Eintak - 01.11.1993, Page 99

frjó á þessum árum varð sú staðreynd náttúrlega
ekki umflúin að Island var á útnára heimsins og
litlar líkur til að heimsbyltingin bærist þangað
fyrr en seint og um síðir. A þessu afskekkta ey-
landi uppfóstruðust menn líka við dálítið sér-
kennilega og að nokkru leyti heimatilbúna útgáfu
af marxismanum. Marx, Engels og Lenín og
aðrir kenningasmiðir voru vitaskuld áhrifavaldar,
en ekki síður skáldsögur eftir Halldór Laxness,
innblásnar ritgerðir eítir Þórberg Þórðarson og
ljóð eftir skáld á borð við Jóhannes úr Kötlum
þar sem blandaðist saman bernsk og allsendis
ófræðileg útgáfa af kommúnismanum og tilfinn-
ingasöm þjóðernishyggja í anda sjálfstæðisbarátt-
unnar. Á Islandi geisaði stéttabarátta, sósíalistar
lögðu sig altént í framkróka um að fínna einhver
merki hennar, en oft og einatt féll hún í skuggann
af heilögu stríði gegn Keflavíkurstöðinni, Nató og
meintri heimsvaldastefnu Bandaríkjanna. Þetta
var nokkurs konar súpersjálfstæðisbarátta sem
sósíalistar höfðu einkarétt á; í þeim slag settu þeir
þjóðernið og íslenska menningu ofar öllum
dyggðum. I reynd var þetta á skjön við klassískan
marxisma senr er annarrar náttúru, alþjóðasinn-
aður og smásmugulegur; samkvæmt mælistiku
hans var þetta í raun útúrsnúningur, dólgamarx-
ismi.
Árni Bergmann lýsir ágætlega þeim sósíalisma
sem hann og jafnaldrar hans höfðu í farteskinu
þegar þeir héldu út til náms;
Ég fór með vonglaðan sósíalisma sem við rauðir
Laugvetningar höfðum smíðað okkur úr Kommún-
istaávarpinu með inngangi Sverris og afganginum
af kristindómi bernskunnar, Rétti og Tímariti Máls
og menningar, Ríki og byltingu Leníns og leiðarvísi
Liu Sjaó-sis um það „Hvernig menn verða góðir
kommúnistar“, Samsærinu mikla gegn Sovétríkjun-
um, skáldsögum Halldórs Laxness og útskýringum
hans og Þórbergs á alþjóðamálum, sem gengu miklu
betur í okkur en ræður stjórnmálaforingjanna.
Lærimeistarinn Einar Olgeirsson
Þessi séríslenska útgáfa af kommúnismanum
holdgervist að mörgu leyti í Einari Olgeirssyni
sem þá var óskoraður leiðtogi íslenskra sósíalista.
Einar var furðulegur maður, meira segja á mæli-
kvarða stjórnmálahreyfingar sem gat af sér marga
einkenniíega fugla. Hann var einstakur mælsku-
maður og ótrúlega hraðmæltur, sumir telja hann
mestan ræðusnilling íslenskra stjórnmálamanna
á öldinni. Hugsjónamaður var hann, að minnsta
kosti virtist hann nógu brennandi í andanum og
skorti ekki eldrnóð til að hrífa með sér fólk eða
rnagna upp baráttuhug; af þessum sökum naut
hann sín helst og átti sínar bestu stundir í áköfu
andófi eða ákafri hrifningu. Einar var líka frábær
sjónhverfingamaður og brellumeistari, tækifæris-
sinni sem kútveltist með öllum boðaföllum
heimskommúnismans án þess að nokkur merkti
að hann biði af því sálartjón; hann hafði einstakt
lag á því að koma standandi niður, haldandi
snjallar ræður þar sem hann talaði afturábak og
áfram og í hring, þar til mönnum heyrðist að nú
væri hann enn einu sinni búinn að tala sig út úr
síðustu kreppu kommúnistahreyfingarinnar.
Með þessari aðferð hins vígreifa Dantons tókst
Einari að halda stöðu sinni sem helsti leiðtogi
íslenskra kommúnista í næstum fjóra áratugi, á
meðan mótingi hans Brynjólfur Bjarnason fékk
það vansæla hlutskipti að reyna að halda árunni
og kenningunni hreinni í gervi Robespierres -
án þess þó að geta notað til þess áhrifaríkasta
þvottaefni kommúnista, blóð.
Þjóðernisrökin voru Einari jafnmunntöm og
röksemdafærslur marxismans og því var her-
stöðvabaráttan að mörgu leyti þægilegur vett-
vangur fyrir hann. Þar voru línurnar einfaldar og
auðvelt að magna upp stennningu; óvinurinn var
áþreifanlegur og engar teoretískar flækjur til að
spilla sambandinu sem hann náði við
lýðinn úr ræðupúlti. Boðskapurinn átti
greiða leið að ungum hjörtum sem voru
titrandi eftir að hafa lesið sögur Halldórs
Laxness; með samsuðu sinni úr marx-
isma, þjóðernishyggju og herstöðvabar-
áttu átti Einar greiða leið þangað inn.
Hjalti Kristgeirsson var í hópi ungra
sósíalista sem námu pólitísk fræði í les-
hringjum hjá Einari Olgeirssyni. Síðar-
rneir gerði hann upp sakir við sinn gamla
meistara með svofelldum orðum:
Einar var eini maður sem ég kynntist
sem gat talist „karismatískur“. Það er hins
vegar leitun að stjórnmálamanni sem mun
hijóta eins ólíkan dóm í „perspektívi“
sögunnar miðað við þann orðstír sem hann
naut á sinni tíð. jafnvel þeir sem hugsuðu á
líkum nótum og hann telja nú skrif hans
hreinasta rugl. Þess vegna er óskiljanlegt
hversu mikil ítök hann hafði ef maður hefur
ekki persónutöfra hans í huga.
Einar var mjög hændur að Austur-Þýskalandi,
enda hafði hann stundað nám í Berlín á milli-
stríðsárunum; í samskiptum hans við Þýska al-
þýðulýðveldið skýtur enn upp hinni þjóðernis-
sinnuðu lífssýn hans. 1959 átti Einar í viðræðum
urn menningartengsl við fulltrúa SED, austur-
þýska kommúnistaflokksins. Einar skóf ekki utan
af hrifningu sinni á stjórnmálaþróuninni í Þýska
alþýðulýðveldinu sem hann taldi að hefði sér-
stöku hlutverki að gegna á íslandi. Tungumál
þjóðanna væru skyld, en auk þess hefðu þær sam-
eiginlegan menningararf sem byggður væri á ger-
mönsku ættasamfélagi. I hjarta Evrópu ætti sér
nú stað þróun í átt til sósíalismans á grundvelli
þýskrar menningarsögu og því hefði Þýska al-
þýðulýðveldið svo mikla þýðingu fýrir nágranna-
þjóðir í Norður-Evrópu. Áróður andstæðing-
anna hefði gengið út á að sósíalisma hefði aðeins
verið komið á í vanþróuðum ríkjum eða löndum
slavneska tungumálastofnsins. Einar lagði sér-
staka áherslu á þetta atriði:
Nauðsynlegt er að germönsku þjóðirnar geri
miklu meira til að nýta sér þessa staðreynd, og ég
ráðlegg flokki ykkar að taka sérstakt tillit til hennar í
áróðri ykkar.
Það er kannski ekki furða að Austur-Þjóðverj-
um hafi hnykkt við þegar Einar hóf þennan
lestur. I þeirra eyrum hljómaði þetta eins og arg-
asta villutrú. Ekki einungis stangaðist þetta á við
góðan og gildan marx-lenínisma og var andsnú-
ið þeirri blindu sovétdýrkun sem var landlæg í
Þýska alþýðulýðveldinu, heldur vissu þeir
einnig í hjarta sínu að Þjóðverjum væri ekki
stætt á að tala um germanskar þjóðir og
menningu eftir þau ósköp sem kynþáttafræði
nasista höfðu leitt yfir mannkynið.
En Einar lét sér ekki segjast. Auðvitað
bæri ekki að koma þessum áróðri á framfæri
í anda fasismans. Sovétmenn hefðu heldur
aldrei neitað því að slavneskar þjóðir ættu sinn
eigin menningararf, þær hefðu einmitt reist
sósíalismann á sögu sinni. Forsenda þess að ger
manskar þjóðir fylgdu í kjölfarið væri sú að
sósíalískt ríki, Þýska alþýðulýðveldið, vísaði
veginn. Því gerði hann sér vonir urn að stjórn-
völd þar yrðu trú friðarhyggju sinni og legðu
miklu meira af mörkum til menningarstarfs á
íslandi.
Einar óð ekki bara á súðum, heldur voru
þetta skoðanir sem hann hafði ígrundað árum
saman og fengu sína fullkomnustu gerð í bókinni
Ættarsamfélag og ríkisvald í þjóðveldi Islendinga. I
því riti hóf Einar þjóðveldismenn til skýjanna og
gerði úr þeim einhvers konar sambræðing úr
frumkommúnistum og sjálfstæðishetjum. Af því
leiddi að fordæmi þeirra skyldi verða til eftir-
breytni í framtíðarríki sósíalismans á Islandi; eftir
Arni Bergmann lærði
rússnesku og bókmenntir
í Moskvu og var þar síðar
fréttaritari Þjóðviljans.
Heimkominn leitaði hann
ákaft að nýjum tilveru-
grundvelli fyrir sósíalista,
en hafði ekki erindi sem
erfiði.
Arnór Hannibals-
SON lærði heimspeki í
Moskvu og síðar í Pól-
iandi. Hann þótti harður á
kenningunni, en snerist
svo alveg og barðist gegn
kommúnisma í ræðu og
riti. Sósíalistar kunnu
honum litla þökk fyrir.
að íslensk alþýða hefði rifíð af sér viðjar banda-
rísks auðvalds væri það hlutverk hennar að inna
af hendi skyldur við framtíðina, sósíalismann, og
skuld við fortíðina, þjóðveldið.
Bókin var þýdd og gefin út víða í kommún-
istaríkjum og var sums staðar kynnt sem eitt af
höfuðritum ntarxískra fræða. I Austur-Þýska-
landi fékkst hún hins vegar ekki gefin út.
Foringjaefnin ungu
Margir íslensku stúdentarnir sem fóru til
náms í Austur-Evrópu voru einmitt uppfóstraðir
í hinum margumtöluðu leshringjum Einars Ol-
geirssonar; hann var lærifaðir þeirra, meistari og
við hann héldu þeir trúnað. Það var líka Einar
sem hafði ntilligöngu unt námsferðir flestra stúd-
entanna, þeir voru undir verndarvæng hans
og hann var stoltur af þeim og gumaði
af því að senda félögunum eystra
einungis framúrskarandi náms-
menn: „Dúxarnir snúa sér til
okkar,“ mun Einar hafa
sagt.
Einar batt miklar
vonir við þessar
ferðir. Það var
öldungis ekki
út í bláinn að
NÓVEMBER EINTAK