó oft svo hugmynda-
ríkan .og djijphyglan, að hcjua
máttí að þar væri Byron á
hverjum bæ.
Göngulag þeirra var samt
víst öðmvfsi en alílra tígnustu
manna — því það minmtí á
þúfurnar — tabið eftir.
„Þústír nástráa" eru eitt lýs
ingaratriðið á bæjarstæðum
byggðarmanna.
Að þessu frambomnu birtir
höf. svo bvæði Sigurðar Jóns-
sonar, „Fjalladrottning móðir
mfn“, og mun því ætlað að
vera dæmi fagurkeraskáldsbap
arins. Þessi eftirmáli fylgir:
„Þannig ortí tvítugur sveita-
piltur Sigurður Jónsson á
Helluvaði, litlu heiðarkotí í
Mývatnssveit. Hann hafði að
vísu fengið örlítinn útsýnis-
glugga menntunar í gagnfræða
skólanum á Möðmvöllum, en
æ síðan hefur hann verið lýs-
andi sönnun fyrir drýldni þing
eyskra fultrúa hinnar svoköll-
uðu sveitamenningar, að eng
in væri mauðsyn langs háskóla
náms til að hljóta sess í háaðli
andaras. Það væri ólíkt þrosba-
væniegra að fara eins og hanu
í eftírleitir á vetrum fótgang-
andi fram í Grafarlönd".
Hér mun höf. ætiast til að
geti að líta andstæðu drýldni
hinnar svokölluðu o.s.frv. Bók
i-nmi ætiað að bera vitni yfir-
burða og háttvísi borgarmenn-
ingarinmar.
Á vissan hátt hefur þetta tek
izt, og við lesturinn boma dæm
in fram hvert af öðru í enda
lausri röð. Hér verður aðeins
drepið á örfá og helzt stað
næmzt við þingeysk manna-
nöfn.
Anna. aðaleinbenni höf. en
vaðallinn, sem er sérkenni upp
hafsins, er, að hann minnkar
hvern þamn, er hann minmist
á og getur til nokkurs, að fá
um einum undanteknum.
Þetta kemur fram með ýmsu
móti.
Nafn Sigurðar á Amarvatni
er fyrsta nafnið á bls. 9, farið
hægt af stað. Heimilis hans er
getið sem lítils heiðarkots í
Mývatnssveit.
Ramgt er þetta. Helluvað er
landmikil jörð og stendur við
Laxá, hér hefur það aldrei
tíðbazt að telja slíka jörð til
heiðarkota og þarna var þá og
bæði nokkru fyrir og ávallt síð-
an búið góðu þrifnaðarbúi.
Jón sbáld Hinriksson, faðir
Sigurð.ar. ói. þar., upp hóp at-
gervisbarna. ■
Sigurður hefur, að.sögn höf.,
„að vísu fengið örlítinn útsýn
isgHugga mtenntunar í gagn-
fræðasbólanum á Möðruvöll-
um“.
Hið rétta mun að þaðan tók
hann eitt þæsta próf, er tek
ið hafði verið, og fá, ef nobk-
ur hafa verið tekin hærri síð-
an, þaðan eða frá Akureyri í
þeim fræðum.
Á bls. 26 er Sigurðar svo
getið öðru sinnd. Þá er verið að
lýsa ofurveldi Péturs á Gaut-
löndum og sigri hans yfdr Sig-
urði í alþingiskosningunum
1908. „Ekki einu sinni nývak-
in u ng me n nafél a gshreyfi n g né
sundrungarflramboð sveitar-
sbáldsins Sigurðar Jónssonar
gegrt honum íékk breytt því.“
16 orða málsgrein höf. þarfn
ast þriggja athugasemda:
1. Höf. gætir þess ekki, að
ungmennafélögin voru allflest
stofnuð þetta ár og að örfáir
féáagsrtienn þeirra höfðu ikosn-
ingairétt til alþingis.
2. Sigurður Jó^sson var
aldrei nefndur sveitarskáld, hér
virðist bað til niðrumar. Sbáld
var hanm ætíð nefndur án
þrengra takmarks, pg mátti þó
mieð réttu þjóðsbáld heita.
Það hæfði samt Þ.Th betur,
því sá mun langlífismunur
þeirra í íslenzkum bókmennt-
um.
3. Hvi sundrungarframboð?
Vil Þ.Th. telja öll framboð til
alþingis þetta ái þvd nafni,
sem stóðu gegn sambandslaga-
uppkastinu.
Það var hamingja þjóðar-
inn.ar, að uppkastinu var hrunci
ið 1908 og Hannesi Hafsteio
steypt af stóli. Um hvað hefði
átt að semja 1918 annars kost
ar? Ekkert, aðeins að biðja.
Annars Sigurðai Jónssoaa/
er Mtillega getið bónda í Yzta-
felii og síðar raðherra. Raun
ar er það ekki fyrr en í bók
arlok bls. 490 og er þá verið
að skilgreina þá 4 Peija, sem
Benedikt sýslumaður nefnir,
að vitni höf., þá er voru aðal
Ketill Iudriðason
Þorsteinn Thorarensen
menn K.Þ o.g Huldufélagsins.
Höf. lýsir S.J. heldur álappa-
lega og bögubósa. „Sennilega
var hann helzt mesti vinnu-
þjarkurinn í hópnum“.
Höf. á dálítið erfitt með að
gera sér grein fyrir eiginleik
um S.J., en það bætir hann
sér þó upp með því að telja
það almemnt álitið, að hann
hefði aðeins verið viljalaust
verbfæri í höndum Jónasar frá
Hriflu, þá er hann varð ráð-
herra. Sennilega hefur hann
fundið eimhvérja þvílíka setn-
ingu í dálkum Morgunblaðsins
frá þessum árum, eða einhver
sbotið þessu að honum, en þó
ebki hefði verið annars vegna
en þess, að 5 línum ofar á blað
síðunni talar hann um S.J. sem
staðfastan mann, þá stangast
þetta óþægilega á.
Þetta var einmitt það, sem
segja mátti um Sigurð í Felli,
og talinn fremur ráðríkur en
leiðigjam eða talhlýðinn. Stál-
greindur kapps- og orkumað-
ur og bjó enn yfir miMu þreki
þegar hann komst í ríMsstjórn.
Bæði prýðilega orðfær og rit
fær og því hliðstæður við Jón
í Múla, Benedikt á Auðnum og
Pétur á Gautlöndum, og þrex
rnestur allra.
Sr. Árni á Skútustöðum,
bróðir Sigurðar, fær ekM háa
einikunn hjá höf. „Talinn mjög
örgeðja — nálgast ofsa. Mik-
ill á lofti — hefur sig meir í
frammi en efni standa ttí“ —
ef menr. skyldu ebM skilja orð
in „mikill á lofti“.
Þetta er rai æ allt, sem höf.
hefur um þá bræður að segja
sérstaklega, en vitanlega fá
þeir sinn hlut í Huldufélags-
dómnum.
Ég sá sr Árofl aldrei. Vel
má vera að hann hafi verið
örlyndur Það er hér fært hon-
um til hnjóðs, aðrir menn eri:
örl^ndir án þess að verða á-
flelldir af höf.
Hitt er vist, að sr. Árni var