Morgunblaðið - 24.12.2004, Blaðsíða 35

MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 24. DESEMBER 2004 35
r („vis-
e män“),
ýmsan
r“, „Stern-
„Weise“).
fan,
allrar á
unga í
dar hitt
rs
(stjörnu-
eða vitr-
útgáf-
sbiblíu
er gríska
tringar“.
1. aldar,
ð 2006.
m öðrum
Aust-
r menn?
einingar,
þessari
voru ekki
ng þeirra
nýfæddi
undur
t einungis
ekktu
ið í boð-
um koma
r hér til
speki
a.
, en þar
ar og það
utanum
ri uxu
rra komu
100? e.
ntumanna,
strænu
nærri Ar-
vottur
62/168) tók
60; full-
ðu komið
er þetta
60:6, en
a hylur
idían og
Saba, gull
þeir
Eða Dav-
Hann
gefa hon-
nu sífellt
a hann lið-
a var á
estur-
ðingum
í stjörnu-
geta
m komu
voru sagð-
ir helstu
abíutilgát-
ertúllían-
?), og heil-
).
ngarnir
ð frá ein-
m voru
Mesópót-
dlandi.
Eþíópía,
Armenía, Skýþía og fleiri verið
nefnd. En flestir virðast þó nú á
tímum hneigjast að Babyloníu eða
Persíu. Í því fyrrnefnda höfðu
menn rannsakað næturhimininn
gaumgæfilega í 1.000–2.000 ár, er
hér var komið, lengur en aðrar
þjóðir í vesturheimi, og höfðu í
kringum árið 450 f. Kr. búið til
dýrahringinn með hinum þekktu
tólf stjörnumerkjum, og tengsl við
gyðinga og spádóma þeirra var
einnig fyrir hendi, eftir herleið-
inguna á 6. öld f. Kr., en merkilegt
þykir, að engum í frumkristninni
virðist hafa dottið babýlonskir
stjörnuspekúlantar í hug í þessu
efni. En stuðningur við þá hug-
mynd er samt kominn fram á 4.
öld (Þeódótus frá Ancyra í Litlu-
Asíu; síðar Ankara).
Í síðarnefnda ríkinu, Persíu, var
engin hefð fyrir slíkri nákvæmri
rannsókn himinhnattanna, þótt
menn hafi dundað eitthvað við
stjörnuspeki. Hins vegar er þáttur
Zaraþústra álitinn stór, því gamlar
heimildir bendla trúarbrögð hans
þrálátlega við gestina úr aust-
urvegi, enda voru þau nauðalík
gyðingdómi. Að þetta hafi verið
prestar zaraþústratrúar, sem um
Krists burð voru í þjónustu Parþa,
sem fóru með völd frá 170 f. Kr. –
226 e. Kr. (en umrædd trúarbrögð
voru þó áfram við lýði á þessum
slóðum, víðast hvar, fram á 7. öld),
var reyndar skilningur þorra
kirkjunnar manna á fyrstu öldum.
Sterkustu fulltrúar þeirra urðu
Klemens í Alexandríu (150?–230?)
og heilagur Kýrillus, erkibiskup í
Alexandríu (376?–444).
Í apókrýfuriti, sem talið er hafa
verið samið á 5. eða 6. öld, og
nefnist Arabíska bernskuguð-
spjallið, segir orðrétt: „Og þegar
Drottinn Jesús var fæddur í
Betlehem í Júdeu, á tíma
Heródesar konungs, sjá, vitringar
[magi] komu úr austri til Jerúsal-
em, eins og Zeraduscht hafði
spáð …“
Er í þessu sambandi líka oft
vitnað til atburðar árið 614 e. Kr.,
þegar Persar réðust inn í Landið
helga og eyðilögðu þar fjöldann
allan af guðshúsum kristinna, en
hlífðu Fæðingarkirkjunni í Betle-
hem, eftir að hafa litið þar augum
mósaíkmynd, er sýndi vitringana
færa Jesúbarninu gjafirnar þrjár.
Þeir könnuðust við búningana,
þetta var sumsé persneskur
klæðnaður. Kirkjan hafði upp-
haflega verið reist árið 327, eyði-
lögð af Samverjum árið 529, en
endurbyggð nokkru á eftir.
Að endingu er rétt að geta þess,
að austur af Palestínu voru ein-
ungis fjögur ríki sem höfðu „ekta“
mágusa í þjónustu sinni um Krists
burð: Assyría, Babylonía, Medía
og Persía. Þess vegna er ekki
ósennileg kenning, að þetta hafi í
raun verið klerkar zaraþústratrú-
ar, en ekki þó frá Persíu heldur
Babyloníu, hafandi þar kynnst al-
vöru stjörnuvísindum.
Fjöldi og nöfn
Í Matteusarguðspjalli segir ekk-
ert um fjölda þessara gesta úr
austri. Elsta teikning af atburð-
inum við jötuna, sem er að finna í
katakombunum í og við Róma-
borg, og er frá 2. eða 3. öld, sýnir
fjóra vitringa. Önnur, frá 3. öld, er
með tvo. En um svipað leyti minn-
ist Órígenes (185–254) kirkjufaðir
hinn gríski á það í skrifi einu, að
um þrjá hafi verið að ræða og átti
fjöldi gjafanna þar vafalaust stór-
an hlut að máli. Og þetta varð svo
endanleg niðurstaða í vesturkirkj-
unni frá og með 11. eða 12. öld.
Í riti, sem nefna mætti Fjár-
sjóðshellinn á íslensku, og talið er
vera eftir Efraim hinn sýrlenska
(Ephrem Syrus; 306?–373), en í
varðveittri útgáfu er líklega frá 6.
öld, eru konungarnir einnig sagðir
hafa verið þrír: Hormizdad frá
Makhozdi í Persíu, Izdegerd frá
Saba og Perozad frá Shaba í
austri. Í annarri heimild er rithátt-
urinn Hormizdah, Yazdehgerd og
Rerozdh. Og á enn öðrum stað, í
Bók Adams og Evu, sem talið er
að hafi verið rituð einhvers staðar
á bilinu 3.–7. öld, eru þeir nefndir
Hor, Basantar og Karsundas (eða
Hor, Basanter og Karsudan).
En annars staðar varð þó önnur
tilgáta lífseigari, með Jóhannes
Chrysostomus (u.þ.b. 347–407) og
Ágústínus (354–430) í broddi fylk-
ingar; þar sögðu menn að konung-
arnir hefðu verið tólf. Eflaust er
þar í, með og undir fjöldi ættkvísla
Ísraelsmanna, sem og tala post-
ulanna. Og enn aðrir voru með sex
eða átta.
Mósaíkmynd ein í Ravenna á
Norðaustur-Ítalíu, frá um 550 e.
Kr., er með elstu heimildum um
Kaspar (Caspar, Gaspar, Jasper),
Melkíor og Baltasar sem nöfn á
þremenningunum, og eru þau end-
anlega fest í vesturkirkjunni á 12.
öld. Þau eru líklega dregin af
Gathaspa, Melichior og Bithisarea,
sem fyrst birtast okkur í ritinu
Excerpta latina barbari, frá 8. öld,
en sem talið er vera þýðing á
grískum texta frá því um 500. Þar
er atburðurinn í Betlehem sagður
hafa gerst 1. janúar. Í 6. aldar
apókrýfuritinu Armenska
bernskuguðspjallinu voru þeir
sagðir hafa verið konungar í þrem-
ur löndum, Kaspar á Indlandi,
Melkon í Persíu, og Baltasar í Ar-
abíu. Sýrlenska kirkjan átti þó líka
Hormisdas, Gushnasaph og
Larvandad, og armenska kirkjan
Kagba og Badadilma.
Á 13. öld kemur svo fram rit í
austri, eignað nestoríananum
Shelêmôn biskupi í al-Basra í Írak.
Það nefnist á íslensku Bók býflug-
unnar og hefur m.a. að geyma
nöfn tólf persneskra konunga, sem
eiga að hafa fært Jesúbarninu
gjafirnar dýrmætu. Og þeir voru
eftirtaldir: Zarwandad sonur
Artaban, Hormizdad sonur Sit-
aruk (Santarok), Gushnasaph
(Gushnasp) sonur Gundaphar, og
Arshakh sonur Miharok komu
með gullið. Meharok sonur
Huham, Ahshiresh sonur Hasban,
Sardalah sonur Baladan, og
Merodach sonur Beldaran gáfu
reykelsið. Og Zarwandad sonur
Warzwad, Iryaho sonur Kesro
(Khosrau), Artahshisht sonur
HHoliti, og Ashton’abodan sonur
Shishron létu af hendi myrruna.
Útlitslýsing
Ágústínus, sem áður var minnst
á, leit á vitringana sem fulltrúa
alls mannkynsins. Þetta er á 4. og
5. öld. Í elstu myndverkum kristn-
innar, sem á annað borð hafa
þessa frásögn að yrkisefni, eru
þeir reyndar áþekkir í sjón og í
persneskum klæðnaði. En síðar
var farið að greina á milli þeirra. Á
6. öld er t.d. einn þeirra orðinn
blökkumaður, en það nær samt
ekki eyrum listmálara að heitið
geti fyrr en á 14. og 15. öld.
Beda prestur hinn fróði (673–
735), fyrsti sagnaritari Englands,
útfærði hugmynd Ágústínusar,
eða gekk skrefinu lengra, og kvað
vitringana tákna þrjár álfur
heimsins – Asíu, Afríku og Evrópu
– og jafnframt þá syni Nóa, feður
umræddra kynþátta.
Í kringum árið 750 kom fram
írskt eða engilsaxneskt skrif,
Excerpta et collectanea, eftir
óþekktan mann, og í því var að
finna nákvæma lýsingu á vitring-
unum, sem átti eftir að hafa gíf-
urleg áhrif á þá myndlistarmenn
sem gerðu fæðingarfrásöguna að
yrkisefni næstu aldirnar. Þarna
var Kaspar sagður hafa verið ung-
ur maður, skegglaus, rauðhærður,
íklæddur grænum kyrtli eða
mussu, stuttum, rauðum möttli
eða skikkju, í fjólubláum skófatn-
aði; og með reykelsi, táknandi
guðdóm barnsins í jötunni. Melk-
íor var aldinn og grár, fúlskeggj-
aður og síðhærður, íklæddur fjólu-
bláum kyrtli eða mussu, og
stuttum, grænum möttli eða
skykkju, með höfuðfat gert úr
ýmsum efnum, og í fjólubláum og
hvítum skóm; og með gull, tákn-
andi konungdóm drengsins litla.
Baltasar var á miðjum aldri, dökk-
ur, alskeggjaður, íklæddur rauð-
um kyrtli eða mussu, og stuttum,
hvítum möttli eða skikkju, og
grænskóaður; hann gaf myrruna,
táknandi dauða Mannssonarins.
Öll fötin voru úr silki. Þó er dálítið
á reiki hver vitringanna er dökkur;
stundum er það Kaspar. Og hann
á það líka til að vera miðaldra.
Hvað táknfræði gjafanna varðar
hafa menn oftast og aðallega lesið
framannefnt út úr þeim; sumir
hafa þó viljað bæta því við, að
myrran táknaði Jesú einnig sem
lækni og græðara. Og því er ekki
að neita að fleiri útlistanir hafa
sést á prenti.
Árið 1370 kom fram það rit, sem
við eigum núverandi mynd okkar
af vitringunum að þakka eða
kenna. Þetta var Saga konung-
anna þriggja eða Historia trium
regum, samansafn af öllu eða
flestu því sem um vitringana þrjá
gekk í munni fólks eða í bókum.
Höfundur var Johannes von
Hildesheim, munkur af reglu
Karmelíta. Í þessu skrifi hans er
Kaspar frá Eþíópíu.
Vitringarnir tóku þó örlítið hlið-
arspor í myndlistinni í kjölfar þess
að Evrópubúar fundu Ameríku
aftur, í lok 15. aldar; einn var þá
gjarnan sýndur í líki indíánahöfð-
ingja.
Og í suður-amerískri króníku
frá 1609 er því haldið fram, að
Bartólómeus postuli hafi verið
kristniboði í Andesfjöllum og að
Melkíor hafi komið þaðan. Um
svipað leyti var í evrópskri mynd-
list farið að sýna einn hinna tignu
austrænu gesta sem konu.
Nú á tímum eru vitringarnir
þrír óaðskiljanlegur hluti alls jóla-
halds, bæði í austur- og vest-
urkirkjunni. Í löndum mótmæl-
enda var þrettándinn lengi eftir
siðbreytingu hátíð vitringanna, en
árið 1770 var hann afnuminn sem
messudagur, og þess vegna lagðist
minning þeirra af hér á landi. Í
Danmörku kallast 6. janúar þó
ennþá „hellig tre kongers fest“.
Heimferðin og annað
En hvað varð svo um þá, eftir
heimsóknina til Betlehem? Matt-
eusarguðspjall segir að þeir hafi
farið aðra leið heim, eftir bendingu
í draumi um að snúa ekki aftur til
Heródesar. En síðan er þögn.
Helgisagnir meina að Tómas
postuli hafi síðar farið austur um,
hitt þremenningana á Indlandi og
kristnað þá. Einnig er rætt um, að
þeir hafi orðið erkibiskupar. Og
miðaldaheimild ein frá Köln í
Vestur-Þýskalandi segir, að þeir
hafi allir dáið, árið 54, í Sebaste í
Armeníu, hafandi þar áður lagt á
sig mikið erfiði við útbreiðslu
fagnaðarerindisins. Melkíor and-
aðist 1. janúar, 116 ára gamall,
Baltasar 6. janúar, 112 ára að
aldri, og Kaspar 11. janúar, 109
ára. Jarðneskar leifar þeirra eiga
síðar að hafa uppgötvast í Persíu,
verið fluttar til Konstantínópel á 4.
öld, þaðan til Mílanó á Ítalíu á 5.
öld, og svo til Kölnar árið 1163.
Ítalska kaupsýslumanninum og
ferðalangnum Markó Póló (1254–
1324?) var þó sagt á 13. öld, að
grafir þeirra væru í Persíu. En í
þessum fræðum sem öðrum er
ekkert merkilegt þótt eitthvað
stangist á. Því oft er nú svo, að all-
ir vildu Lilju kveðið hafa.
En hvað trúverðugleik sög-
unnar um mágusana að öðru leyti
varðar, er rétt að benda á orð
sagnfræðingsins Ernest L. Mart-
in, sem ritar eftirfarandi:
„Mikilvægt er að átta sig á, að
ferðalag á borð við þetta er ekki
komið úr heimi fantasíunnar. Mág-
usar ferðuðust glæsilega. Frásögn
Matteusarguðspjalls kemur ágæt-
lega heim og saman við aðrar slík-
ar reisur, þar sem prestar zara-
þústratrúar áttu í hlut, steðjandi á
fund konunga og annarra vald-
hafa. Þegar Neró setti Tridates, af
reglu mágusa, konung yfir Armen-
íu fór hinn síðarnefndi til Rómar, á
fund keisarans, ásamt þremur öðr-
um mágusum, til að færa honum
gjafir. Og ýmsar serímóníur og til-
stand fylgdi þessu öllu. Eins mun
þessu hafa verið farið, þegar mág-
usarnir komu til Heródesar á sín-
um tíma … Það er líka ástæðan
fyrir því, að „öll Jerúsalem“ vissi
af heimsókninni …“
Þegar öllu er á botninn hvolft
eru orð S.V. McCasland þó senni-
lega best til þess fallin að ljúka
þessu, en hann segir:
„Landafræði, þjóðfræði og aust-
ræn trúarbrögð varpa einungis
fölu ljósi á mágusana; það er ekki
fyrr en með trú jólanna að þeir
verða að fullu sýnilegir og ná að
ljóma.“
ir frá Austurlöndum
sigurdur.aegisson@kirkjan.is
Höfundur er guðfræðingur
og þjóðfræðingur.



Vitringarnir þrír, tálgaðir úr ösp. Hluti jólaskreytingar úr þýsku klaustri. Frá því fyrir 1489. Talið frá vinstri:
Baltasar, Kaspar og Melkíor. Baltasar er gjarnan látinn tákna miðaldra vitringinn og er jafnframt oftast talinn
vera sá dökki þremenninganna, en Kaspar þó stundum, eins og í þessu tilviki. Gjöf Baltasar, myrran, táknaði
dauða Jesú, en einnig læknishæfileika hans. Kaspar er sagður hafa gefið reykelsið, tákn fyrir guðdóm Jesú-
barnsins, og er oftast sýndur yngstur vitringanna. Melkíor á að hafa komið með gullið, táknandi konungdóm
drengsins litla. Hann er oftast fulltrúi Evrópu á myndum og yfirleitt sá elsti í hópnum. Í kjölfar þess að Evrópu-
búar finna Ameríku aftur í lok 15. aldar er einn vitringanna gjarnan málaður eða teiknaður í líki indíánahöfð-
ingja. Og um svipað leyti er í evrópskri myndlist farið að sýna einn hinna tignu austrænu gesta sem konu.
Vitringarnir þrír, olía á striga. Eftir ítalska listmálarann Jacopo Bass-
ano (1515–1592). Talið vera frá 1562. Þarna má sjá að einn gestanna er
með evrópskt yfirbragð, annar afrískt og hinn þriðji asískt. Og tvær
kórónur eru greinanlegar. Á myndverkum eru reiðskjótarnir ýmist úlf-
aldar eða hestar.