Morgunblaðið - 30.01.2005, Síða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. JANÚAR 2005 33
enda skal ríkisstjórnin ávallt bera undir hana slík
mál jafnt á þingtíma sem í þinghléum.“
Í grundvallarriti sínu um stjórnskipan Íslands
bendir Ólafur heitinn Jóhannesson á að þrátt fyrir
heimildir utanríkisráðherra til ákvarðana um ut-
anríkismál hljóti Alþingi að hafa mikil áhrif á með-
ferð utanríkismála almennt. „Utanríkisráðherra
hlýtur að hafa meiri eða minni samvinnu við þann
þingmeirihluta, sem styður stjórnina, annars á
hann á hættu, að hann verði að víkja úr embætti,“
segir Ólafur. Hann bendir jafnframt á að til að
tryggja Alþingi aðstöðu til að fylgjast með og hafa
áhrif á utanríkismál, „án þess þó að nauðsynleg
leynd um mál sé rofin,“ hafi utanríkismálanefnd
verið sett á stofn. „Skylda ríkisstjórnarinnar til að
bera mál undir utanríkismálanefnd er ótvírætt
víðtækari en svo, að hún taki einungis til þeirra
samninga, sem samþykki Alþingis er áskilið til, og
auðvitað getur utanríkismálanefnd eigi veitt það
samþykki í stað þingsins. Utanríkismálanefnd á
samkvæmt þingskapalögunum skýlausa kröfu til,
að utanríkisráðherra hafi við hana samráð um öll
meiriháttar utanríkismál,“ segir Ólafur Jóhann-
esson.
Í lögunum og í útleggingum Ólafs Jóhannes-
sonar segir hvergi að ríkisstjórn eða ráðherra
verði að fá formlegt samþykki utanríkismála-
nefndar fyrir ákvörðunum sínum, þótt hafa þurfi
samráð við nefndina og upplýsa hana. Enda segir
Eiríkur Tómasson að ákvæðið í þingsköpunum,
eins og það sé úr garði gert, hrófli ekki við þeirri
skipan stjórnarskrárinnar að utanríkisráðherra
fari með óskorað vald til stjórnvaldsákvarðana
nema því séu sett skýr takmörk í stjórnarskrá eða
lögum.
Fram hefur komið að Íraksmálið var rætt
nokkrum sinnum í utanríkismálanefnd í aðdrag-
anda Íraksstríðsins, síðast 12. marz 2003, sex dög-
um fyrir ákvörðunina um stuðning við aðgerðir
gegn Saddam Hussein. Þá felldi meirihluti nefnd-
arinnar að afgreiða úr nefnd tillögu vinstri
grænna um að „ríkisstjórnin beiti sér gegn áform-
um um innrás í Írak og að Ísland standi utan við
hvers kyns hernaðaraðgerðir gegn Írak“. Ætti þá
ekki að liggja nokkuð ljóst fyrir hver afstaða
meirihluta nefndarinnar var?
Líkt og Ólafur Jóhannesson bendir á, hlýtur ut-
anríkisráðherra að þurfa að vinna með meirihluta
þingsins, vilji hann vera viss um að halda embætt-
inu. Eins og áður sagði, lýsti Halldór Ásgrímsson
því yfir á þingfundi að meirihluti Alþingis útilok-
aði ekki valdbeitingu í Írak. Ekki voru bornar
brigður á það og ekkert hefur komið fram um að
ráðherrarnir tveir hafi ekki haft stuðning þing-
flokka sinna, meirihluta þingsins, við ákvörðun
sína. Stjórnarandstöðunni hefði auðvitað verið í
lófa lagið að láta reyna á slíkt með vantrauststil-
lögu.
Því er svo við að bæta að margumrædd ákvörð-
un var auðvitað eitt af helztu umræðuefnunum í
kosningabaráttunni, sem stóð sem hæst er Íraks-
stríðið hófst. Ekki kom fram þar annað en að
frambjóðendur stjórnarflokkanna styddu lang-
flestir stefnu stjórnvalda í málinu – og ríkisstjórn-
in hélt meirihluta sínum í kosningunum, hvað sem
skoðanakönnunum sem sýndu andstöðu við stefn-
una í Íraksmálinu leið.
Írak og inni-
haldið
Þótt miklu púðri hafi
verið varið í að gera
form ákvarðanatök-
unnar um Íraksmálið
tortryggilegt, liggur ekki annað fyrir en að farið
hafi verið eftir lögum og stjórnskipan landsins.
Nú, tveimur árum eftir að ákvarðanirnar voru
teknar, virðist miklu brýnna að ræða málefnalega
um núverandi stöðu mála í Írak og þá lærdóma,
sem draga má af stríðinu í landinu. Jafnframt þarf
að ræða málið í víðara samhengi, því að Íraks-
málið er í raun aðeins angi af einu stærsta við-
fangsefni okkar samtíðar í alþjóðastjórnmálum,
sem er hvernig eigi að taka á einræðisherrum,
sem kúga þegna sína og ógna öryggi umheimsins
og hvernig eigi að stöðva eða fyrirbyggja fjölda-
morð og víðtæk mannréttindabrot.
Ástandið í Írak er vissulega slæmt um þessar
mundir. Hryðjuverk öfgamanna gera að verkum
að almenningur óttast um líf sitt. Lífskjörin eru
slæm. Bandaríkjamönnum hefur mistekizt að
vinna traust almennings og tryggja öryggi hans.
Listinn yfir mistök þeirra er langur og ljótur. En
væri íraska þjóðin betur sett ef umheimurinn
hefði ekkert aðhafzt og Saddam Hussein væri enn
við völd ásamt hinum morðingjunum sem skipuðu
valdaklíku hans? Nú um helgina fara fram fyrstu
lýðræðislegu kosningarnar í Írak um áratuga-
skeið. Íraska þjóðin er í fyrsta sinn í þeirri að-
stöðu að geta sjálf ákveðið hvernig hún vill haga
framtíð sinni. Öfgamennirnir, sem hóta frambjóð-
endum og kjósendum lífláti, taki þeir þátt í kosn-
ingunum, verðskulda ekki að vera kallaðir upp-
reisnarmenn. Þeir eru morðingjar með vondan
málstað. Stefna umheimsins gagnvart Írak verð-
ur að tryggja að þeir nái ekki yfirhöndinni í land-
inu, því að þá verður stutt í nýja harðstjórn í anda
Saddams eða talibanananna í Afganistan. Við nú-
verandi aðstæður er tómt mál að tala um að draga
til baka stuðning við ríkin, sem reyna að koma á
lögum og reglu í Írak. Þvert á móti verða öll ríki
að leggjast á eitt að byggja landið upp. Hér á landi
þarf meðal annars að ræða hvernig Ísland geti
sem bezt lagt sitt af mörkum í því starfi.
Á heimurinn að
sitja hjá?
Eitt af því, sem helzt
var gagnrýni vert við
hernaðinn gegn Sadd-
am Hussein var að
ekki skyldi gripið til aðgerða gegn honum miklu
fyrr. Hann hafði kúgað, pyntað og myrt lands-
menn sína þúsundum saman í áratugi. Hann hafði
framið þjóðarmorð á Kúrdum með efnavopnum.
Hann hafði tvisvar ráðizt á nágrannaríki sín. Hon-
um var hlíft alltof lengi af því að hann kom sér í
mjúkinn hjá Vesturlöndum á tímum kalda stríðs-
ins.
Og hvað með alla hina einræðisherrana og öfga-
mennina? Hvernig á að stöðva morð þeirra og
mannréttindabrot? Við verðum að horfast í augu
við að oft verður það eingöngu gert með hervaldi.
Hervald var það eina, sem dugði til að stöðva
drápin og nauðganirnar á Balkanskaga. Það var
það eina, sem dugði til að koma harðstjórn talib-
ana í Afganistan frá völdum. Það hefði líka getað
dugað til að stöðva þjóðarmorðið í Rúanda. Og
sennilega er hervald eina leiðin til að stöðva morð-
in og nauðganirnar í Darfúr í Súdan. Ef klerka-
stjórnin í Íran eða stalínistarnir í Norður-Kóreu
verða uppvísir að því að reyna að smíða sér kjarn-
orkuvopn getur líka komið til þess að alþjóða-
samfélagið sjái sér ekki annað fært en að hóta
beitingu hervalds.
Á vettvangi Sameinuðu þjóðanna liggja nú fyrir
viðamiklar tillögur, þar sem annars vegar er gert
ráð fyrir að ekki sé hægt að heyja svokallað fyr-
irbyggjandi stríð án samþykkis öryggisráðs sam-
takanna, en hins vegar viðurkennt að slík vald-
beiting geti átt fullan rétt á sér. Þar er líka lagt til
að samtökunum verði auðveldað að grípa til hern-
aðaraðgerða og að ítrekuð verði skylda þeirra til
að stöðva eða fyrirbyggja þjóðarmorð, þjóðern-
ishreinsanir og stórfelld mannréttindabrot. Þess-
ar tillögur verðskulda rækilega umræðu á vett-
vangi íslenzkra stjórnmála. Eins og önnur
aðildarríki SÞ verður Ísland að gera upp við sig
hvort það vill gera að almennri reglu í alþjóða-
kerfinu að grípa í taumana í þágu hinna kúguðu og
ofsóttu.
Við verðum að átta okkur á því að slíkt getur
kostað miklar fórnir, rétt eins og Íraksstríðið, og
orðið pólitískt afar óvinsælt í þeim ríkjum, sem
leggja til herlið og peninga. Við verðum að skilja
að þar sem herlið kann að verða sent til að skakka
leikinn, t.d. í Súdan, kann það að sæta stöðugum
árásum öfgamanna lengi á eftir. Á það að þýða að
umheimurinn heykist á að koma bágstöddu fólki
til bjargar? Á frekar að bíða eftir því að óðir ein-
ræðisherrar ráðist á nágrannaríkin en að reyna að
stöðva þá áður? Hvernig getum við lært af Íraks-
stríðinu og þeim mörgu mistökum, sem þar voru
gerð? Hvernig getum við lagt okkar af mörkum til
að styðja við uppbygginu efnahagslífs, lýðræðis-
kerfis og réttarríkis í löndum, sem áratugum sam-
an hafa búið við harðstjórn eða stríð?
Þetta er innihaldið, sem er brýnt að ræða. Við
komust varla til þess nema að hætta tilgangslausu
karpi um fánýt formsatriði, hversu þjóðlegt sem
það kann að þykja.
Morgunblaðið/Árni TorfasonÍ byggingarvinnu við Vatnsenda.
„Þótt miklu púðri
hafi verið varið í að
gera form ákvarð-
anatökunnar um
Íraksmálið tor-
tryggilegt, liggur
ekki annað fyrir en
að farið hafi verið
eftir lögum og
stjórnskipan lands-
ins. Nú, tveimur ár-
um eftir að ákvarð-
anirnar voru
teknar, virðist miklu
brýnna að ræða
málefnalega um nú-
verandi stöðu mála í
Írak og þá lærdóma,
sem draga má af
stríðinu í landinu.“
Laugardagur 29. janúar