Morgunblaðið - 16.10.2004, Side 51

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. OKTÓBER 2004 51
MENNING
L
istasafn Íslands fagnar
120 ára afmæli sínu í
dag með hátíðahöldum
sem eru opin öllum. Þá
er aðgangur að sýn-
ingum safnsins í dag ókeypis, en í
tilefni afmælisins var meðal annars
sett upp sýning í safninu um for-
vörslu listaverka, sem ber yfirskrift-
ina Varðveisla menningararfs.
Viktor Smári Sæmundsson, deild-
arstjóri forvörslu- og viðgerðadeild-
ar Listasafns Íslands, er annar sýn-
ingarstjóra sýningarinnar. Sýningin
er smá í sniðum, en aðgengileg og
fróðleg. Þar eru tekin fyrir sex for-
vörsluverkefni, auk þess sem sýn-
ishorn þeirra efna sem notuð eru til
að forverja myndverk eru til sýnis.
„Hér er að finna sýnishorn af því
sem við tökum okkur fyrir hendur í
forvörsludeildinni,“ segir Viktor
Smári. „En forvarsla á ekki bara við
um listaverk, heldur einnig jarð-
fundnar minjar, skúlptúra, textíla –
menningarverðmæti yfirleitt. Við
erum hér fyrst og fremst í mál-
verkaviðgerðum og svo því sem við
köllum fyrirbyggjandi forvörslu, það
að búa til umgjörð um verkin í
geymslum þannig að þau skemmist
ekki frekar og hægt sé að flytja
þau,“ segir hann og tekur sem dæmi
einn sýningargripanna. Þar er sýnt
hvernig afar brothættum skúlptúr-
um Ívars Valgarðssonar, Polyfilla
frá árinu 1997, er pakkað í sérsmíð-
aða kassa og umlukt frauðplasts-
skífum.
Nýjar viðgerðaraðferðir
Það næsta sem við skoðum á sýn-
ingunni er hið fagra málverk Þing-
vellir eftir Þórarin B. Þorláksson,
sem er tekið sem dæmi um viðgerð á
verki í eigu safnsins. Málverkið
hangir þarna í allri sinni dýrð (kem-
ur reyndar alltaf fram tárum af ætt-
jarðarást í augu mér), óaðfinnanlegt
í gullramma. Við hliðina á myndinni
hangir síðan bláleit útgáfa mynd-
arinnar, sem er myndin skoðuð í út-
fjólubláu ljósi. Þar sjást greinilega
skemmdir og viðgerðir sem hafa
verið gerðar til þessa. Dökkar skell-
ur vitna um notkun á bæði kítti og
innmálun með sérstökum for-
varðalitum, sem reyndust ekki eld-
ast nægilega vel. „Myndin var varla
sýningarhæf fyrir nokkrum árum,“
segir Viktor Smári og bendir á
mynd af málverkinu eins og það leit
út fyrir nokkrum árum. Það er þakið
grænum skellum – litirnir hafa
breyst með árunum.
Myndin sýnir líka dæmi um úrelt-
ar aðferðir í forvörslu. Þegar mynd-
in var keypt af Listasafninu á 6. ára-
tugnum var hún illa farin og send í
viðgerð. Þá var notast við svokallaða
vaxfóðrun, sem felur í sér að myndin
er vaxfóðruð á nýtt léreft og mettuð
alveg með vaxi. „Þetta hefur haldist
mjög vel og lítur ágætlega út, en er
ekki viðurkennd aðferð lengur,“ seg-
ir Viktor Smári. „Í dag á allt að vera
afturkvæmt, og það er ekki hægt að
taka þessa vaxhúð aftur úr mynd-
inni. Þess vegna er hætt að notast
við þessa aðferð og önnur efni og
tækni notuð til að ná fram sömu
áhrifum.“
Það er af þeirri ástæðu sem lengi
hefur tíðkast að gera við myndir
með uppleysanlegum litum, svo
hægt sé að afmá allar viðgerðir ef
þurfa þykir síðar.
Fölsunarmálið
Viktor Smári var lykilmaður í
upplýsingu málverkafölsunarmáls-
ins svokallaða, sem skók íslenska
myndlistarheiminn fyrir nokkru.
Margir hafa fagnað því að slík sér-
fræðiþekking og tæknikunnátta
væri fyrir hendi hérlendis og hana
þyrfti ekki að kaupa að utan.
Á sýningunni eru sýnd þrjú verk-
efni sem unnin voru í tengslum við
málverkafölsunarmálið, enda hefur
drjúgur tími Viktors Smára og ann-
arra starfsmanna forvörsludeild-
arinnar á undanförnum árum farið í
upplýsingu málsins. Eitt málið sem
við skoðum er landslagsmynd eftir
Júlíönu Sveinsdóttur, tvær raunar,
en önnur er aðeins „meint“ – hún er
fölsuð með öðrum orðum. „Júlíana
notaði olíuliti ætlaða fyrir listamenn,
en árið 1946 fór hún að blanda vaxi
út í þá. Á sama tíma fór hún að mála
svona dumbungsmyndir eins og
þessa,“ segir Viktor Smári, sem hef-
ur rannsakað yfir 100 verk eftir Júl-
íönu frá árinu 1946. Þær eru allar
blandaðar með vaxi.
Óyggjandi sannanir
Við fyrstu sýn óreynds auga er
erfitt að greina á milli myndanna,
enda er mótíf þeirra mjög svipað.
En Viktor Smári sviptir hverri hul-
unni á fætur annarri af fölsuninni.
„Fölsunin hefur gljáa, sem mynd
Júlíönu hefur ekki vegna vaxins, og
er reyndar máluð á annars konar
striga líka. En síðan sést móta fyrir
annarri mynd undir fölsuninni með
allt öðru mótífi. Í sjálfu sér getur
verið fullkomlega eðlilegt að mál-
arar máli yfir sínar eigin myndir, en
þeir mála yfirleitt ekki yfir annarra
manna myndir. Það sést móta fyrir
húsgafli hér á bakvið efri myndina,
og úr þeirri mynd voru líka tekin
sýni. Sýnagreiningin leiddi í ljós að
olíumálningin í efri myndinni var
blönduð þurrkefninu alkíði, sem var
ekki farið að framleiða fyrr en árið
1968. Júlíana deyr hins vegar 1966,
þannig að það er alveg útilokað að
hún hafi málað þessa mynd.“
Það eru ýmsar harðar, óyggjandi
staðreyndir af þessu tagi sem vitna
um sannleikann í málverkaföls-
unarmálinu. En Viktor Smári dreg-
ur ekki dul á að listfræðingar geti
líka bent á listfræðilegar stað-
reyndir sem renna stoðum undir
þetta. „Ég ber saman tæknina, efnin
og svo framvegis, en listfræðingar
gera listfræðilegar greiningar. Föls-
unin er öll miklu grófari, litablæ-
brigði ýktari og síðan má oftast sjá
brot við jaðar blindramma á mynd-
um Júlíönu,“ segir hann og bendir á
skil sem myndast hafa í málningunni
við kanta raunverulega málverksins.
„Þetta er líklega tilkomið vegna vax-
ins sem hún notaði, hún þurfti að ýta
svo fast á. Þetta er eitt af hennar
einkennum, og þau vantar í föls-
uninni.“
Að lokum bendir Viktor Smári á
undirskriftina. Á fölsuninni er tvö-
falda t-ið í Sveinsdóttir strikað í
gegn. Það gerði Júlíana víst hins
vegar aldrei – strikið er alltaf ofan á
t-unum.
Forvörsludeildin
Viktor Smári hefur unnið sem for-
vörður á Listasafni Íslands í tæp
sextán ár, en hann er menntaður í
forvörslu við Konunglega listahá-
skólann í Kaupmannahöfn. Að loknu
námi vann hann hjá Mikael Ankers
Hus á Skagen í Danmörku við for-
vörslu á skissum og starfaði einnig
við Þjóðminjasafnið eftir að hann
fluttist heim. Klara Stephensen hef-
ur einnig unnið á deildinni í tæp
þrettán ár, og hafa nokkrir aðrir
einstaklingar verið fengnir til að
vinna að deildinni gegnum tíðina,
sérstaklega við pappírsforvörslu.
„Við vorum sennilega hvað fjöl-
mennust þegar það kviknaði í
geymslum safnsins árið 1994,“ segir
Viktor Smári. „Þá þurfti að taka öll
verkin og þrífa og endurpakka.“
Það hlýtur að vera ærinn starfi
sem hægt væri að vinna á þessu
þjóðarlistasafni landsins ef tími gæf-
ist til, og Viktor Smári tekur undir
það. „Í raun þyrftu starfsmenn að
vera fleiri ef vel ætti að vera, því við
komumst engan veginn yfir það sem
við eigum að gera. Þetta eru ekki
bara viðgerðir sem við önnumst, við
tökum á móti sýningum og yfirför-
um verk sem koma að utan á sýn-
ingar og berum þau saman við
ástandsskýrslur. Síðan fylgjumst við
með upppökkun og niðurpökkun.
Klara tekur líka mikinn þátt í upp-
hengi sýninga, og ég hef fengist við
ljósmyndun fyrir gagnagrunn safns-
ins. Það er ýmislegt annað sem kem-
ur inn,“ segir hann.
Málverkafölsunarmálið tók að
sjálfsögðu sinn tíma hjá starfs-
mönnum líka. „Það sem er stærsta
vandamálið er að við höfum ekki
nægilegar geymslur og getum því
aldrei gengið frá munum til fram-
búðar. Þegar maður tekur hlut og
setur hann á sýningu er ekki hægt
að ganga út frá því að plássið sem
hann hafði bíði hans að nýju. Yfir-
leitt er búið að nýta plássið fyrir
eitthvað annað.“ Skortur á fjár-
munum er það sem helst stendur
starfsemi safnsins fyrir þrifum, og
Viktor Smári tekur sem dæmi að
bæði hann og Klara hafi byrjað í
hálfu starfi við deildina.
En það er ljóst að það þarf að vera
til fjármagn til þessara hluta, enda
bendir Viktor Smári á að alltaf sé
meira og meira umleikis í sambandi
við nútímalistaverk. „Þau eru búin
til úr svo ólíkum efnum, meðan allt
er þekkt í sambandi við gömlu mál-
verkin. Það tekur mikinn tíma bæði
að setja þau upp og geyma þau. For-
vörsluvinna er alltaf að verða flókn-
ari og flóknari,“ segir Viktor Smári
að lokum.
Gert við, geymt og grandskoðað
Um þessar mundir stendur yfir í Listasafni
Íslands sýning á forvörslustarfsemi þess. Inga
María Leifsdóttir skoðaði sýninguna í fylgd
Viktors Smára Sæmundssonar forvarðar og
komst að ýmsum leyndardómum, meðal annars
í málverkafölsunum.
Morgunblaðið/RAX
„Forvarsla á ekki bara við um listaverk, heldur einnig jarðfundnar minjar,
skúlptúra, textíla – menningarverðmæti yfirleitt. Við erum hér fyrst og
fremst í málverkaviðgerðum og svo því sem við köllum fyrirbyggjandi for-
vörslu, það að búa til umgjörð um verkin í geymslum þannig að þau
skemmist ekki frekar og hægt sé að flytja þau,“ segir Viktor Smári Sæ-
mundsson, forvörður á Listasafni Íslands.
ingamaria@mbl.is
SIGURJÓN Sig-
hvatsson, for-
svarsmaður al-
þjóðlegs mennta-
og menningarset-
urs á Eiðum, og
Hrönn Marinós-
dóttir, fram-
kvæmdastjóri Al-
þjóðlegrar
kvikmyndahátíð-
ar í Reykjavík
(AKR), undirrituðu á miðvikudag
formlega viljayfirlýsingu um sam-
starf Eiða og AKR. Með samstarfs-
yfirlýsingunni eru lögð drög að sam-
vinnu Eiða og AKR við eflingu
menningar á landsbyggðinni og höf-
uðborgarsvæðinu, og áhuga almenn-
ings á sjónrænum listum í víðu sam-
hengi. Með samstarfinu verður
leitast við að skapa vettvang og
standa að viðburðum sem eru til þess
fallnir að auka fræðslu og umræðu
um kvikmyndir og myndlist og skör-
un þessara listgreina. Hrönn Mar-
inósdóttir segir að eitt af markmið-
um með Kvik-
myndahátíð sé að
efla kvikmynda-
menningu á
landsbyggðinni
eins og á höfuð-
borgarsvæðinu,
og með samtarf-
inu við Eiða komi
hátíðin því tvíefld
til leiks. „Lista-
mönnum er ár-
lega boðið á Eiða á svipuðum tíma og
Kvikmyndahátíðin mun standa yfir.
Með samningnum skapast því mögu-
leikar á samnýtingu að einhverju
leyti. Hugsanlegt er að sýna kvik-
myndir fyrir austan og einnig að
listamenn sem sækja Eiða heim geti
jafnframt verið gestir Kvik-
myndahátíðarinnar þegar svo ber
undir. Þarna gæti orðið til spennandi
vettvangur þar sem íslenskir og er-
lendir listamenn, sem og áhugafólk á
þessum tveimur sviðum sjónrænna
lista, gæti skipst á hugmyndum og
skoðunum.“
Kvikmyndahátíð og
Eiðar vinna saman
Sigurjón
Sighvatsson
Hrönn
Marinósdóttir