Morgunblaðið - 16.10.2004, Síða 32

32 LAUGARDAGUR 16. OKTÓBER 2004 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
Umsjónarmaður hefur all-oft vikið að notkun for-setninga enda virðistekki vanþörf á því. Þess
eru mörg dæmi úr fjölmiðlum að
forsetningunum að og af sé ruglað
saman. Halldór Blöndal telur að
þeirrar tilhneigingar gæti að nota
fremur forsetninguna að en af þeg-
ar óvissa um notkun kemur upp.
Umsjónarmaður telur að Halldór
hafi rétt fyrir sér og til þess benda
sum eftirfarandi dæmi (dæmi sem
ekki samræmast hefðbundinni
málnotkun eru merkt með spurn-
ingarmerki): ?Þjóðin hefur á und-
anförnum vikum orðið vitni að al-
varlegu hegðunarvandamáli að
hálfu [þ.e. af hálfu] lítillar og uppi-
vöðslusamrar klíku (Fréttabl.
21.7.04); ?Pokinn … var um 75 kíló
af þyngd [þ.e. að þyngd] (Fréttabl.
3.8.04); rafveitustjóri hefur haft
[þ.e. átt] frumkvæði af því [þ.e. að
því] að … (Textav. 7.6.04); ?Sam-
starf flokkanna er ein aðalrótin að
framförum [þ.e. aðalrót (’und-
irstaða, grundvöllur’) framfara]
sem orðið hafa (Mbl 16.9.04). Dæmi
sem þessi eru fjölmörg á síðum
dagblaðanna og það mætti æra
óstöðugan að eltast við þau enda
gerist þess ekki þörf, það ætti að
blasa við flestum málnotendum að
þau samræmast ekki venjulegri
málbeitingu. Óvissa um notkun for-
setninganna að og af er að því leyti
einkennileg að merkingarmunur
þeirra er skýr og þær gegna ólíku
hlutverki í íslensku. Önnur grunn-
merkinga fs. að er staðarlega
(hvar) en fs. af vísar jafnan til
hreyfingar (hvaðan). Það er því
mikill munur á eftirfarandi dæm-
um: gaman er að e-u – hafa gaman
af e-u og enginn ávinningur er að
e-u – hafa ávinning af e-u.
Önnur dæmi um ofnotkun fs. að
á kostnað annarra forsetninga eru
fjölmörg, t.d.: ?eiga rétt að e-u [á
e-u]; ?eiga forkaupsrétt að e-u [á
e-u]; ?hugmyndin að ritun sögu
[um e-ð]; ?tillaga að dagskrá [um
e-ð]; ?réttindi að hlutabréfum [þ.e.
til að kaupa þau/(á þeim)] og ?und-
irbúningur að atkvæðagreiðslu
[fyrir e-ð].
Notkun orðatiltækja og fastra
orðasambanda getur verið við-
kvæm. Í flestum tilvikum er það
svo að búningur og notkun eru í
föstum skorðum og svigrúm til að
víkja frá hefðbundinni notkun er
lítið sem ekkert. Það gengur t.d.
alls ekki að taka svo til orða að
?ráðherra dragi dilk útvegsmanna
(Fréttabl. 10.8.04). Það er hins veg-
ar algengt að menn dragi taum e-s
(’styðji málstað e-s’) og það getur
náttúrlega dregið dilk á eftir sér
(’haft miklar (ófyrirséðar) afleið-
ingar’). Hér er augljóslega um
samslátt að ræða.
Úr nútímamáli er kunnugt orða-
sambandið gefa í (’flýta sér; herða
sig’) og einnig gefa í botn en hvort
tveggja vísar til þess er bensíngjöf
bifreiðar er stigin í botn. Einnig er
algengt að tala um að eitthvað/
sjálfstraustið sé í botni (’í lág-
marki’). Umsjónarmanni finnst það
hins vegar skjóta skökku við þegar
sagt er: [við megum ekki vera
hræddir við andstæðinginn] sjálfs-
traustið verður
algjörlega að
vera í botni
(11.6.04) –
merkingin á að
vera ’í hámarki’.
Dæmi af þeim
toga sem nefnd
voru hér að ofan
má kalla klúður,
þau má rekja til
klaufaskapar
eða hroðvirkni.
Umsjónarmanni
dettur ekki í
hug að mæla
þeim bót en tel-
ur þau til-
tölulega mein-
laus í þeim
skilningi að oft-
ast eru þau einangruð eða einstök
og hafa sjaldnast áhrif á málkerfið
sem slíkt. Þau dæmi þykja umsjón-
armanni hins vegar verri sem fela í
sér málnotkun sem stangast á við
málkerfið og eru til þess fallin að
breyta notkun þess orðasambands
sem um ræðir. Skal nú vikið að
tveimur slíkum dæmum.
Orðasambandið e-m ber e-ð (þf.)
á góma (’talið berst að e-u’) er
kunnugt í elstu heimildum en í nú-
tímamáli mun það vera algengast í
myndinni e-ð (þf.) ber á góma en er
einnig kunnugt í myndinni e-ð (þf.)
ber e-m á góma. Það er einkum al-
gengt með hvorugkyni, t.d.: margt/
ýmislegt bar á góma. Orða-
sambandið er ópersónulegt, þ.e.
frumlagsígildið (eitthvað/margt)
stendur í þolfalli og sögnin (ber/
bar) stendur ávallt í eintölu, t.d.:
fyrri ágreining bar á góma; söguna
bar á góma og fréttirnar bar á
góma. Af þessu leiðir að eftirfar-
andi setning getur ekki talist rétt;
?Þá bar á góma sígild athugasemd
[þ.e. sígilda athugasemd] um til-
gangsleysi lögfræðinnar (Mbl.
5.7.04). Eins og sjá má er orða-
sambandið notað hér persónulega
en sígild athugasemd getur auðvit-
að hvorki borið eitt né neitt á
góma.
Orðatiltækið taka (of/nokkuð/
full-) djúpt í árinni merkir ’kveða
(of) fast að orði, fullyrða (of) mikið’.
Það á uppruna sinn í máli sjó-
manna og vísar til þess er ár-
arblaðinu er dýft of djúpt í sjóinn,
þ.e. árinni stendur sem aukafalls-
liður (’með árinni’). Þegar á fyrri
hluta 20. aldar skýtur afbrigðið
?taka (of/full-) djúpt í árina upp
kollinum. Sú mynd sýnir reyndar
að líkingin sem að baki liggur blas-
ir ekki lengur við – að minnsta
kosti ekki við þeim sem taka svona
til orða. Þótt segja megi að af-
brigðið ?taka (of/full) djúpt í árina
hafi slitið barnsskónum getur það
ekki talist rétt né eftirfarandi
dæmi: ?frammistaðan var afar lé-
leg, svo að ekki sé dýpra í árina
tekið (Sjónv., 5.6.04).
Úr handraðanum
Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar er
að finna margar frásagnir af Sæ-
mundi fróða og viðureign hans við
gamla bakarann. Í tveimur þeirra
kemur púki við sögu. Í annarri sög-
unni segir frá því að Sæmundur lét
púka í fjósið hjá fjósamanni sem
honum þótti of blótsamur en með
þeim hætti hugðist hann sýna hon-
um að kölski hefði blótsyrði og illan
munnsöfnuð mannanna handa sér
og púkum sínum til viðurværis.
Fjósamanni tókst að stilla sig í
nokkurn tíma og sá hann að púkinn
horaðist með hverju dægri. Þó kom
að því að hann hellti yfir hann ótta-
legum illyrðum og hroðalegu blóti
en þá lifnaði púkinn við og varð svo
feitur og pattaralegur að við sjálft
lá að hann hlypi í spik þar sem
hann lá á básnum sínum. Til þessa
vísar orðatiltækið fitna eins og
púkinn í fjósi Sæmundar. Í hinni
sögunni segir frá púka sem sat á
kirkjubita og skráði hjá sér
skammaryrði tveggja kerlinga sem
sátu undir kirkjubitanum. Til
þessa vísar orðatiltækið gleðjast
eins og púkinn á kirkjubitanum. –
Umsjónarmaður hefur rekist á all-
mörg dæmi þess að menn tali um
að púkinn á fjósbitanum fitni, síð-
ast í Mbl. 31.7.04. Af því sem að
framan sagði má sjá að sú mynd á
sér ekki stoð í Þjóðsögum Jóns
Árnasonar. Þar með er ekki sagt
að hún sé röng og að engu hafandi,
málvenja og málkennd sker úr um
það.
Notkun orða-
tiltækja og
fastra orða-
sambanda get-
ur verið við-
kvæm. Í
flestum til-
vikum er það
svo að bún-
ingur og notk-
un eru í föstum
skorðum og
svigrúm til að
víkja frá hefð-
bundinni notk-
un er lítið sem
ekkert.
jonf@hi.is
ÍSLENSKT MÁL
Jón G. Friðjónsson 38. þáttur
RAUNALEGT er að horfa upp
ráðaleysi ráðamanna í
málefnum grunnskól-
ans. Engu er líkara en
ráðamenn hafi ekkert
lært í sínum skóla –
jafnvel ekki þeir sem
lengi hafa stundað nám
í stjórnmálaskóla
landsins.
Staðreyndir hafa
lengi legið fyrir. Kenn-
arar verða að fá hærri
laun, m.a. til þess að
unnt sé að gera til
þeirra miklar kröfur.
Sveitarfélög geta ekki
greitt kennurum hærri laun vegna
fámennis, fátæktar og stjórnleysis.
Alþingismenn og ráðherrar geta
ekki firrt sig ábyrgð eftir að hafa
samþykkt lög og sett reglugerðir um
grunnskóla og lagt endalausar byrð-
ar á vanmegnug sveitarfélög. Ríkið
verður því að taka grunnskólann aft-
ur í sínar hendur, enda á ríkið að sjá
fyrir grunnþörfum þegnanna, m.a.
allri grunnmenntun. Skollaleik ríkis
og sveitarfélaga verður
að ljúka.
Grunnskólakennarar
– og aðrir kennarar –
verða að fá 250 þúsund
króna byrjunarlaun og
komast í 350 þúsund
krónur eftir fimm ár og
vinna síðan vinnuna
sína undir stjórn skóla-
stjóra, ekki undir
stjórn samningamanna
sinna. Skólastjórar
eiga að stjórna skóla-
starfi, ekki kjarasamn-
ingur. Skollaleiknum
verður að ljúka.
Ekkert er mikilsverðara en upp-
eldi barna sem margir foreldrar
sinna af mikilli prýði. Vegna veikrar
stöðu margra fjölskyldna hefur upp-
eldi barna og unglinga hins vegar
færst yfir á skólana í æ ríkara mæli,
sem skólarnir geta þó ekki sinnt
vegna skilningsleysis og vanefnda.
Ofan á allt þetta bætist svo að
kennarar, sem nú beita verkfalls-
rétti í nauðvörn, eru gerðir að blóra-
bögglum vegna ráðaleysis ráða-
manna. Kennarar, sem gegna
mikilsverðasta og erfiðasta launa-
starfi í vestrænum þjóðfélögum,
eiga ekki lengur virðingu eða samúð
fólks. Því segi og enn og aftur.
Skollaleiknum verður að ljúka.
Skollaleiknum
verður að ljúka
Tryggvi Gíslason fjallar
um grunnskólann ’Ríkið verður því aðtaka grunnskólann aftur
í sínar hendur, enda á
ríkið að sjá fyrir grunn-
þörfum þegnanna, m.a.
allri grunnmenntun.‘
Tryggvi Gíslason
Höfundur er fyrrverandi skólameist-
ari Menntaskólans á Akureyri.
DÓMARAR við Hæstarétt Ís-
lands eru minnimáttar. Þeir eru
táknaðir sem gyðja réttlætisins
sem hefur bundið fyrir augun. Í
hendi hennar eru vogarskálar. Á
annarri skálinni eru lögin og
réttarheimildirnar, í hinni hend-
inni er það málsefni eða ásak-
anir sem réttað er um. Frammi
fyrir þessu tvennu eru dómar-
arnir hlutlausir með bundið fyrir
augun. Það er fyrir þá lagt að
vega saman réttarheimildir og
málsatvik. Ekkert annað. Um
leið og þeir taka sæti í réttinum
hverfa þeir í vissum skilningi af
opinberum vettvangi. Hlutverk
þeirra er svo mikilsvert að sam-
félagið krefst þess að þeir helgi
sig því og engu öðru. Gefi því
allt sitt líf og allt sitt pund. Þeir
eru minnimáttar vegna þess að
ekki er gert ráð fyrir því að þeir
svari fyrir sig þegar að þeim er
ráðist á opinberum vettvangi.
Frá þessari helgun eru und-
antekningar. Til eru dæmi um að
dómarar sinni fræðistörfum og
setu í stjórnum menningar- eða
líknarfélaga. Við það er ekkert
að athuga ef þeir gæta jafnframt
vel að stöðu sinni sem dómarar.
Öðru máli gegnir, eins og háttar
á Íslandi og víðar, þegar dóm-
urum er falið stjórnsýsluhlut-
verk. Það á við þegar þeim er
falið að kveða upp dóma um um-
sækjendur um starf í réttinum.
Það er ekki dómsathöfn, þar
sem saman eru vegin málsatvik
og réttarheimildir, það er stjórn-
sýsluhlutverk að skipa dómara
við réttinn, öðru nafni stjórnmál
og lýtur lögmálum lýðræðisins.
Og það stýrir ekki góðri lukku,
eins og dæmin sanna, að taka
klútinn frá augum dómaranna
(og vogina góðu úr hendi þeirra)
og henda þeim út í stjórnmál.
Í Morgunblaðinu, 14. október,
er ráðist gegn Jóni Steinari
Gunnlaugssyni, hæstaréttar-
dómara. Ég kalla hann með
réttu hæstaréttardómara vegna
þess að 15. október tók hann til
starfa sem dómari við réttinn.
Það er því ekki við því að búast
að hann muni svara þessari árás
hér á síðum blaðsins. Hann er
fallinn á tíma. Hann er á op-
inberum vettvangi, líkt og séra
Friðrik með litla drenginn í
Lækjargötu, sestur í helgan
stein.
Ég óska Jóni Steinari velfarn-
aðar í starfi. Mér líður vel að
vita af honum þar sem hann er.
Ég hef þekkt hann í aldarfjórð-
ung og hann hefur kennt mér
margt. Því miður hefur mér ekki
tekist að tileinka mér nema fátt
af því. Jón Steinar er vakandi og
stöðugur í lögfræðinni, hann er
líka styrkur og gerir allt í kær-
leika og hann er dauðlegur eins
og við hin. Tíminn mun svo
dæma okkur öll.
Þorsteinn Haraldsson
Síðasta orðið
Höfundur er löggiltur
endurskoðandi.
ÞEIR SEM heimsótt hafa Hér-
aðið í sumar hafa ekki komist hjá
því að taka eftir þeirri miklu upp-
byggingu sem þar á
sér stað um þessar
mundir. Þessi upp-
bygging hefur leitt til
þess að skipulagsmál
eru einn af þeim
málaflokkum sem
verið hafa fyrirferð-
armiklir á þessu kjör-
tímabili á Austur-
Héraði. Sú vinna hef-
ur tekið mið af því
aðalskipulagi sem er í
gildi fyrir sveitarfé-
lagið og gildir til árs-
ins 2017. Í sameinuðu
sveitarfélagi teljum
við á D-listanum að
nauðsynlegt sé að
gera nýtt aðal-
skipulag sem tæki
mið af þeirri byggð
sem fyrir er í sveitar-
félaginu og þörfum
íbúanna. Undanfarið
hafa ný svæði fyrir
íbúðabyggð verið
deiluskipulögð innan
þéttbýlisins á Egilsstöðum og á
Hallormsstað. Tel ég að vel hafi
tekist til en markmið með skipu-
lagningu sem þessari og gerð
byggingaskilmála fyrir svæðið er
að leggja grunn að fögrum og vel
byggðum hverfum. Þau veita íbú-
um þess öruggt og fagurt umhverfi
sem er samtímis til prýði fyrir
bæjarfélagið. Nú er neðri hluti Sel-
brekku í byggingu, og gatnagerð
er hafin á efra svæðinu og brátt
verða auglýstar lóðir til úthlutunar.
Á Hallormsstað er gatnagerð á
stærra íbúðarsvæði á lokastigi og
uppbygging í Votahvammi er að
hefjast. Auk skipulagningar nýrra
íbúðasvæða hafa verið skipulagðar
nýjar iðnaðarlóðir í Miðási og í
vinnslu er skipulagning nýs mið-
bæjar á Egilsstöðum og framtíð-
arsvæðis fyrir hestaáhugamenn í
Fossgerði. Tekin var ákvörðun á
sínum tíma um að þétta byggð inn-
an þéttbýlisins og byggja upp þau
landsvæði sem sveitarfélagið átti.
Nú eru þau svæði á
góðri leið með að vera
fullbyggð og ljóst er að
í nánustu framtíð þarf
hið nýja sveitarfélag
að fara í landvinninga
og koma sér upp bygg-
ingarlandi. Spurningin
er: hvert á bærinn
okkar að þróast? Á
hann að þróast til suð-
urs, norðurs, austurs
eða vesturs? Ég tel að
vanda þurfi vel til
næsta skrefs í skipu-
lagsmálum, tengja
saman byggðirnar
beggja vegna Fljóts
eins og skynsamlegt er
með uppbyggingu
þjónustusvæða sem
tengjast starfsemi
flugvallarins. Skoða
þarf hvort íbúðabyggð-
in á að þróast áfram til
austurs og síðan suður
frá Selbrekku yfir
Norðfjarðarveg, eða til
suðurs frá Kaupvangi, en þetta
þarf að skoða vandlega áður en
uppbygging hefst. Báðar þessar
leiðir bjóða upp á möguleika á fal-
legum íbúðahverfum og skemmti-
legum lóðum. Með því verða Egils-
staðir áfram eftirsóttur
byggðakjarni til búsetu í fallegu
umhverfi.
Á laugardaginn verða kosningar
í nýju sameinuðu sveitarfélagi á
Héraði. Það er mikilvægt að
tryggja D-listanum góða kosningu
til að bærinn í skóginum geti átt
enn bjartari framtíð.
Egilsstaðir, bær-
inn í skóginum
Guðmundur S. Kröyer fjallar
um kosningarnar á Héraði
Guðmundur S. Kröyer
’Með því verðaEgilsstaðir
áfram eftir-
sóttur byggða-
kjarni til búsetu
í fallegu um-
hverfi.‘
Höfundur skipar 5. sæti D-listans
í nýju sameinuðu sveitarfélagi
á Héraði.