Morgunblaðið - 07.02.2005, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 7. FEBRÚAR 2005 17
háskólar. Aðalatriðið er að starf
þeirra sé metið á mælikvarða sömu
gæðaviðmiðana og deildir Háskóla
Íslands og að þær séu í miklu og
nánu samstarfi við alhliða háskóla
eins og Háskóla Íslands eða sam-
bærilega háskóla erlendis.
Að sjálfsögðu er eðlilegt að sumar
námsgreinar séu kenndar í fleiri en
einum skóla, sérstaklega þegar um
er að ræða almennar námsleiðir sem
höfða til breiðs hóps nemenda. Í
þeim tilfellum er þó rétt að hugað sé
að ákveðinni verkaskiptingu milli
skóla sem sérhæfa sig á ákveðnum
sviðum og að því að háskólar hafi
samstarf á sama tíma og heilbrigð
samkeppni ríkir á milli þeirra. Sam-
starfið getur til dæmis falist í gagn-
kvæmu mati á námskeiðum, nem-
enda- og kennaraskiptum þar sem
leitast er við að gefa nemendum
tækifæri til að fá sem allra besta
menntun. Án samráðs og samstarfs
er hætta á neikvæðri togstreitu milli
skólanna. Í fámennu landi eins og
Íslandi höfum við ekki efni á því ef
okkur á að takast að nýta krafta
okkar og fjármagn vel og standast
alþjóðlegan samanburð og sam-
keppni.
Stjórnun háskóla
Eins og fram hefur komið verður
stefna háskóla að eiga rætur sínar
hjá skólunum sjálfum. Árangur í há-
skólastarfi mótast öðru fremur af
frelsi í hugsun og svigrúmi til að
fræðistörf og kennsla geti dafnað og
þróast. Þetta þarf umfram allt ann-
að að hafa að leiðarljósi við stjórnun
háskóla. Á sama tíma og fagleg
stjórnun innávið er skólunum mik-
ilvæg er ekki síður nauðsynlegt að
skapa skólunum svigrúm til sterkr-
ar stjórnunar útávið, ekki síst í ljósi
aukinnar alþjóðasamkeppni og auk-
inna tækifæra til fjármögnunar og
uppbyggingar í nútímasamfélagi.
Þessi atriði voru reifuð í greinum
nokkurra rektora í Morgunblaðinu
nýlega og sú umfjöllun undirstrikaði
mikilvægi þess að huga að þessum
þáttum.
Í þessu sambandi vil ég leggja
ríka áherslu á að þeir sem stjórna
háskólum þurfa að hafa sterka sam-
eiginlega sýn á markmið þeirra og
framtíð. Og stjórnkerfi háskólanna
þarf að gefa þessari sýn svigrúm til
að þroskast og dafna. Ég hvet leið-
toga í háskólastarfi til að rækta sér-
staklega þá sameiginlegu stefnu
sem hér hefur verið gerð að um-
ræðuefni og þá ekki síst að efla sam-
vinnu háskóla.
Um fjármögnun
Ljóst er að opinberir aðilar munu
í fyrirsjáanlegri framtíð standa und-
ir kostnaði við rekstur háskóla
landsins að langmestu leyti. Einnig
er ljóst að auka verður opinber
framlög til háskóla verulega svo að
þeir verði samkeppnishæfir við góða
erlenda háskóla. Viðmiðun Háskóla
Íslands í viðræðum við ríkisvaldið á
undanförnum árum hefur verið sú
að skólinn fái fjárveitingu sem sé
sambærileg við hliðstæða skóla á
Norðurlöndum.
Opinber háskólastefna verður að
kveða á um það hvernig fjármagna
skal háskólastarfið í landinu til
lengri tíma litið. Í því sambandi
skiptir miklu að stjórnvöld hafi
skýrar og gagnsæjar viðmiðanir um
það hvernig staðið er að fjármögnun
allra háskóla, hvort sem þeir eru í
opinberri eigu eða einkaeign.
Þá verða allir háskólar í landinu
að hafa áþekka möguleika og heim-
ildir til að afla sér tekna; sú staða
sem nú er uppi spillir samstarfsanda
á milli háskólanna og á ekkert skylt
við heilbrigða samkeppni. Auka
verður frelsi ríkisháskólanna til að
fara með fjármál sín og eignir. Lög
um A-ríkisstofnanir setja þessum
skólum miklar skorður til fjár-
málastjórnunar sem kemur í veg
fyrir langtímastefnu og veikir mögu-
leika til skipulegrar ráðdeildar á
þessu sviði. Hér þarf því breytingu á
lögum.
Von mín er sú að háskólar lands-
ins og stjórnvöld taki nú saman
höndum og stilli saman krafta sína
við að móta opinbera háskólastefnu
til heilla fyrir land og þjóð – skýra
og heilsteypta stefnu sem verði okk-
ur öllum leiðarljós í daglegu starfi.
sem stenst í einu og
öllu alþjóðlegan sam-
anburð, og hins vegar
að öllum, sem hafi til-
skilinn undirbúning,
sé tryggður aðgangur
að slíku námi. – Um
þetta markmið trúi ég
að sé mikil samstaða,
en ljóst er að yfirvöld
menntamála eiga mik-
ið verk óunnið til að
tryggja samræmt
gæðaeftirlit með allri
háskólamenntun í
landinu.
Annað markmið
stefnunnar á að vera
að tryggja hæfum fræðimönnum
starfsöryggi og frelsi til að stunda
kennslu og rannsóknir á Íslandi í
gróskumiklu háskólaumhverfi. –
Um þetta atriði óttast ég að ekki
hafi náðst samstaða vegna þess að
því miður skortir enn á að menn hafi
lært að meta fræðilega starfsemi að
verðleikum og mikilvægi hennar
fyrir skapandi atvinnulíf og þróun
þjóðfélagsins í framtíðinni.
Þriðja markmiðið á að vera að efla
tiltekin fræðasvið sem skipta sér-
stöku máli fyrir Ísland, íslenska
menningu og þjóðlíf í efnahagslegu
og stjórnmálalegu tilliti. – Um þetta
atriði held ég að ríki einhugur en um
leið greinir menn á um það hver
þessi fræðasvið eru og hvernig eigi
að afmarka þau.
Að sjálfsögðu þarf að ræða þessi
þrjú meginmarkmið opinberrar há-
skólastefnu miklu nánar en hér er
gert. Engu að síður tel ég að unnt sé
að mynda sterka samstöðu um þessi
markmið. En hvernig verður þeim
best náð? Er það skipulag há-
skólastofnana sem við höfum mótað
líklegt til að skila þeim árangri sem
við væntum? Ef svo er ekki gæti
reynst nauðsynlegt að end-
urskipuleggja ríkjandi háskólakerfi.
Háskóli Íslands og
aðrir háskólar
Hér vaknar spurningin um það
hvaða skipulagshugmyndir við vilj-
um hafa til leiðsagnar við mótun há-
skóla okkar. Við hljótum að ganga út
frá því sem fyrir er, og hér blasir við
sérstaða Háskóla Íslands sem var
eini háskóli landsins lengst af síð-
ustu öld og er eini alhliða háskóli
landsins með kennslu og rannsóknir
á flestum sviðum fræða og vísinda.
Þess vegna hljótum við að skoða
skipulag háskólastofnana í ljósi þess
hvernig við hugsum okkur eða
sjáum fyrir okkur stöðu Háskóla Ís-
lands í framtíðinni. Deildir Háskóla
Íslands voru upphaflega fjórar –
heimspekideild (nú hugvís-
indadeild), guðfræðideild, lækna-
deild og lagadeild – en eru nú orðnar
ellefu talsins. Auk áðurnefndra
deilda eru viðskipta- og hag-
fræðideild, verkfræðideild, raunvís-
indadeild, tannlæknadeild, fé-
lagsvísindadeild,
hjúkrunarfræðideild og lyfjafræði-
deild. Deildir Háskólans virka að
mörgu leyti eins og sjálfstæðir há-
skólar með alls kyns samnýtingu og
samstarf sín á milli.
Í reynd hefur háskólaskipulagið á
Íslandi þróast þannig að smám sam-
an hefur fjölgað háskólum sem sinna
fyrst og fremst öðrum þörfum og
verkefnum en Háskóli Íslands.
Fyrstan ber að telja Kennarahá-
skóla Íslands 1971, en síðan hafa
orðið til Háskólinn á Akureyri 1987,
Viðskiptaháskólinn á Bifröst 1990,
Háskólinn í Reykjavík 1998,
Listaháskóli Íslands 1999, Tæknihá-
skóli Íslands 2002, Hólaskóli 2003 og
Landbúnaðarháskóli Íslands 2005.
Oft hefur verið nefnd sú hugmynd
að Háskóli Íslands verði eins konar
regnhlíf yfir alla háskóla í landinu.
Þetta er spennandi hugmynd en ég
er ekki viss um að hún sé skyn-
samleg, að minnsta kosti ekki í bráð.
Það gæti dregið úr fjölbreytninni að
fella alla undir sama hatt. Ég sé ekk-
ert athugavert við það að litlar en
dugmiklar stofnanir eins og Bifröst
og Hólaskóli verði áfram sjálfstæðir
Bologna-yfirlýsingin
kveður á um marg-
víslega samhæfingu
háskólastarfsins, eink-
um varðandi próf-
gráður og gæðaeftirlit.
Yfirlýsingunni hefur
verið fylgt eftir með
reglubundnum fund-
um mennta-
málaráðherra Evr-
ópuríkja, þar sem lögð
hefur verið höf-
uðáhersla á að stjórn-
völdum beri að
tryggja starfsskilyrði
háskólanna og leggja
skipulega á ráðin um
uppbyggingu þeirra.
Skortur á yfirsýn
Í þessu sambandi er rétt að nefna
að ekki hafa verið gerðar markviss-
ar áætlanir með mælanlegum mark-
miðum um fjölgun nemenda og
kostnaðinn við þær ákvarðanir sem
teknar hafa verið. Ríkisend-
urskoðun hefur vakið sérstaka at-
hygli á þessu í skýrslu sem nefnist
„Háskólamenntun: Námsframboð
og nemendafjöldi“ og kom út síðast-
liðið vor. Þar er lagt til „að yfirvöld
menntamála móti opinbera
og áþreifanlega heild-
arstefnu um háskólastigið
þar sem verkefnum er for-
gangsraðað og þau tímasett
og mælanleg markmið skil-
greind“ (bls. 8). Þá hefur
stefnan hvergi verið sett
fram á heildstæðan hátt og
þannig gerð aðgengileg til
opinberrar skoðunar og
umræðu. Á þetta einkenni
er bent í áðurnefndri skýrslu Rík-
isendurskoðunar (bls.19).
Ólík fjármögnun
Segja má að eitt einkenni op-
inberrar háskólastefnu hafi verið að
gera ráð fyrir ólíkri fjármögnun há-
skóla eftir því hvort þeir eru í op-
inberri eigu eða einkaeign. Þannig
hafa nýir háskólar í einkaeign haft
rétt til að innheimta skólagjöld til
viðbótar framlögum ríkisins til
kennslu, en Lánasjóður íslenskra
námsmanna hefur lánað fyrir skóla-
gjöldunum á vöxtum niðurgreiddum
af ríkinu.
Þá hafa háskólar í opinberri eigu
fengið mishá framlög til rannsókna
sem í flestum tilvikum hafa staðið í
stað að raungildi á undanförnum ár-
um. Framlög til rannsókna í einka-
skólunum hafa verið lág en nokkur
breyting varð með fjárlögum þessa
árs.
Menntahugmyndir
Hvaða hugmyndir geta orðið til
leiðsagnar við mótun sameig-
inlegrar framtíðarstefnu íslenskra
háskóla?
Rétt er að nefna fyrst hugmyndir
sem lúta að almennum sjónarmiðum
til menntunar:
(1) Að stuðla að þroska sem
flestra einstaklinga (þroskamark-
mið).
(2) Að mennta fólk til að vera í far-
arbroddi í fræðastarfi (vísindamark-
mið).
(3) Að þjálfa fólk til að gegna mik-
ilvægum störfum og jafnframt lyk-
ilhlutverkum í mótun þjóðfélagsins
(forystumarkmið).
Þessi sjónarmið, sem hafa má í
huga við mótun háskólastarfsins,
breyta að sjálfsögðu engu um þá
staðreynd að þorri háskólanema
leggur stund á nám sitt í því skyni
að tileinka sér kunnáttu og vinnu-
brögð sem munu nýtast þeim með
margvíslegum hætti í lífi og starfi.
Þrjú meginmarkmið opin-
berrar háskólastefnu
Með háskólum okkar viljum við
ná margvíslegum pólitískum mark-
miðum. Ég nefni þrjú markmið sem
ég tel að við ættum að geta samein-
ast um.
Fyrsta markmiðið er tvíþætt:
annars vegar að boðið sé upp á gott
og fjölbreytt háskólanám hérlendis
Á
síðustu árum hefur orð-
ið mikil og ör þróun í
málefnum íslenskra
háskóla. Nýir háskólar
hafa litið dagsins ljós,
háskólanemum hefur stórfjölgað og
nýjar námsgreinar hafa komið til
sögunnar. Í Háskóla Íslands hefur
mesta breytingin verið fólgin í upp-
byggingu meistara- og dokt-
orsnáms. Fyrir um sjö árum voru
innan við eitthundrað nemendur í
meistaranámi en nú nálgast þeir
1500. Doktorsnámið hófst fyrir
fimm árum og það stunda nú um 140
nemendur. Þetta er í samræmi við
skýra og ákveðna stefnu Háskólans
á síðustu árum. Kjarni hennar er sá
að byggja upp meistara- og dokt-
orsnám í öllum deildum og efla
rannsóknir eftir föngum. Um þessa
stefnu er nánast fullkomin samstaða
í Háskólanum og hún hefur þegar
skilað miklum árangri.
Það segir sig sjálft að þessi þróun
kallar á aukið rekstrarfé og að hér
eru í húfi brýn hagsmunamál þjóð-
félagsins. Þrátt fyrir allt þetta hefur
opinber umræða um málefni há-
skóla hér á landi verið furðu lítil.
Undanfarið hefur umræðan tekið
nokkuð við sér og það er af hinu
góða. Tilgangur þessarar greinar er
að hvetja til enn frekari opinberrar
umræðu, stefnumótunar og sam-
stöðu um þessi mál og benda á nokk-
ur mikilvæg atriði í því sambandi.
Frumkvæði háskólanna
Rétt er að nefna í upphafi að það
hlýtur að vera skylda háskólanna
sjálfra að eiga frumkvæði að mótun
opinberrar háskólastefnu. Háskól-
arnir verða sjálfir að lýsa því hvert
þeir stefna og hvernig starf þeirra
getur sem best nýst þjóðfélaginu. Sú
mikla gróska sem nú ríkir í háskóla-
starfi á Íslandi eins og raunar víða
um heim kallar um leið á víðtækt
samráð allra sem hér eiga hags-
muna að gæta. Sameiginleg stefnu-
mótun á að skapa skilyrði fyrir ár-
angursríku samstarfi og heilbrigðri
samkeppni háskólastarfsins í land-
inu svo að það megi skila sem mest-
um ávinningi fyrir þjóðfélagið. Ég
endurtek að háskólarnir og starfs-
fólk þeirra eiga að leggja fram þær
hugmyndir sem nauðsynlegar eru
við mótun stefnunnar. Auk þess er
hollt að hafa í huga að stefnumótun
lýkur ekki í eitt skipti fyrir öll, held-
ur er hún viðvarandi verkefni rétt
eins og eftirlit með gæðum starfsins.
Opinber háskólastefna
Nú hefur „opinber háskólastefna“
vissulega ríkt frá því að almenn há-
skólalög voru sett árið 1997. Stefnan
hefur í fæstum orðum verið sú að
efla háskólastarf í landinu og fela
menntamálaráðherra að vinna í
þeim anda. Og þetta hefur verið gert
bæði með því að fjölga háskólum og
leggja verulega aukið fé til háskóla-
starfsins, jafnt til Háskóla Íslands
og Kennaraháskóla Íslands sem
hinna nýju háskóla, auk þess sem
ákveðið var á árinu 2003 að auka op-
inber framlög í rannsóknarsjóði sem
háskólafólk getur sótt til á sam-
keppnisgrundvelli. Opinber há-
skólastefna hefur þannig komið
fram í samningum sem mennta-
málaráðuneytið hefur gert við ein-
staka háskóla og auk þess í ýmsum
alþjóðasamþykktum sem íslensk
stjórnvöld hafa undirritað, ekki síst í
tengslum við menntastefnu Evr-
ópuríkja sem mótuð var með Bol-
ogna-yfirlýsingunni árið 1999.
Samstaða um uppbygg-
ingu íslenskra háskóla
Eftir Pál Skúlason
Höfundur er rektor Háskóla Íslands.
Páll Skúlason
’Sú mikla gróska sem nú ríkir í háskólastarfi
á Íslandi eins og raunar
víða um heim kallar um
leið á víðtækt samráð
allra sem hér eiga hags-
muna að gæta.‘
tug. Nú væri svo komið að umsóknir um atvinnu-
og dvalarleyfi, að frátöldum umsóknum vegna
stóriðjuframkvæmda, væru um 2.000 á ári og ekk-
ert benti til annars en að fjölgunin myndi halda
áfram. Önnur Norðurlönd hefðu mun lengri
reynslu af þessum málum og þau hefðu lent í
„ýmsum drullupyttum.“ Þar væru hópar útlend-
nga sem hefðu lent í vítahring. Þeir hefðu litla
menntun og fáa möguleika á vinna sig upp og ef
Íslendingar ætluðu að halda áfram á sömu braut
og nú myndu þeir lenda í sömu vandræðum.
„Við höfum verið heppin með það fólk sem við
höfum fengið. Það eru engin áberandi vandamál
tengd útlendingum á Íslandi hér á landi ennþá,
kannski er það vegna þess að yfirleitt er um að
ræða útlendinga af fyrstu kynslóð innflytjenda.
En ég held að við getum ekki bara stólað á Guð og
ukkuna öllu lengur,“ sagði Georg Kr. Lárusson.
Ekkert þagnarbindindi
Atli Viðar Thorstensen er verkefnisstjóri hjá
Rauða krossinum og sér sem slíkur um málefni
hælisleitenda og flóttamanna. Hann sagði að
Rauði krossinn þyrfti að gæta hlutleysis og því
hefðu fulltrúar samtakanna ekki verið eins bein-
skeyttir í umræðum í fjölmiðlum og fulltrúar ann-
arra samtaka. Rauði krossinn reyndi frekar að
vinna að lausn mála bak við tjöldin. Hann áskildi
sér þó þann rétt að leita til fjölmiðla ef úrbætur
fengjust ekki fram með öðrum hætti, Rauði kross-
nn væri alls ekki í þagnarbindindi.
Atli sagði að hælisleitendur væru, af hálfu
Rauða krossins, hvorki hvattir né lattir til að leita
til fjölmiðla með sín mál. Ef hælisleitendur vildu
samband við fjölmiðla væri hugsanlegt að veita
milligöngu um það og öfugt. Atli sagði mikilvægt
að umfjöllun um flóttamenn og hælisleitendur
væri nákvæm og vönduð. Á það hefði stundum
skort en umfjöllunin hefði einnig leitt til þess að
stjórnvöld hefðu gert úrbætur.
agnrýnir stjórnvöld
m útlendinga
stólað á
u lengur“
Morgunblaðið/Þorkell
mála um að stjórnvöld væru stefnulaus í mál-
ndarstjóri og Atli Viðar Thorstensen er í pontu.
Morgunblaðið/Þorkell
g gallaða fjölmiðlaumfjöllun.
óðarinnar, um 20.000 manns, en samt heyrist
llað er um innflytjendur er kastljósinu beint að
eymist. Þetta sagði Tatjana Latinovic, formaður
nni á málþinginu.
pur, þeir væru frá mismunandi menningar-
aði það ekki. Vandamálið væri þó ekki eingöngu
oft tregir til að tjá sig. Þá hefði hún það á tilfinn-
andi en væru áhugasamari um það sem væri að
ekki vel upplýstur um hvað væri að gerast hér á
gegna í þessu sambandi og stakk upp á því að
sem farið yrði yfir helstu fréttir vikunnar. Tatj-
ðar þó að hún beindist enn fyrst og fremst að
sem hingað kæmu. Hún rifjaði upp að þegar
hefðu fjölmiðlar fylgt þeim eftir eins og skugg-
ar á áfangastað hefði jafnvel verið farið með
gðum þeirra. „Þetta var fyrir tíma raunveru-
i ekki óeðlilegt. En árið 1995! Mér varð bara illt í
nvart þessu fólk. Hefði þetta verið gert við Ís-
eld ekki,“ sagði hún.
ngu hjá fjölmiðlunum