Lesbók Morgunblaðsins - 06.11.2004, Page 5

Lesbók Morgunblaðsins ˜ 6. nóvember 2004 | 5
vill málefnalegri umræður. Sendir hann ósk-
ina á rétt heimilisfang?
Símtal við Pál Björnsson
Sigurður Gylfi vitnar í grein sinni í símtal
mitt við Pál Björnsson föstudaginn 19. des-
ember 2003. Hann hefur það eftir Páli, sem
er vinur hans og starfsbróðir í Reykjavík-
urakademíunni. Einhvern tíma var sagt, að
óeðlilegt væri að vitna í tveggja manna tal,
en sannleikurinn er sá, að ég hefði ekkert
haft á móti því, að símtalið hefði verið tekið
upp og leikið í útvarpi, því að þar hafði ég
ekkert að fela (þótt mér finnist Sigurður
Gylfi raunar gera allt of mikið úr þessu sím-
tali). Páll hafði kvöldið áður fellt mjög nei-
kvæðan dóm um bók mína í Kastljósi. Ég
gerði auðvitað ekki athugasemdir við það, en
bað um skýringar á nokkrum atriðum, sem
hann hafði lauslega nefnt.
Páll hafði í Kastljósi sagt, að staðarlýs-
ingar í bók minni væru ónákvæmar. Í símtal-
inu gaf hann þá skýringu, að Tómasarkirkjan
væri ekki við Markaðstorgið í Leipzig. Ég
svaraði því til, að mér fyndist þetta hót-
fyndni, því að Tómasarkirkjan er steinsnar
frá einu horni torgsins og autt á milli. Hún
er nánast í horni torgsins. Þetta vita allir,
sem hafa verið í Leipzig. Páll nefndi líka, að
árið 1902 hefði Reykjavík ekki kúrt sig í
kvosinni, eins og ég segði í bók minni, heldur
hefði hún teygt sig upp víðar. Ég sagði, að
það mætti til sanns vegar færa, þótt það
væri algert aukaatriði. En auðvitað var meg-
inbyggðin í kvosinni árið 1902. Páll sagði síð-
an, að ósamræmi væri í staðanöfnum í bók-
inni. Dæmi hans í símtalinu var, að stundum
notaði ég Los Angeles og stundum Engla-
borg. Ýmislegt hafði áður komið mér á óvart
í símtalinu, en þá varð ég hissa. Ég spurði
hann, hvort hann sæi ekki, að ég notaði
Englaborg tvisvar í bókinni sem stílbragð!
Ég fékk engin svör. Páll nefndi síðan ein-
hverja eina tilvísun, sem í hefði orðið rugl-
ingur í fjórða kafla. Ég þakkaði honum fyrir
þá ábendingu, en auðvitað hljóta að vera ein-
hverjar smávillur á sjötíu blaðsíðum í tilvís-
unum. Fleira fann Páll ekki að bók minni í
þessu símtali. Sigurður Gylfi hefur það eftir
Páli Björnssyni, að ég hefði hótað honum að
lesa verk hans. Þetta er misskilningur. Ég
spurði Pál, hvort hann gæti bent mér á ein-
hver verk sín, sem ég gæti lesið vandlega,
svo að ég gæti lært eitthvað af honum um
vinnubrögð, því að hann teldi bersýnilega, að
ég þyrfti um þau nánari leiðbeiningar. Nú
vildi ég læra af honum. Páll gat ekki bent
mér á nein verk sín. Ég skal játa, að ef til
vill hefur verið einhver kaldhæðni í orðum
mínum, en hótun var þetta ekki. Eða hvernig
get ég hótað að lesa verk, sem eru ekki til?
Aðalatriðið er þó það, að Páll var mjög
ósanngjarn í dómi sínum í Kastljósi um bók
mína. Hann notaði þær fjórar mínútur, sem
honum voru þar skammtaðar, til að finna að
smáatriðum, en spyrja ekki stóru spurning-
anna: Varpar ævisagan ljósi á viðfangsefnið?
Er mikill nýr fróðleikur í henni? Er hún vel
skrifuð? Er hún sanngjörn í garð Kiljans?
Kjarni málsins
Sigurður Gylfi talar eins og þau Páll Björns-
son, Páll Baldvin Baldvinsson, Gauti Krist-
mannsson og Helga Kress hafi sett fram
málefnalega gagnrýni á bók mína, en verið
kaffærð í ómálefnalegum ásökunum frá mér
og fólki hliðhollu mér. Ég hef sýnt fram á
það hér að ofan, að því fer fjarri. Þau voru
ómálefnaleg, og þeim var svarað mál-
efnalega. En um hvað snýst málið? Frá því
að ljóst varð, að ég ætlaði mér að skrifa ævi-
sögu Halldórs Kiljans Laxness í þremur
bindum, hefur farið fram skipulögð herferð
gegn mér, sem hefur ekki farið leynt. Ég er
ekki að kvarta undan henni, því að ég treysti
mér vissulega til að svara fyrir mig, heldur
að lýsa staðreyndum. Dætur Laxness lokuðu
fyrirvaralaust bréfum skáldsins, sem gefin
höfðu verið án kvaða á Þjóðarbókhlöðuna,
fyrir mér og öllum nema Helgu Kress og
Halldóri Guðmundssyni, sem er að skrifa
hina opinberu ævisögu Nóbelsskáldsins. (Það
skipti mig að vísu litlu máli, því að ég hafði
lesið bréfin, á meðan safnið var opið.) Hefði
Sigurði Gylfa ekki verið nær að gagnrýna
þau vinnubrögð? Dætur Laxness hafa líka
lýst yfir því, að þær ætli að höfða mál gegn
mér, og hafa sent kærur á mig í allar áttir,
eins og alþjóð veit. Síðan bætir Gauti Krist-
mannsson því beinlínis við í Morgunblaðinu,
að mér eigi ekki að vera leyfilegt að skrifa
um skáldið! Þarf frekar vitnanna við? Kjarni
þess máls, sem Sigurður Gylfi vill ræða um,
er þó auðvitað ásökunin um ritstuld. En í
ádeilum á bók mína hefur jafnan verið horft
fram hjá því, að í eftirmálanum tek ég skýrt
fram, að ég nýti mér rannsóknir annarra
fræðimanna og texta úr minningabókum
Kiljans í lýsingu á æsku hans. Þar segir
svart á hvítu: „Ég hef auðvitað haft ómælt
gagn af rannsóknum annarra fræðimanna á
verkum Halldórs Kiljans Laxness, einkum
þeirra Peters Hallbergs í nokkrum ritgerð-
um og fjórum bindum (Vefarinn mikli, I.–II.
og Hús skáldsins, I.–II.) og Eiríks Jónssonar
kennara í mörgum greinum og bók (Rætur
Íslandsklukkunnar). Halldór hefur sjálfur
skrifað fimm minningabækur (Skáldatími, Í
túninu heima, Úngur ég var, Sjömeist-
arasagan og Grikklandsárið), og viðtals-
bækur hafa birst um báðar eiginkonur hans
(Í aðalhlutverki um Ingibjörgu Einarsdóttur
og Á Gljúfrasteini um Auði Sveinsdóttur).
Allt þetta efni hef ég reynt að hagnýta mér
og fella saman í eina heild, en hef vísað fyr-
irvörum og athugasemdum í neðanmáls-
greinar til að trufla ekki hinn almenna les-
anda, þótt mér beri auðvitað að gera
fræðimönnum skil á forsendum mínum. Meg-
inregla mín var sú að fara eftir Halldóri
sjálfum, nema þegar aðrar heimildir taka af
skarið um annað, og það gera þær ósjaldan.“
Spurningin getur ekki verið sú, hvort ég hafi
vísað nægilega oft og skýrt til þeirra texta,
sem ég notaði, því að það gerði ég, þótt ef-
laust hefði mátt bæta það eins og margt ann-
að í bók minni. Hún er vitaskuld ekki galla-
laus fremur en önnur mannanna verk.
Spurningin hlýtur að vera, hvort ég hafi
mátt hagnýta mér, lítt breytta, texta frá
Halldóri Kiljan Laxness og öðrum, þegar ég
var að lýsa atvikum, sem þessir textar eru
um. Ég hagnýtti mér vissulega slíka texta og
reyndi hvergi að leyna því. Mér datt ekki í
hug, á meðan ég var að skrifa bókina, að
neitt væri athugavert við það. Ég get nú
ekki svarað öðru til en því, að hafi ég brotið
höfundarrétt, þá hef ég gert það grandalaus.
Það var alls ekki ætlun mín. Ég notaði blátt
áfram sömu aðferð til að skapa hughrif og
lýsa aðstæðum og ég hafði séð Kiljan sjálfan
gera. Hann skrifaði ræðu Rauðsmýr-
armaddömunnar í Sjálfstæðu fólki upp úr
þremur greinum í kvennablaði, margt í
Heimsljósi upp úr dagbókum Magnúsar
Hjaltasonar, smásöguna „Temúdjín snýr
heim“ upp úr ævisögu Genghis Khan eftir
Ralph Fox, og svo má lengi telja. Vinnu-
brögð hans sjást best í hinu mikla verki Ei-
ríks Jónssonar um Rætur Íslandsklukk-
unnar.
Höfundarréttur kann hin síðari ár að hafa
þróast á þann hátt í heiminum, að slík vinnu-
brögð séu ekki lengur talin eins eðlileg og á
dögum Kiljans. Ég skal ekkert um það segja.
En ég veit ekki til þess, að ég hafi neins
staðar notað mér lýsingar Kiljans á ævi sinni
í því skyni að niðra hann. Ég var að segja
sögu, og til þess greip ég til þeirra lýsinga,
sem tiltækar voru, á sama hátt og aðrir ís-
lenskir ævisöguritarar og Kiljan sjálfur
höfðu gert.
Verðugt umræðuefni
Sigurður Gylfi hefur hins vegar rétt fyrir sér
um það, að það er verðugt umræðuefni,
hversu nálægt textum annarra menn mega
ganga, þótt þeir vísi samviskusamlega í þá
og þótt svo standi á, eins og í mínu dæmi, að
ævisagan er einmitt um það, sem textarnir
lýsa. Ég setti fram hugmynd um það við
heimspekideild, að haldin yrði ráðstefna með
okkur Helgu Kress um heimildanotkun, þar
sem ég gæti skýrt viðhorf mín og vinnu-
brögð, en deildin kvað ekki geta af því orðið.
Ég sendi nýlega Viðari Hreinssyni, sem sér
um að skipuleggja rabbfundi fyrir Reykja-
víkurakademíuna, tölvuskeyti með sama til-
boði, en í svari frá honum kom fram, að hann
hefði ekki áhuga á að standa að slíkum fundi.
Ég er óhræddur við að mæta þeim Helgu
Kress, Gauta og Pálunum tveimur op-
inberlega og skiptast á skoðunum við þau um
þetta mál. En ef til vill verður eina hug-
myndin, sem samkomulag næst um, sú, sem
Egill Helgason varpaði fram á dögunum: Að
haldin verði sýndarréttarhöld yfir mér í
Reykjavíkurakademíunni í líkingu við Búk-
harín-réttarhöldin í Moskvu í mars 1938, þar
sem úrskurður er ákveðinn fyrir og dómarar
og ákærendur allir í sama liði, en málsvörn
aðeins fyrir siðasakir. Þá rætist það eflaust,
sem Marx sagði einu sinni, að sagan end-
urtæki sig alltaf, fyrst sem harmleikur, síðan
sem skopleikur.
Magnússonar
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði
í Háskóla Íslands.
H
ún var mikill maður, mikill
vinur“ – í útvarpsviðtali fyrir
skömmu lýsti maður nokkur
látinni frænku sinni á þessa
leið, og fallegri eftirmæli er
varla hægt að hugsa sér.
Þessi orð sýna glöggt að Íslendingum er tamt
að nota karlkynsorð til að lýsa konum, og þau
komu mér í hug þegar ég las um líkt leyti hug-
vekju Sigurðar Ægissonar, Útilokun, sem birt-
ist í Morgunblaðinu 3. október. Þar vekur Sig-
urður athygli á að þjóðkirkjan standi frammi
fyrir þeim vanda að málfar Biblíunnar og fleiri
kirkjulegra texta sé að mestu
bundið við karlkyn, og við slíku
útilokunarmálfari þurfi að
bregðast. Guðfræðileg álitamál
hef ég ekki þekkingu til að ræða, en tvær hliðar
á þessu máli snerta starfssvið mitt sérstaklega,
þ.e. hvernig farið er með íslenska tungu og
hvernig farið er með texta íslenskra höfunda.
Sigurður ræðir um sálmabókina og lítur svo á
að ómögulegt sé fyrir konur að taka undir söng-
inn heils hugar ef ort er: „Héðan burt vér göng-
um glaðir“ eða „að geti’ eg sofnað sáttur enn“.
Stundum sé gripið til þess ráðs að lagfæra text-
ana og breyta í kvenkyn til að konur geti sungið
með, og syngja í útfararsálmi „fylgjum þér,
vina“ í stað „vinur“ ef um látna konu er að ræða.
Þá veltir hann því fyrir sér hvort vandinn verði
leystur með því að fjarlægja úr sálmabókinni
alla texta sem ekki eru „á málfari beggja kynja“
eða gefa út sálmabók sem skiptist í þrennt,
texta handa körlum, texta handa konum og
texta handa báðum kynjum.
Ef slík endurskoðun á sálmabókinni væri tal-
in nauðsynleg til þess að gæta jafnréttissjón-
armiða, hlyti sams konar aðgerða að vera þörf
víðar en í þjóðkirkjunni. Kennsluefni skóla-
barna þyrfti að endurskoða ef ekki væri hægt
að leggja það á stúlkurnar að syngja „Komdu,
litla héraskinn, því ég er vinur þinn“, „Vér
göngum svo léttir í lundu“ og þannig mætti
áfram telja. Raunar hlytu aðgerðir af þessu tagi
að hafa í för með sér að líta þyrfti á gervallar ís-
lenskar bókmenntir óvægnum ritskoðunar-
augum, lagfæra þá texta sem ekki eru samdir
„á málfari beggja kynja“ eða dæma þá úr leik
með því að kveða upp þann úrskurð að ekki sé
við hæfi að fara með þá í návist kvenna eða ætl-
ast til að þær taki undir þá. Þá væri íslenskum
höfundum sýnd mikil lítilsvirðing, hvort sem
verk þeirra eru nógu ung til að vera varin af
höfundarréttarlögum eða ekki. Núlifandi höf-
undum væru líka send kuldaleg skilaboð, enda
hlyti það að vera hverjum höfundi áhyggjuefni
að hafa ekki frelsi til að taka til máls, skrifa eða
yrkja á því máli sem hann ólst upp við að væri
góð íslenska.
Hvað er þá „góð íslenska“ þegar notkun
kynja er annars vegar? Saga kynjakerfis indó-
evrópsku málaættarinnar er löng og nokkuð
flókin. Þó er óhætt að telja víst að kynin þrjú,
karlkyn, kvenkyn og hvorugkyn, sem íslenska á
og flest indóevrópsk fornmál, hafi ekki orðið til
samtímis og að karlkyn og kvenkyn hafi aldrei
haft alveg sambærilegt hlutverk. Það hefði mátt
hugsa sér að kynjakerfið væri þannig gert að
karlkyn væri alltaf notað um karlkyns lífverur,
kvenkyn um kvenkyns lífverur og hvorugkyn
um dauða hluti og hugtök, en sú regla hefur
aldrei gilt í íslensku og virðist ekki heldur hafa
átt við á þeim forsögulegu tímum sem málfræð-
ingar hafa nokkra þekkingu á.
Íslenska hefur varðveitt beygingarkerfið
germanska glettilega vel, t.d. mun betur en
danska og enska, og þess vegna gilda enn
skemmtilega skrýtnar reglur um notkun kynja í
íslensku máli. Þannig er persónufornafnið hann
notað um karlmann og hún um konu, en í fleir-
tölu hvorugkynið þau um blandaðan hóp karla
og kvenna. Samt er notkun hvorugkyns fleir-
tölu takmörkuð; hk.ft. af orðinu allur er nothæft
þegar persónufornafn er með: „Nú skulum við
öll syngja saman“ eða „Ég bið ykkur öll að rísa
úr sætum“, en ekki er hægt að ávarpa hópinn
með orðunum „Nú skulu öll syngja saman“ eða
„Ég bið öll að rísa úr sætum“.
Notkun hins málfræðilega karlkyns og hins
málfræðilega kvenkyns er að talsverðu leyti
ólík. Segja má að karlkynið hafi víðtækara hlut-
verk en kvenkynið þar sem það er iðulega notað
um hópa fólks af báðum kynjum og um ein-
stakling ef kyn er ekki tilgreint. Að þessu leyti
gegnir karlkynið hlutleysishlutverki sem kven-
kyn hefur ekki.
Karlkyn fleirtölu er þannig eðlilegt að nota
um blandaða hópa, t.d. fornafnamyndirnar allir,
einhverjir, nokkrir og sumir. Í þýðingu Silju
Aðalsteinsdóttur á bók Astrid Lindgren, Á
Saltkráku, er ágætt dæmi um þetta: „það var
dansað á bryggjunni … og við dönsuðum, allir
dönsuðu“; þarna dönsuðu karlar og konur sam-
an. Orðin „Sælir eru hjartahreinir“ í íslenskri
þýðingu Nýja testamentisins geta átt við allt
fólk, karla og konur. Þýðandinn valdi hvorki
orðalagið „Sæl eru hjartahrein“ né „Sælir og
sælar eru hjartahreinir og hjartahreinar“ af því
að hvorugt orðalagið hefði verið eðlileg íslenska.
Þegar talað er um eða við einstakling af
hvoru kyninu sem er, þ.e. þegar notuð er eintala
en kyn mannsins ekki tilgreint, er karlkyn eina
færa leiðin. „Sá sem trúir á mig, mun lifa, þótt
hann deyi“ er í málfræðilegum skilningi í karl-
kyni, en getur átt við konur og karla, svo og orð
Hávamála, „Sá einn veit, er víða ratar“. Kven-
kyn eða hvorugkyn eintölu hefði ekki verið
hægt að setja í staðinn. Þegar Stephan G.
Stephansson ávarpaði Íslending af hvoru kyn-
inu sem er, notaði hann karlkyn eintölu, „Þó þú
langförull legðir“, og orðin frænka og dóttir
nokkrum línum neðar taka af allan vafa um það
að þessi orð voru ætluð jafnt konum sem körl-
um. Máltilfinning hans hefði ekki leyft að hk.et.
langförult kæmi í staðinn, en fleirtalan „Þó þið
langförul legðuð“ hefði hins vegar komið til
greina.
Það eru auðvitað ekki aðeins skáld og rithöf-
undar sem orða hugsun sína á þann hátt að not-
að er málfræðilegt karlkyn þegar átt er við
blandaðan hóp karla og kvenna. „Eru allir
komnir? Vantar einhvern?“ getur kennari sagt
við bekkinn sinn þótt stelpur séu í meirihluta.
Þetta hlutleysishlutverk karlkynsins gerir það
líka að verkum að mikið er um að karlkynsorð
séu notuð um konur jafnt sem karla – kona get-
ur verið félagi, skörungur, femínisti – og þegar
hjúkrunarkonur vildu taka upp starfsheiti sem
ætti jafnt við bæði kynin varð úr því karlkyns-
orðið hjúkrunarfræðingur. Þar sem kvenkynið
hefur ekki þetta hlutleysishlutverk er lítið um
að kvenkynsorð séu notuð um karla þótt þess
séu dæmi, t.d. þegar karl er kallaður „mikil
hetja“. Af þeim sökum þætti karlmönnum óeðli-
legt að þurfa að segja: „Nú er ég klædd og kom-
in á ról“ eða „dagsins störf vér byrjum morgun-
glaðar“. Á hinn bóginn hafa konur löngum tekið
því sem sjálfsögðum hlut að orðalag í karlkyni
eigi við þær, sbr. orðin „Heilir og sælir, hlust-
endur góðir“, „Góðir Íslendingar“ og „Farþegar
eru beðnir að ganga um borð“. Þær hafa líka
getað tekið til sín orð frelsarans, „Sá sem trúir á
mig, mun lifa, þótt hann deyi“, og heilræði
Hávamála, „Vin sínum skal maður vinur vera“.
Þá væri mikils misst ef konum væri talin trú
um að enginn íslenskur texti geti verið ætlaður
þeim eða höfðað til þeirra nema hann sé umrit-
aður með kvenkyns orðalagi eða hinu hlutlausa
hvorugkyni sem samrýmist ekki alltaf íslenskri
málvenju. Það á þá jafnt við orð Nýja testa-
mentisins, heilræði Hávamála og hvaða íslensk-
an texta annan sem vera skal. Ef eina leiðin til
að gæta jafnréttis kynjanna væri sú að ein-
skorða texta við það sem Sigurður Ægisson
kallar „málfar beggja kynja“, ættum við mikið
verk fyrir höndum við að ritskoða íslenskar
bókmenntir. Það væri ekki einu sinni nóg, held-
ur þyrfti að taka frá hinu málfræðilega karlkyni
hlutleysishlutverkið og gera notkun þess alveg
sambærilega við notkun kvenkyns. Við þyrftum
öll að læra að tala upp á nýtt.
Þá er komið að því að spyrja hvort hinn góði
jafnréttistilgangur réttlæti það að grípa til
þessara meðala. Afstaða þjóðarinnar til þessa
máls hefur líklega aldrei verið könnuð og ekki
einu sinni vilji kvenna. Spurningin snýst þá ekki
aðeins um íslenskt mál og bókmenntir, heldur
einnig um bestu leiðir til að ná jafnréttismark-
miðum; t.d. má deila um hvort betra sé að konur
berjist við karla eða gangi í lið með þeim, leggi
áherslu á sérstöðu sína eða það sem kynin eiga
sameiginlegt.
Þær konur eru a.m.k. til, og óvíst að þær séu
fáar, sem óska þess að stúlkur sem ljúka stúd-
entsprófi geti glaðst með skólabræðrum sínum
yfir því að hafa náð sameiginlegum áfanga. Þær
geti sungið með þeim „Kætumst meðan kostur
er,//knárra sveina flokkur“ og fagnað því að
vera komnar í þessa knáu stúdentasveit, en bor-
ið þá virðingu fyrir höfundarverki Jóns Helga-
sonar að telja hvorki nauðsynlegt né réttlætan-
legt að hrófla við texta hans og breyta „sveina“ í
„meyja“. Þær viti að þær geti stefnt að því, rétt
eins og þeir, að verða prófessorar, læknar,
prestar, ráðherrar eða forsetar, þótt þetta séu
karlkynsorð, og geti hagað lífi sínu þannig að
þær verði kallaðar menn með mönnum og vinir
sem í raun reynast.
„Hún var mikill
maður, mikill vinur“
Höfundur er dósent í íslenskri
málfræði við Háskóla Íslands.
Er ástæða til að bregðast við því að málfar
Biblíunnar og annarra trúarlegra texta er
bundið við karlkyn eins og Sigurður Ægisson
hélt fram í hugvekju í Morgunblaðinu fyrir
skömmu? Þyrfti þá ekki að breyta ýmsum
öðrum textum einnig? Þyrftu Íslendingar
hugsanlega að læra að tala upp á nýtt?
Eftir Guðrúnu
Þórhallsdóttur
gth@hi.is