Tíminn - 24.12.1969, Blaðsíða 23

TIMINN JOLABLAÐ
23
g'áfumaður mikill, er brauzt ti1
mennta og kom heim í ætt-
byggð sína úr fjariægri heims-
álfu, og tók sér þar stöðu með
al frænda og bænda héraðsins
í umbótamáium.
Pétur á Gautlöndum i'ær
verri vitnisburð hjá ihöf. en
sveitungi hans á Skútustöðum,
og brugðið um allt annað en
ofsa. Hann er langræknari og
etnræöishneigðari en faðir
hans, sjá bls. 47 og á bls. 465
er hann skráður einvaldsherra
Þingeyjarsý'siu og fáum bls.
síðar, þá er hann þó orðinn
ör í lund eins og faðir hans —
versnað með aidrinum — og
enn ráðríkari — sagður lang
rækinn og hefnigjarn, senni-
lega undirförull að eðlisfari,
þó því "æri aidrei gefið það
nafn.
Ekki hefur höf. fyrir því að
færa rök fyrir þessum dómi,
ein eða tvær smásögur um
heiftrækni eða undirferli hefðu
þó fremur aukið en rýrt hróð-
ur (höfundar.
Þessar lyndiseinikennailýsinig
ar koma mér ókunnuglega fyr-
ir. R.aunar þekkti ég Pélur
ekki mikið, en þeiir bræður,
faðir minn og Jóhannes á
Syðra-Fjalli, voru honum vel
kunnugir, báðir deildarstjórar
í K.Þ. um langt áratoii, og sam-
starfsmenn hans þar, en jafn
ák'.’eðnir andstæðingar hans
stjórmnálum, en áidrei heyrði
ég þá né aðra bera honum það,
sem ég les nú. Vald hans með-
al Þingeyiniga var vi'Ssulega af
öðrum toga spunnið en þeim,
s©m Þorsteinn Thorarensen
lopar upp úr sér.
Víst er það, að fýrir 60 ár-
um v'oru stjórnmál og verzlun-
annái ekki rædd minna hér um
slóðir en nú, ég tók fullan þátf
í þeim á unga aildri, og þó
okkur toér á Fjöliunum og við
ar sviðu koisningaúrslitin í S-
Þing. 1908, þá bitnaði það ekki
á Pétri á Gautlöndum.
Fögriuðurinn yfir flaiM upp-
kastsmianna víðs vegar um tad
( bætti úr, og í raun réttri mátti
telja fylgi Sigurðar á Arnar-
vatni furðu mikið, þegar aMs
var gætt.
Jón í Múla er stórkostlegur
lýðskrumari — að sögn höf.
— Goebbels Þingeyinga. Rer
að s'kilja, þó það sé látið ósagt,
að Pétur á Gautlöndum hafi
verið Hitler? Einvaldsíherra
Þingeyjarsýslu er hann nefnd-
ur.
Til þessa hefur höí. ekki
seiizt til a fkomenda þeirra,
sem hann hefur mitli tanna,
en n ú bregður hian.n venju.
Hann haifði drepið fyrr á kviðl-
ing um Jón í Múla, þar sem
komizt er svo að orði, að túili
hans væri mikið gull.
Nú getur hann þess, að tveir
mafngreindir sonarsynir hans
hafi erft hkita úr vel smurð-
um túla þessa forföður síns.
Hraugar fylgdu mönnum I
nokkra ættiiði, allt að níiu.
Hagyrðingi hér nyrðra hraut
staka af munni við lestur þessa
pistils, og líkindin:
Sr. Arni Jónsson
Sjaldan Mórar gáfu grið
gleiðir á myrkraþingum.
Fyigir „Þóri“ í þriðja lið
þarna, Arnvetningum.
Ég sá Jón frá Múla ainu
sirmi unglingur, en þá skild-
ist mér sú eftirsjá, sem es
hafði orðið var við meðai
ýmissa í sveitinni að burtflutn
ingi hans, þvílíkur var h-ann
álitum og eftir því munu ýms
ir kostiir hafa farið.
Af líkingunni með Jóni i
M'úla og Göbbels leyfist að
draga fleiri ályktanir um skvid
lei'kann með K.Þ. og Nazistum
en að Pétur á Ga'Utiöndum
svari til Hitlers! Benedikt frá
Auðnurn verður þá líka að eiga
sér samanburðarmann úr hópi
Nazista.
Þ.Th. gerir gys að reikning-
um Benedikts á Auðnum o?
áætlunum um tugmilljónasjóði
kaupfélaganna í fi-amtíðinni —
sjá bls. 505 — en hann lætur
ógert að bendia á, í hverju
reikniingsvillurnar séu fólignar,
hvað þá hann ómiaki sig að
benda á þann hagnað, sern
þjóðinni allri hafi orðið að
stofnun og rekstri kaupfélag-
anna og þó þau standi nú mörg
hölluim fæti og ekfci að öllu
leyti vegna óvinveittra stjórn-
arvalda, þá eru mörg þeirra
aðalvörn og vígi meginhéraða
landsins. Fjmirtæki þeirra,
mjólkursamlög og sláturhús,
traustustu fyrirtæki lands.
Tjón peningastofnana og rikis-
sjóðis af lánum og ábyrgðum
hverfandi móts við áföllin af
einkarekstri og hlutafélögum
Benedikt er, að sögn höf.,
hugsjónafræðingur K.Þ., sá ar
þykist finnia út allskonar hug-
sjónir, sem kaupfélagsmenn
norður á- íslandi hafi verið að
berjast fyrir óafvitandi, :en
raunar verið, fyrst og freirist,
streita um auð og völd. Ekki
skMgreinir höf. þó, sem skipt-
ir samt nokkru máli. hvort
þessi auðs- og valdastreita hari
verið vegna bæivda eða sjálfs
hans, en vandfundnir held ég
að þeir Þi'ngeyingar yrðu, er
þekktu B.J., sem könnuðust
við hann sem auðs og valda-
streituimann.
Jakob Hálfdánarson er sá
af forvigismönnum K.Þ., er
sætir minni köpuryrðum af
Beitedikt Jóitsson á Auðiuun
háilfu höff. en flestir aðrir. Þó
er leiðinlegt að heyra og sjá
kotkarls- og búrastagl ÞT.h.
um hann á þann hátt, að hann
ber Þingeyinga fyrir.
Þetta hygg ég alrangt, og
heyrði aldrei á orði haft, enda
í fuMri mótsögn við það, sem
höf. teiur, að hann hafi metið
eignir sínar 4 þús. króna virði
er.hann fór úr Grímsslöðum.
Viðskilnsður hans og þeirra
feðga frá K.Þ. varð raunaleg
ur, en hann skýrist án þess
að lesendur þurfi að gleypa
áníðsluásakanir höf. á hendur
Pétri á Gautlöndum, Sigurði í
FeMi, Benedikts á Auðnum
eða annarra fulltrúa K.Þ.
Félagið er stofnað févana —
oig hvernig rnattá annað verða.
eins og högunv var háttað. —
Gránufélagið var hlutaféiiag.
Reynsla þess var orðin kunn
1882 og hún hvatti ekki til
slíks reksturs. Sauðasalan og
flutningar til Englands sköp-
uðu skilyrði til pönlunar og
flutnings þaðan. Pantanir voru
að sjálfsögðu brýnustu lifs-
nauðsynjar, fábreyttar í fyrstu
en fjölgaði, er fram í sótti..
Sparnaður var þá í heiðri hafð
ur, en efcki lítilsvirðingu.
Það má vel vera, að hans
hiaifi gætt um of í skiptum fé-
lagsins við þennan fynsta starfs
mann og frumkvöðul, en erfitt
er nú að kveða upp um það
óskeikulan dónv. Hitt er auð-
skilið, að svo senvdist að J.H..
ynni að eigin verzlun, jafn-
hliða störfuim fyrir félagið.
Rauivar mátti öllum ljóst
vena frá uppbafi (þó aliis óvísl
sé að svo hafí verið) að þetta
sanvsbarf gat ekki haldizt ti'l
langframa. Stjórn kaupmanr.s
á kaupfólagi mun dæma'laus.
þegar þessi er frátalin. Kaup-
félagið Maut að þróast til vaxt-
ar og viðgangs á kostnað vezri-
unar J.H. eða visna og veslast
upp, verzlun hans að dafna.
Meðan áföll og örðugleikar
frumbýlin'gsáranna hrönnuðust
upp og ógnuðu öllum jafnt,
gat sambandið baldizt, og frum
herjanna naut einna við.
óhugsandi eftir það að yngri
nvanivanna tók að gæla.
Höf. þykir sem fulltrúaráði
K.Þ. hafi farizt illa við J.LI.
í Launiaigreiðslum. Það læt ég
ósagt uin og hygg IvTh. engu
færari um að dæma 60—70 ár
Jón Jóusson í Múla
um siðar. Þess varð þó vart i
ræðum manna, einkum roskins
greindiaibónda og granna, er
vel mundi og þe'kkti til félags-
stofnunarinnar og þá fullorð-
inn, a ð ástæður fyrir ráða
breytni J.H. hefðu engu síður
verið miðaðar við ei.gin hags-
muni en félagsins, hugsað sér
léttari störf og verzlunarhaign-
að.
Þessi bóndi og fleiri, er ég
heyrði minnast á Jón Vídialín.
lítur hann öðrum augum en
höf. segir Þingeyingia hafa gert.
Töldu hiann óprúttinn brask-
ara. Iílýrra andaði í garð
Zöllners, en vel nvan ég þó
ummæli þessa bónda þess efn-
is, að ekki hefði Luis Zölln-
er gert nein sérstök góðverk
við' K.Þ. önnur en sendingu
Mi'öeu til Húsavíkur sveltivet-
uri.nn. Hún var lengi þökkuð
og rnunuð, eimir af enn.
Snorri Oddsson bóndi í Geita
felli er einn stækasti baiupfé-
lagstnaðurinn að dónvi höf. og
hann hafur nvætur á stækju,
þegar lýsa skal félagsmönnum
K.Þ. kringunv 1886, en þá voru
þaö aðallega þeir stæku, S'em
Þórður Guðjohnsen lét kenna
á valdi sínu.
VerzLunarstjóranuiu er n.l.
fullkunnugt um >að — að
sögn höif. -— að Snorri var
frenvstur í hópi þeirra, senv
gcngu unv og rægðu hann.
I>að er dálitið bragð að þessu
en hvaðan eru höf. komriar
heimildir, svo ekki séu nefndar
S'annanir?
Við Aðaldælir fáum flieiri
fróðleiksmola unv þennan
gamla sveitunga, sem koma
kynlega fyrir.
Höf. segir, að Snorri hafi
verið fátækur nvaður, en nú —
1886 — verið orðinn allvel efn
um búinn, og toert er á þessu
og sagt, að 1889 hafi hann ver-
ið konvinn úr sárustu íátækt í
sæmi'leg efni.
Þetta höfium við aldrei heyrt
fyrr en nú, og það verður tor-
skilið, hvernig það mátti yerða.
Hann kemur að Geitaifelli
1879 og er vissulega fátækur
með 4 börn í ómegð. Jörðin
er gömu-1 selstaða frá Grenjað-
arstað. Þar var hiarðbalatún
og reitingsengjar, er Lágu und
ir hlífðarlausum ágangi afrétri
arfjár. Heyfeng var'ð að sækja
Sigurður Jónsson, skáld
frá Arnarvatni
að unv langvegu. Vitað er, að
Snorri sótti til engja vestaiv
Skjálfandafljótis a.m.k. einu
sinni.
Þaima h'öfðu i'leiri nvcivn
jarðarnot. Þorsteinn bróð'ir
hans, sá ér gétur um í liði
J.H. við vöruafhendingu á Húsa
vík, fluttist þaðan til Vestur
heims, og Markús Kristjáns-
son, Grenjaðarstaðafundarmað
ur, var þar lengi í húsmen'vsku.
Og eivn er ögn eftir í poka-
horni höf. (sjá bls. 460). Þar
er hann í óvissu um, bvot
þeirra Þórðar Guðjóhnsen eða
Snorri hafi leikið betur í við-
skiptataflinu.
Spurningarnar eru tvær og
þrjár þó.
1. Kúgaði Þórð'ur Snorra til
að skrifa undir skuLdhindingu
utn 50 króna sekt, ef hann
verzlaði franvar við K.Þ., í al-
vöru eða af stríðni. Þennan
rógbera og stæka kaupfélags-
mann.
Þetta vefst fyrir Þ.Th.
2. Eða var Snorri svona
brögðóttur og ófyririleitinn að
lokka hinn volduga verzlunar-
stjóra til að beita tuddabragði.
sem yrði honum til vansa þá
og síðan, bæði lífs og liðnum.
Þorsteinn veit þetta ekki. Ég
ekki heldur, en engan heyrt
geta þess til. Þorsteinn ætlar
Snorm svo fjáðan, að honum
hefði þess vegna verið þetta
hægt. Eg óttast að efni Snorra
hafi ekiki leyft honum annað
eins bruðl og munað, en báð-
urn kemur okkur saman um að
til þessa hefði honum verið
trúandi.
3. Sennilegast er, að Snorri
hafi hvonki verið sá fyrsti né
síðasti senv varð að ganga að
afarkostum Örum og W.. en
ef til vil sá einasti, sem kann-
aðist við það, hélt því á lofti
í stað þess að dylja það. Skil-
ið þýðingu þess rétt og beitt
á réttan hátt.
Gröf hans er sennilega
gleymd í Grenjaðarstaðargarði,
en nafn hans munað og mun
. lé'ngi verða vegna karlmennsku
T örhirð.
Eitt alliia skýrasta dæmið
um mannlasl höf. er að íinna
, á bls. 315.
Þar ér getið Stefáns Péturs
Pétur Jónsson, Gautlöndum
sonar, hreppstjóra á Svalíbarði,
í samibandi við hvalskurðarmál.
Jónatan bóndi á Þórustöðum
fann hval í hafís, skammt frá
landi. Af fundi bans risu mála-
ferli, vegna þeirra fáheyrðoi
bandvammiar að enginn mældi,
svo vitnum yrði við komið,
fjarlægðina til Lands.
Höf. segir, a'ð af skiptum sin
um af málinu, hafi Stefán orð-
ið svo fyrirlitinn og ofsóttur
af sveitarmönnuan, að hann
hafi orðið að hrökklast burt til
Ameríku nokkrum árum siðar.
— Minna mátti ekki gagn
gera.
H’vað veldur muninum, sem
höf. gerir á þeim frændum,
Benedilkt á Auðnum og JH..
Hann gerir gys að B.J. og álas-
ar, en iætur sem Þingeyingar
hafi lítilsvdrt og niðrað J.H.,
niðzt á honum. Þó bilasir það
við, að þær sneiðar, sem hann
hann réttir Benedikt um leik-
araskap, fjár- og va'idastreitu,
hljóta í enn ríkara mæli að
koma í hlut JII.., þvi að á
fyrstu árum félagsins er bann
sá eini af forystumönnum þess,
setn hefur þar atvinnu og fratn
færi sitt að nokkru, þó Þ.Th
meti það lítils, en BJ.. lítið
sem ekkert starf.
í baflanium um Jakob hug
sjónamann — bls. 342. — seg-
ir: „Nú kenvur fram á svið-
ið einn einkennilegasti og
nverkilegasti persónuleikinn.
— Ekki gat höf. nefnt hann
mann, persónuleiki varð það
vera. — Hann rís skyndilega
upp úr hinum nafnlausa hópi
alþýðunnar“ o.s. frv.
Þetta er alrangt, etvda ver
höf. heilum 2. bls. næst á eft
ir til að ómerkja þessi um
mæli sjálfs sín með því að
segja æviágrip J.H. og sýna og
sanraa, að hér var á ferð fjöl-
hæfur og þrautreyndur maður,
góður búiþegn, reyndur í verzl-
unarbaráttu síðustu áratuga,
„tengdiur ætt Mývativssveitar“,
svo orð höf. séu aftur notuð,
sjálfur vel ættaður og með öfl
ugan frænd'astyrk.
Visisulega er hugsjónamanns
nafn J.TI. réttmætt, en það á
hann ekki einn, en þegar Þ.
Th. fer að taLa um K.Þ. sem
eingetið afkvæmi hans, — sem
hann hafi þó ekki fengið að
ráða mafninu á — þá Mýtur
hverjum manni að blöskra, sem
her hið minnsta skynbragð á
það, sem hér gerðist.
Hitt mun sanni nær, a 3
vegna í'urðiulegrar fjölhæfni
fprystumaraiva og öruggrar
f|>'lgdar nokkurs bændahóps,
komst K.Þ. yfir ótrúlega mikla
örðugleika frunvbýlingsáranna,
þar sem flest var í fangi'ð. fllt
árferði, óhöpp og mistök, haro-
snúnasti andstæðingur, sem um
gelur í verzlunarsögu héraðs-
ins, er hafði jafnt tól að bem,
hyggindi og ráðkænstou, traust
og fjármagn erlendra yfir
mantva og fylgi ýmissa efna-
og álvrifamanna iunan toéraðs,
nær ótakmarka; vald yffvr