Morgunblaðið - 06.09.2004, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 6. SEPTEMBER 2004 21
E
itt af þrálátustu úr-
lausnarefnunum í þró-
unarmálum í heim-
inum hefur verið
kallað „gnægða-
þversögnin“.
Ætla mætti að fátæk ríki, sem
eiga miklar náttúruauðlindir, eink-
um auðlindir sem tengjast jarðefna-
vinnslu, hefðu forskot í baráttunni
gegn fátækt. Raunin er samt sú að
mörgum þeirra hefur almennt vegn-
að verr en öðrum ríkjum sem eiga
færri auðlindir.
Hvers vegna? Í olíu, kolum, gasi
eða jarðefnum á borð við kopar, sink
eða jafnvel gull er ekkert sem er
beinlínis til þess fallið að valda eig-
endum þeirra böli.
Málið snýst í raun um það hvernig
verkefni í jarðefnavinnslu – og
stundum miklar tekjur sem þau gefa
af sér – geta gerbreytt valkostum,
hvöt og hegðun samfélaga, þjóða og
stjórnvalda.
Mikil efnahagsleg áhrif
og framfarir í umhverfis-
og samfélagsmálum
Í stuttu máli má segja að peningar
breyti öllu – en þeir virðast breyta
stjórnsýslunni meira en flestu öðru.
Þegar gegnsæið í stjórnsýslunni
er of lítið skapast hætta á spillingu.
Of lítil þátttaka samfélaga kemur
niður á hagsmunamálum þeirra, svo
sem hagsmunum frumbyggja eða
líffræðilegum fjölbreytileika. Þegar
heimsbyggðin reiðir sig um of á
jarðefnaeldsneyti slær hún því á
frest að sinna þeirri sameiginlegu
skyldu okkar að bregðast við lofts-
lagsbreytingum.
Fyrir þremur árum hóf Al-
þjóðabankinn umfangsmikla könnun
á þessum þáttum og fleiri málum
sem varða fjárfestingar okkar í jarð-
efnavinnslu. Markmiðið var að rann-
saka áhrif verkefna bankans og leita
eftir viðhorfum þeirra sem eiga
hagsmuna að gæta – ríkisstjórna,
borgaralegra samtaka og fyrirtækja
– til mála sem varða jarðefnavinnsl-
una almennt. Við vildum finna bestu
leiðina til að hjálpa fátækum þjóðum
að nýta náttúruauðlindir sínar, ekki
með því að sneiða hjá vandamál-
unum, heldur með því að rannsaka
þau ofan í kjölinn.
Rannsóknir óháðra hagfræðinga
leiddu í ljós að verkefni okkar höfðu
mikil efnahagsleg áhrif – á skatt-
tekjur, atvinnuþróun, tækniþróun,
auk þess sem þau stuðluðu að fram-
förum í umhverfis- og samfélags-
málum. Þær sýndu þó einnig að við
getum staðið okkur betur með því að
sjá til þess að þróunarferli verkefn-
anna verði gegnsærra og gera fleiri
hagsmunahópum kleift að taka þátt í
því, og gera ráðstafnir til að tryggja
að tekjurnar séu nýttar með ábyrg-
um og gegnsæjum hætti.
Verkefni í nánu
samstarfi við íbúana
Fjölmörg sjónarmið komu fram
hjá hagsmunahópunum. Nokkrir
þeirra sem gagnrýndu Alþjóðabank-
ann beittu sér þegar í upphafi fyrir
róttækum og ósveigjanlegum til-
lögum sem hefðu orðið til þess að Al-
þjóðabankinn og aðrar stofnanir á
sviði þróunaraðstoðar hefðu einfald-
lega hætt að fjárfesta í jarðefna-
vinnslu. Það hefði gerst á sama tíma
og við stöndum frammi fyrir þeirri
bláköldu staðreynd að 1,6 milljarðar
manna í fátæku löndunum eru enn
án rafmagns og 2,3 milljarðar
manna reiða sig á hefðbundið lífrænt
eldsneyti. Of margir þjást af sjúk-
dómum í öndunarfærum af völdum
reyks og mengunar frá hefðbundnu
brenni – og margir þeirra deyja.
Í stað þess að loka augunum fyrir
þessum þörfum og ávinningnum af
fjárfestingum í jarðefnavinnslu hef-
ur Alþjóðabankinn kosið að setja
markið hærra og bæta frammistöð-
una.
Til að tryggja sameiginlegan
skilning á markmiðunum ætlum við
að þróa betri aðferðir til að mæla
áhrif verkefnanna á fátæka fólkið,
semja við hagsmunahópa um mæli-
tækin áður en verkefnin eru sam-
þykkt og nota þau til að fylgjast með
árangrinum.
Til að tryggja gegnsæi hvað hagn-
aðinn af verkefnum áhrærir ætlum
við þegar í stað að krefjast þess að
skýrt verði frá tekjunum af öllum
nýjum stórverkefnum í jarðefna-
vinnslu, auk þess sem við höfum
þegar hafið samstarf í þessum efn-
um við nokkur ríki, þeirra á meðal
Nígeríu, Aserbaídsjan og Kirgistan,
með EITI-áætluninni svokölluðu.
Til að tryggja að fátækum ríkjum
gefist kostur á hreinni orkugjöfum
ætlum við að auka lánveitingar okk-
ar til jarðgassvinnslu og við höfum
sett okkur það markmið að auka
orkunýtnina og fjárfestingar í end-
urnýjanlegum orkulindum um 20% á
ári að meðaltali næstu fimm árin.
Við höfum ennfremur tekið að okkur
að gegna auknu forystuhlutverki í
því að móta víðtækari áætlun um
endurnýjanlegar orkulindir, en hún
felur meðal annars í sér
stefnubreytingar, rann-
sóknir og fjármögnun.
Til að vernda hags-
muni íbúa, sem fjárfest-
ingar í jarðefnavinnslu
hafa áhrif á, til að mynda
frumbyggja, ætlum við
aðeins að styðja verkefni
sem byggjast á nánu
samstarfi við íbúana og
njóta mikils stuðnings á meðal
þeirra.
Þarfir fátæka fólks-
ins í fyrirrúmi
Sumir hafa barist fyrir því að ein-
stakar tillögur af mörgum um hugs-
anlegar umbætur verði að allsherj-
aratkvæðagreiðslu um gildi allra
tillagnanna eða jafnvel um Alþjóða-
bankann.
Við höfum tekið þá afstöðu að líta
beri á verkefnin í víðara samhengi.
Við teljum að jafnvel þótt þessi verk-
efni séu innan við 5% af heild-
arlánveitingum okkar séu þau enn
mikilvæg fyrir efnahag margra örfá-
tækra ríkja og hyggilegra sé að við
leggjum okkur enn meira fram í
þeirri viðleitni að tryggja að fjárfest-
ingarnar verði fyrst og fremst til
þess að draga úr fátæktinni.
Það eru ekki til neinar skyndi-
lausnir eða einföld svör við því
hvernig útrýma eigi þeirri sáru fá-
tækt sem milljónir manna búa nú
við. Þetta er flókið, alþjóðlegt vand-
mál sem engin ein áætlun eða stofn-
un getur leyst.
Við höfum þó hafist handa við
breytingar í þessum efnum ásamt
samstarfsmönnum okkar í rík-
isstjórnum, borgaralegum sam-
tökum og fyrirtækjum. Við fylgj-
umst með árangrinum og höldum
áfram að bæta hann í ljósi þess sem
við lærum. Með því að hafa þarfir fá-
tæka fólksins í fyrirrúmi og stuðla
að sjálfbærri þróun stefnum við að
því að orðið „gnægðaþversögn“
heyri sögunni til.
Jarðefnavinnsla
og fátæka fólkið
í heiminum
Eftir Peter Woicke
’Með því að hafa þarfir fá-tæka fólksins í fyrirrúmi og
stuðla að sjálfbærri þróun
stefnum við að því að orðið
„gnægðaþversögn“ heyri
sögunni til.‘
Höfundur er framkvæmdastjóri þeirr-
ar deildar Alþjóðabankans sem fer
með málefni einkageirans og vara-
forseti International Finance Cor-
poration, stofnunar bankans sem fjár-
festir í einkafyrirtækjum í þróunar-
löndum og veitir þeim lán.
eigu eins sveitarfélags eða fleiri.
Um leið og þetta hefur gerst, hef-
ur ekki verið gengið nógu tryggi-
lega frá því, hvernig kjörnir sveit-
arstjórnarmenn og sveitarstjórnir
koma að eftirliti með fjármálum
og rekstri þessara fyrirtækja.
Við blasir, að það er tíma-
skekkja, að Vélamiðstöðin skuli
rekin sem opinbert fyrirtæki. Í
stað þess, að hún sé í samkeppni
við einkafyrirtæki að bjóða í verk
fyrir önnur opinber fyrirtæki,
ætti að bjóða Vélamiðstöðina til
sölu. R-listinn hefur ekki pólitíska
burði til að standa þannig að mál-
um. Hann hefur meira að segja
ekki burði til að breyta Orkuveitu
Reykjavíkur í hlutafélag, þótt sér-
stök nefnd á hans vegum undir
merkjum Reykjavíkurborgar hafi
lagt til slíka breytingu á Orkuveit-
unni.
Ástæða er til að fagna því, hve
skipulega stjórnendur Gámaþjón-
ustunnar hf. hafa gengið til þess
verks að vekja athygli á óeðlilegri
samkeppni af hálfu Vélamiðstöðv-
arinnar. Þeir búa við óeðlilega
samkeppnisstöðu og hún verður
best leiðrétt með því að breyta
Vélamiðstöðinni í einkafyrirtæki.
við stjórnarformennsku þessara
aðila hlýtur að koma til sérstakrar
skoðunar hjá Ásgerði Thorodd-
sen, lögfræðingi, sem hefur verið
falið að vinna lögfræðiálit fyrir
stjórn Sorpu bs. vegna þessa sér-
kennilega máls.
Tímaskekkja
Það hefur færst í vöxt, að rekst-
ur á vegum sveitarfélaga færist í
hendur byggðasamlaga, það er
fyrirtækja í eigu fleiri en eins
sveitarfélags, eða hlutafélaga í
borgarsjóði“ komið. Jafnframt
hefur komið fram, að Vélamið-
stöðin hafi árið 2003 átt 300 til
350 milljón króna viðskipti við
Reykjavíkurborg án útboðs.
Þegar hugað er að þessum við-
skiptum Vélamiðstöðvarinnar og
Sorpu bs. er óhjákvæmilegt að
líta til þess, að Alfreð Þor-
steinsson er stjórnarformaður
Sorpu bs. og jafnframt formaður
borgarráðs og stjórnar Orkuveitu
Reykjavíkur, eigenda Vélamið-
stöðvarinnar. Þessi samþjöppun
r að rök-
ingu
ækja í
því skyni
trarfyr-
eirra að
fsum-
að sjálf-
fna að
tæki í op-
fái að
stjórn-
kerfis
tafélaga-
ð mál, að
slíkar
mkeppni
fyrirtæki
eitti Véla-
ka heim-
ns og
ulltrúa
ð
sku
iðstöðina
na rétt-
þjónust-
sson,
miðstöðv-
kið hafi
um
aldrei
ga frá
jálsan markað
Höfundur er borgarfulltrúi
Sjálfstæðisflokksins.
Morgunblaðið/Kristinn
Við blasir, segir greinarhöfundur, að það er tímaskekkja að Vélamið-
stöðin skuli rekin sem opinbert fyrirtæki.
„Við höfum til dæmis látið til okk-
ar taka í Kongó, þar var Evrópu-
sambandið með forystuna. Þýska-
land sendi meira að segja hermenn
til Austur-Tímors, ekki marga en
við sendum líka flutningavélar
þangað. Þetta var mikið rætt í
Þýskalandi, menn spurðu hvern
fjárann við værum að gera á Aust-
ur-Timor!
Við erum tilbúin að leggja fram
okkar skerf. Nú vil ég ekki gerast
kaldlyndur en ég held að fólk verði
að gera sér ljóst til eru deilur sem
ekki er hægt að leysa. Hvað getum
við gert til að stöðva átökin milli
Rússa og Tétsena? Er hægt að
senda þangað menn, jafnvel herlið?
Það er ekki hægt. Er hægt að senda
menn til Kasmír til að leysa deiluna
milli Indverja og Pakistana, tveggja
kjarnorkuvelda? Við verðum að
horfast í augu við þá staðreynd að
til eru deilur sem við höfum ekki
bolmagn til að gera nokkurn skap-
aðan hlut til að stöðva. Við verðum
að lifa við þær.
Bandaríkjamenn hafa mikinn
metnað og vilja koma á nýju, lýð-
ræðislegu heimsskipulagi. Þeim
mun mistakast. Þessi metnaðarfullu
áform byggjast að sumu leyti á
bjartsýni, þessari áætlun um að
tryggja lýðræðið og að sumu leyti
hef ég samúð með þeim sem boða
þessar hugmyndir. En markmiðið
næst ekki, að minnsta kosti mun
hvorugur okkar lifa nógu lengi til að
sjá árangur af þessari stefnu. Ég
hef miklar efasemdir um að tilraun-
in í Írak muni enda vel.“
„Þið viljið drepa hver annan“
– Þú nefndir friðargæsluliðið sem
sent var til Kongó sem er geysilega
stórt land og ástandið þar vægast
sagt flókið. Hvers vegna ætti að
vera hægt að leysa deilurnar þar
með inngripi ESB-herliðs?
„Ég held að við getum einvörð-
ungu tekist á við vandamál sem eru
nálægt okkur eða skipta miklu fyrir
hagsmuni okkar. Enn á ný, ég er
ekki kaldlyndur en það eru til
átakasvæði þar sem við verðum að
segja við menn: Allt í lagi, þið viljið
drepa hver annan og við getum ekki
stöðvað ykkur. Þetta er ákaflegur
beiskur sannleikur en eftir sem áð-
ur sannleikur. Bandaríkjamenn
vildu ekki grípa inn í Súdan, þeir
vildu ekki gera neitt í Kongó, ekki
heldur í Rúanda og Búrundi á sín-
um tíma.
Við ættum ekki að vera svo metn-
aðarfull að halda að við getum leyst
allan vanda um allan heim. Við verð-
um að velja og hafna,“ segir Hans-
Ulrich Klose, einn af leiðtogum
jafnaðarmanna í Þýskalandi.
leggja neitt fram til varnarsam-
starfsins, tíma ekki að leggja fram
nægilegt fé, vilja ekki senda herlið
til hættusvæða utan Evrópu og við
urðum meira að segja að hjálpa
þeim í þeirra eigin bakgarði á Balk-
anskaga...
„Síðastnefnda atriðið heyrir nú
sögunni til, þar eru Evrópumenn nú
að taka við gæslustarfinu að mestu.
Og jafnframt hafa Evrópuríkin sent
herlið til Afganistan, einkum
Þýskaland. Ég veit að gagnrýnt er
að við verjum ekki nægilega mikl-
um peningum til varnarmála. En
satt að segja hef ég sagt við banda-
ríska vini mína: Af hverju ættum við
að gera það? Það er ástæðulaust að
verja ótöldum milljörðum evra í
hergögn vegna þess að það er ekki
nauðsynlegt og við höfum ekki
metnað til að fara í vígbúnaðar-
kapphlaup við Bandaríkjamenn.
Hins vegar hafa Bandaríkjamenn
samþykkt að samvinna þurfi ekki
endilega að merkja að allir hafi jafn
mikla hernaðarlega getu. Samstarf-
ið getur byggst á því að hver fyrir
sig uppfylli ólíkar þarfir í öryggis-
málum. Hver hefur reynsla Banda-
ríkjamanna verið að undanförnu?
Þeir hafa komist að því að öflugasta
herveldi heims, ríki sem getur eytt
hvaða landi sem er, getur hins veg-
ar ekki haft fulla stjórn á löndum
eins og Írak eða Afganistan. Banda-
ríkin eru veik vegna þess að þau
skortir mannafla til að sinna því
sem þarf að gera. Jafnframt eru
Bandaríkjamenn sums staðar í
heiminum hataðir meira en aðrar
þjóðir. Mesta herveldið er því veikt í
pólitískum skilningi. Evrópumenn,
sem ekki eru jafn sterkir á hern-
aðarsviðinu og Bandaríkjamenn,
eru nú pólitískt séð mun öflugri
sums staðar en hinir síðarnefndu.
Við ættum þess vegna að leggja
áherslu á að starfa saman til að vega
upp veikleika hvort annars. Þessi
sannindi eru núna loksins að síast
inn í vitund sumra þingmanna
vestra og í ríkisstjórninni í Wash-
ington og það er gott. Þess vegna
hlusta ég vissulega á umkvartanir
þessara manna sem þú nefndir en
ég samþykki ekki rökin.“
– En eru Evrópumenn reiðubúnir
að beita sér af afli til að leysa deilur
og stöðva átök utan álfunnar?
snúast bara um að skilgreina að-
stæður og ræða um hagsmuni.
Hvað myndi breytast ef Kerry yrði
forseti? Hvað snertir Írak; ekki
neitt. Það gæti jafnvel orðið að erf-
iðara að fullnægja óskum ríkis-
stjórnar Kerrys vegna þess að hann
hefur í gagnrýni sinni á stefnu Bush
sett á oddinn kröfur um bætt sam-
skipti við helstu bandamenn í Evr-
ópu. En ég sé ekki að menn séu
reiðubúnir í Evrópu að láta her-
menn þaðan taka við hlutverki
bandaríska herliðsins [í Írak]. Nið-
urstaðan gæti því orðið mikil von-
brigði.
Þetta veldur því að ég hika við að
segja að raunveruleg breyting yrði
á í þessum efnum ef Kerry sigraði.
Það eina sem myndi breytast er
stíllinn og orðfærið, ef til vill myndu
Bandaríkjamenn leggja aftur meiri
áherslu á að ráðfæra sig við aðrar
þjóðir í NATO. Mesti vandinn í
bandalaginu eftir að kalda stríðinu
lauk var að ráðherrafundir banda-
lagsins hættu að vera samráðsfund-
ir og urðu þess í stað fundir til að
miðla upplýsingum. Bandaríkja-
menn komu nú og sögðu að þeir ætl-
uðu að gera þetta eða hitt og þar við
sat. Þetta gæti breyst sem yrði til
bóta.“
– En sumir haukarnir vestra
segja: Evrópumenn vilja ekki
ýsna mikil
einnig í
Bandarík-
n eftir að
samt sem
til þessa
g fremst
e W. Bush
ð tala um
andaríkja-
kur dæmi
n er ekki
urt hvort
r tæki við
myndu 70
hn Kerry
hans reyn-
gðin þeirri
Utanrík-
ntýri, þau
að vega upp
hvort annars
Morgunblaðið/Árni Torfason
lk væri spurt hvort það vildi að annar maður
u vestra myndu 70 eða 80% segja já!“
em
kir á
og
eru
un
ar en
.‘
kjon@mbl.is