Eintak - 01.11.1993, Blaðsíða 100

Sumir átu nagla, tituprjóna og glerbrot, aðrir stukku niður
af þriðju og fjórðu hæð, enn aðrir köstuðu sér i vötn þau,
sem hér eru i campusinum.
stúdentarnir ungu voru sendir austur
íyrir tjald. Þarna skyldi hin upprennandi
framvarðarsveit Sósíalistaflokksins fá marx-
íska skólun, sjálf foringjaefnin. I leiðinni myndu
þeir auka hróður kommúnistaríkjanna á Islandi
með námsdvöl sinni, auk þess sem þeir yrðu góð
vitni um prýðilegt stjórnarfar og lífsgæði austan
tjalds. í bréfi sem austanstúdentar skrifuðu
Æskulýðsfylkingunni heima kemur fram að þeir
fundu til hlutverks síns sem framtíðarleiðtogar:
Nú þegar og ekki síst þá að því kemur að byggja
upp sósíalískt þjóðfélag á íslandi er hreyfíngunni
brýn nauðsyn á að hafa hæfa, sérmenntaða og
trausta sósíalista til að taka við margvíslegum
ábyrgðarstöðum. Félögum yrði beint í pólitískt nám
í samræmi við áætlaða þörf hreyfmgarinnar á föstu
starfsliði og sérmenntuðum félögum á því sviði
næstu to-t5 ár. Hér yrði að reikna með hugsanlegri
aðild okkar að ríkisstjórn og jafnvel sósíalískri
byltingu á því tímabili.
1956 tóku sósíalistarnir ungu að tínast austur,
fyrst til Austur-Þýskalands. Tryggvi Sigur-
bjarnarson fór í verkfræðinám til Dresden, en
Hjörleifur Guttormsson og Eysteinn Þor-
valdsson fóru til Leipzig. Hjörleifur lærði líf-
fræði, en Eysteinn blaðamennsku. Ólafur Eiríks-
son innritaðist í tæknifræði í Karl Marx Stadt.
Hjalti Kristgeirsson kom til Ungverjalands um
það leyti sem alþýða manna þar stóð í blóðugri
baráttu við kommúnista. Hann lét það ekki á sig
fá og lærði hagfræði í Búdapest. Á næstu árum
fjölgaði mjög í hópi íslensku stúdentanna: Þór
Vigfússon fór til Austur-Berlínar að læra hag-
fræði, en í Leipzig stundaði Þorsteinn Friðjóns-
son efnafræði og Frarz Gíslason þýsku og bók-
menntir. Til Þýska alþýðulýðveldisins komu
einnig stúdentarnir Björgvin Salómonsson og
Guðmundur Ágústsson. I Prag nam Jóhann
Páll Árnason heimspeki, Haukur Jóhannsson
verkfræði og Hallfreður Örn Eiríksson þjóð-
fræði. Stuttu síðar bættust í hópinn Árni Björns-
son og Vilborg Harðardóttir. Skúli Magnús-
son var í námi lengst austur í Kína, en Þrándur
Thoroddsen var í kvikmyndanámi í Póllandi.
Þótt fleiri kæmu við sögu þegar á leið var þessi
hópur kjarninn í þeim félagsskap sem fékk nafnið
SÍÁ, en hét fullu nafni Sósíalistafélag Islendinga
austantjalds.
VONBRIGÐIOG EFASEMDIR
Námsmennirnir ungu höfðu ekki dvalist lengi
fyrir austan þegar þeir fóru að komast á snoðir
um himinhrópandi misræmið milli væntinga og
veruleika, áróðurs og grámóskulegs hversdagsins
í austurborgum. Samfélagið sem tók á móti þeim
var lokað og loftlaust alræðisríki, hálfsturlað af
ofsóknarbrjálæði. Stalín var kannski kominn
f r-
t
V*
Hjörleifur Gutt-
ormsson lærði líffræöi í
Leipzig og var einn helsti
forystumaður SÍA-hóps-
ins. Það er helst að í
honum 'hafi ræst fyrirheit
um glæsta pólitíska fram-
tíð félaganna. Hann varð
ráðherra og situr enn á
Alþingi.
Tryggvi Sigurbjarn
arson nam verkfræði í
Dresden. Hann var mjög
virkur í starfi SÍA-hópsins
og skrifaði með þeim
skýrslur, en beitti sér ekki
mikið í pólitík eftir
heimkomuna.
hálfur út úr grafhýsi Leníns, en hann sat sem fast-
ast í vitund arftaka sinna. Það er varla hægt að
gera sér annað í hugarlund en að þeir Hjörleifur
Guttormsson, Tryggvi Sigurbjarnarson, Þór Vig-
fússon og Eysteinn Þorvaldsson hafi verið illilega
brugðið, nánast felmtri slegnir, þegar þeir settust
niður og sömdu skýrslu um ástand mála í Þýska
alþýðulýðveldinu til Einars Olgeirssonar stuttu
fyrir áramótin 1957. Hún var í öllum atriðum ólík
þeirri glansmynd sem Sósíalistaflokkurinn dró
upp af fyrirmyndarríkjunum í austri, en að ýmsu
leyti samhljóða Moggalyginni sem var mest eitur
í beinum íslenskra kommúnista.
Af nógu var að taka. Leiðtogi flokksins,
Walter Ulbricht, fékk þá einkunn að hann væri
lítill stjórnvitringur og óvinsæll meðal alþýðu.
Sovétríkin rækju eins konar nýlendukúgun sem
væri lofsungin af austur-þýskum stjórnvöldum
og kölluð stórmannleg hjálp. Vöruskortur væri
landlægur, oft að því er virtist vegna lélegs skipu-
lags og ómældrar skriffinnsku. Gagnrýni væri
óspart barin niður og afleiðingin væri sú að fólk
væri hrætt við að láta skoðanir sínar í ljós. Kosn-
ingar væru skrípaleikur þar sem 99 prósent at-
kvæðisbærra mættu á kjörstað svo einhuga að
flokkurinn fengi öll atkvæðin. Á rithöfundaþing-
um væri boðaður þrúgandi sósíalrealismi og höf-
undum falið að skrifa skáldverk um baráttuna
gegn kvikfjársjúkdómum í landinu. Samyrkju-
væðing hefði leitt til þess að bændur voru fang-
elsaðir og kúgaðir og aðrir séð þann kost vænstan
að flýja land. Námsmönnunum íslensku fannst i
sjálfu sér ekki óeðlilegt að reynt væri að draga
sem mest úr ferðum til Vesturlanda, en þeir gátu
ekki aftekið að margt fólk hefði fulla ástæðu til að
flýja land. Þeir sögðu frá því að stúdentar væru
undir smásjá ungmennasamtaka kommúnista-
flokksins, FDJ; flokksbundnir og framagjarnir
námsmenn hefðu eftirlit með þeim sem gætu
virst valtir í trúnni á ágæti flokkslínunnar, en í
sumum greinum væri það nánast skylda að vera í
samtökunum. Þetta skapaði tortryggni og
leiðindi, enda mættu þeir sem syndguðu á
einhvern hátt gegn flokknum búast við því að
vera hraktir frá námi. Stúdentar höfðu líka verið
flæktir inn í lygavef stjórnvalda, gerðir að óviljug-
um vitorðsmönnum í allsherjarlyginni:
Á síðastliðnu vori var ákveðið af flokknum og
háskólayfirvöldum, að koma í veg fyrir ferðalög
stúdenta til V.-Þýskalands. Þessi skipun var send til
flokksdeilda í skólunum, og skyldu þær fá stúdenta
til að gefa yfirlýsingu um, að þeir vildu ekki fara til
V.-Þýskalands. Sem vænta mátti vakti þetta miklar
deilur meðal stúdenta, þar sem fjöldi þeirra ekki
einungis vildi, heldur ætlaði að fara til V.-Þýska-
lands að heimsækja vandamenn þar - eða annarra
erinda. Svo mikil áhersla var þó Iögð á þetta að hót-
að var brottvísun úr skóla, ef menn ekki
hlýðnuðust þessu. Ekki þótti þó hlýða að
slá þessu upp sem banni stjórnvalda á
ferðalögum vestur þangað, og var því
fundið upp á því snjallræði að láta stúdenta
gefa „að eigin frumkvæði" yfirlýsingar um,
að þeir vildu ekki fara til V.-Þýskalands — í
fjölmörgum tilfellum þvert gegn vilja
þeirra. Þeim, sem í móti mæltu, var núið
um nasir fylgispekt við Adenauer og kapí-
talisma, en andstöðu við sósíalisma. Það er
nokkuð, sem fæstir hér kæra sig um af
skiljanlegum ástæðum. Og svo var „yfirlýs-
ingu stúdenta“ slegið upp um þil og veggi,
dagblöð og tímarit með pomp og prakt. -
Þetta er orðhengilsháttur, sem elur fólk
upp í því að ljúga bæði að sér og öðrum.
Þrátt fyrir afskræmdan veruleikann
var sá tími þó fráleitt kominn að SlA-fél-
agar vildu eða treystu sér að kasta trúnni á
kommúnismann sjálfan. Kenningin var
ennþá hrein, það bar ekki skugga á sjálfan
kjarna hennar, flokksalræðið og áætlana-
búskapinn, hvað þá „yfirburði sósíalism-
ans sem hagkerfis". I skýrslunni finnst þeim sjálf-
sagt og rétt að leyfa ekki umræður né gefa fólki
kost á að velja um neitt nema á grundvelli sósíal-
ismans, allra síst Þjóðverjum. Frjálsar kosningar
eins og þær tíðkuðust á Vesturlöndum væru til
dæmis ekkert til að keppa að. Nær væri að ganga
hreint til verks:
Því ekki að koma til dyranna eins og maður er
klæddur, segja það opinskátt, að hér ríki „alræði ör-
eiganna", sem þrýsti hinum borgaralegu, og fasist-
ísku öflum niður á meðan hinir sósíalisku þjóð-
félags- og atvinnuhættir eru enn á bernskuskeiði.
Sála\rkreppaSkúla
Lengst austur í Peking sat Skúli Magnússon og
fannst það heldur aumleg vist. Hann sagðist vera
farinn að sjá í gegnum allan „bisnessinn11. Bréf
sem Skúli skrifaði Hjalta Kristgeirssyni undir lok
sjötta áratugsins bera vott um nagandi efasemdir
og vanlíðan, enda hafði Skúli mátt horfa upp á
kommúnismann í sinni ófrýnilegustu mynd.
Honum var heldur ekki gefið að tala tæpitungu
og fullyrti hiklaust að hann fengi ekki betur séð
en að kommúnistaflokkur Kína væri með verstu
úrhökum veraldarsögunnar. Þeirri fjarstæðu væri
haldið að fólki, nauðugu viljugu, að það elskaði
og virti Flokkinn, allir væru fullir áhuga og al-
menn hamingja tæki risaskref fram á við. Veru-
leikinn var, sagði hann, annar og ljótari. Allir
væru alltaf að njósna um alla, konur, menn,
börn. Börn færu á flokksskrifstofur og gæfu
reglulegar skýrslur um foreldra sína. Eðlileg
mannleg samskipti hefðu verið rofin, en þess í
stað lægju allir þræðir um lófa Flokksins. Og
hann kvartaði líka undan hlutskipti erlendra
námsmanna:
Eignist kínverskur stúdent okkur að vinum og ef
upp kemst, eru þeir oftast nær skammaðir og
bannað að hafa við okkur samneyti. Fellum við ást á
stúlkum, hverfa þær sporlaust.
Skúli skýrði líka frá því ofboði sem greip fólk
sem hafði látið glepjast af ræðu Maós formanns
um að nú fengju þúsund blóm að spretta; fór að
tala af sér eins og runninn væri upp nýr frelsis-
tími og sá nú að sín biðu hin meinlegustu örlög.
Hann talaði um að stuttu eftir að hann kom til
landsins hafi hafist mikill annatími:
Hann var falinn í sjálfsmorðum. Sumir átu
nagla, títuprjóna og glerbrot, aðrir stukku niður af
þriðju og fjórðu hæð, enn aðrir köstuðu sér í vötn
þau, sem hér eru í campusinum. Einn prófessor var
t.d. dreginn upp úr vatninu og barinn af stúdentum
sínum með þeirri yfirlýsingu, að hann hefði gjörla
vitað að vatnið væri of grunnt til að drekkja sér þar í
og væri hann bara í þykjustuleik; og var téður pró-
fessor hið snarasta sendur á geðveikrahæli (vinnu-
búðir). Einn stúdent kastaði sér niður af þriðju hæð
og braut á sér báða fætur. „Framvarðalið verkalýðs-
ins: Flokkurinn“ (með stórum staf eins og Guð) rak
niður tvo þölla á staðnum og negldi þar kassafjöl á
með slíkri áletran: „Hvaða óhreina plan gegn fólk-
inu hafði téður stúdent í huga, þegar hann kastaði
sér hér niður?“
Ólíkt öðrum SÍA-mönnum fór Skúla fljótt að
renna í grun að gallarnir lægju í kerfinu sjálfu,
ekki bara í framkvæmd þess í höndum misviturra
leiðtoga og skriffinna ellegar í „arfi frá kapítal-
isma“, „fjandsamlegu umhverfi" eða í „vanþró-
uðum framleiðsluöflum“. Kerfið sjálft væri harð-
stjórn:
Hvað sýnir þetta? Að leiðtogarnir skeyta hvorki
um rétt né rangt, heldur aðeins geðþótta sinn. Það
myndu líka bæði ég og þú gera í þeirri stöðu, því
annað væri ofurmannlegt. Kerfið er despótík, þar
liggur meinsemdin grafin.
Bréf Skúla urðu tilefni mikilla umræðna með-
al SÍA-manna. Hjalti Kristgeirsson svaraði hon-
um frá Ungverjalandi og var öldungis ósammála.
Hann viðurkenndi reyndar að varla væri neinn
100
EINTAK NÓVEMBER