Morgunblaðið - 28.07.2005, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. JÚLÍ 2005 37
MINNINGAR
óvenjulegur maður, en einmitt það
held ég að hafi gert hann að svo góð-
um safnanda. Gömlu konurnar sem
hann ræddi við fundu ekki til feimni
eða kvíða gagnvart þessum fræði-
manni sem settist að þeim með sín
skrýtnu tól til að hljóðrita þeirra al-
þýðlegu frásagnir eða hálfbrostnu
barngælurödd. Öðru nær, þær
fundu aðeins til samúðar með þess-
um feimnislega og umkomulitla
dreng og vildu gjarna gera honum
eitthvað til þóknunar.
Síðustu árin var Hallfreður þjáð-
ur af sjúkdómi sem skaddaði heila
hans og góðu gáfur. Þegar svo er
komið verður dauðinn líkn, en við
sem eftir lifum horfum aftur til
minningar um ljúfan dreng sem í
hógværð gaf þjóð sinni fjársjóðu og
reisti sér sjálfum óbrotgjarnan
minnisvarða.
Við Sigríður sendum Olgu okkar
hlýjustu samúðarkveðjur og þakkir
til þeirra Hallfreðar fyrir vináttu
þeirra og velgjörðir á liðinni tíð.
Jónas Kristjánsson.
Fyrir tæpum sextíu árum, haustið
1946, settumst við Hallfreður Örn
Eiríksson í 1. bekk Menntaskólans í
Reykjavík. Við vorum 14 ára,
Menntaskólinn hundrað ára á árinu,
lýðveldið tveggja ára, stríðinu ný-
lokið og okkur fannst þetta vera
merkilegir tímar. Báðir Húnvetn-
ingar, ég af Ásunum en Hallfreður
frá Fossi við Síká í Hrútafirðinum.
Flestir bekkjarfélagar okkar voru
aristókratar úr vesturbænum en við
að norðan og Einar Magg, síðar
rektor, sagði að á sínum mennta-
skólaárum hefðu svona strákar ver-
ið kallaðir Kjósarostar.
Hallfreður samlagaðist fljótt hin-
um strákunum í bekknum og reynd-
ist okkur hinn besti félagi. Hann var
frekar óframfærinn og rólegur en
átti þó til með að leggja snjallt orð í
belg, þegar við átti. Menntaskóla-
árin liðu ljúf og hröð og 1952 urðum
við stúdentar.
Snemma kom í ljós að Hallfreður
var mikill íslenskumaður og hafði
auk þess áhuga á klassískum mál-
um.
Minningin um hlédrægan, hljóð-
látan bekkjarfélaga til sex ára situr
eftir í huganum og víkur ekki.
Hafðu þökk fyrir skemmtileg ár og
hvíl í friði.
Ríkarður Pálsson.
Hallfreði Erni kynnist ég fyrir
rúmlega hálfri öld á Kommagarði,
veitingahúsinu Miðgarði á Þórsgötu
1, en þar var helsti samkomustaður
róttæklinga á þeim tíma. Þar var oft
þröngt setinn bekkurinn og heims-
málin rædd af miklu kappi. Við vor-
um ekki bara vinir og kunningjar,
sem þarna komum saman, heldur
félagar og samherjar sem ætluðu að
ryðja nýjar brautir og breyta heim-
inum í betri stað. Öll höfðum við
áhuga á því að komast út fyrir land-
steinana, ætluðum ekki að láta okk-
ur nægja sögusagnir og bókfræði.
Einkum og sér í lagi langaði okkur
til að komast austur fyrir járntjaldið
og kynnast af eigin raun hvernig
kjörin væru í sósíalísku ríkjunum,
þess vegna var það í anda tímans að
leiðir okkar Hallfreðs lágu næst
saman í Varsjá. Þangað vorum við
komin til að taka þátt í heimsmóti
æskunnar árið 1955. Fimm árum
seinna mætti ég honum á götu í
Prag. Hann var kominn þangað, að
loknu kandidatsprófi í íslenskum
fræðum frá HÍ, til náms í tékknesku
og þjóðfræðum í Karlsháskóla, ein-
um elsta og merkasta háskóla Evr-
ópu.
Það var sannarlega hamingjusam-
ur ungur maður sem kynnti mig fyr-
ir tékkneskri unnustu sinni, Olgu
Maríu Sramovu, þennan bjarta sól-
skinsdag. Þau giftust og fluttu til Ís-
lands þegar Hallfreður hafði lokið
náminu. Fyrst í stað fékkst hann við
kennslu en þjóðfræðin áttu hug
hans og lengst af vann hann sem
þjóðfræðingur við Stofnun Árna
Magnússonar. Hann ferðaðist um
landið með segulbandstæki og tók
upp þjóðsögur, frásagnir og þjóðlög.
Hallfreður Örn var hæglátur og
hlýr maður sem lét ekki mikið yfir
sér en viðmælendur hans nutu sín
því betur. Hann vann af stakri alúð
og elju og liggur eftir hann mikið og
dýrmætt efni. Spólan Hlýði menn
fræði mínu sem kom út á vegum
Árnastofnunar 2002 og hefur að
geyma gamlar upptökur úr fórum
Hallfreðs Arnar er hrein perla og
sýnir hvers virði starf hans er.
Hallfreður Örn og Olga María
voru einstaklega samhent. Þau fóru
um byggðir Íslendinga í Kanada og
söfnuðu frásögnum. Og saman
þýddu þau hina bráðskemmtilegu
ferðasögu Tékkans Daníels Vetter
til Íslands frá 17. öld.
Heimili þeirra var fallegt og þau
afar gestrisin. Oft söfnuðust þar
saman í góðum fagnaði félagarnir
sem höfðu stundað nám í Prag. Dr.
Helena Kadecková sem lengi kenndi
norræn mál við Karlsháskóla, og er
mikilvirkur þýðandi íslenskra bók-
mennta á tékknesku, hafði gjarnan
bækistöð á heimili þeirra þegar hún
kom til Íslands. Það var sannarlega
gaman í boðum hjá Hallfreði og
Olgu og þá sá hann oft um elda-
mennskuna og var hinn besti kokk-
ur. Engum gestum tóku þau betur
en börnunum. Þau fylgdust með
uppvexti barna vina sinna og rækt-
uðu samband við þau. Reyndar
þýddi Hallfreður Örn tékknesk æv-
intýri og sögur handa börnum og
sagan um Lötu stelpuna sem kom
fyrst út hjá Heimskringlu 1960 var
beinlínis lesin upp til agna og var
endurútgefin 1989 svo að þeir sem
sofnuðu við hana í æsku gætu nú
glaðst yfir henni á nýjan leik og les-
ið hana fyrir sín eigin börn.
Það er margs að minnast. Fátæk-
leg orð ná ekki að tjá það sem ég
hefði viljað segja. Ég og fjölskylda
mín sendum Olgu Maríu Franzdótt-
ur innilegar samúðarkveðjur.
Vilborg Dagbjartsdóttir.
Það sem lengst mun halda orðstír
Hallfreðar á lofti er brautryðjanda-
starf hans í söfnun þjóðfræðaefnis á
segulband, kveðskapar, sagna,
þulna og gamalla sálmalaga. Í fyrsta
lagi varð á þennan hátt margt að-
gengilegt sem ekki hafði áður verið
skráð. Í öðru lagi og það sem meira
máli skipti var að nú heyrðist flutn-
ingur sagna- og kvæðamanna
sjálfra. Áður höfðu snjallir menn á
borð við Jón Árnason, Ólaf Davíðs-
son, Sigfús Sigfússon og Bjarna
Þorsteinsson skráð slíkt efni sam-
viskusamlega, en aldrei fer þó hjá
því að svipmót skrásetjara birtist
með einhverju móti. Hér kom efnið
„beint af skepnunni“.
Frumkvöðlar á sviði hljóðupptöku
á fyrstu áratugum 20. aldar eins og
Jón Pálsson, Jón Leifs og kvæða-
mannafélagið Iðunn höfðu í hjáverk-
um komið nokkru efni inn á vax-
hólka og silfurplötur, einkum
kvæðalögum. Hallfreður gerði þetta
að meginverkefni sínu en þurfti að
sýna mikla þrautseigju við að kría
út þá smápeninga sem til þurfti því
æðstu yfirvöld menningarmála voru
lengi treg að skilja mikilvægi þessa
frumkvæðis. Eru af því ýmsar sögur
sem sumar gætu að minnsta kosti
verið sannar. Fyrstu söfnunarferð
sína fór hann um Vestfirði 1958, og
hafði Helgi Hjörvar skrifstofustjóri
útvarpsráðs útvegað fé til þess. Eft-
ir það safnaði hann öðru hverju að
sumarlagi fyrir Þjóðminjasafnið,
Handritastofnun Íslands og Ríkisút-
varpið uns hann varð fastráðinn
þjóðsagnafræðingur við Stofnun
Árna Magnússonar 1966. Auk ferða
víða um land fóru þau Olga í margra
mánaða söfnunarferð um slóðir
Vestur-Íslendinga veturinn 1972–
73.
Hallfreður skrifaði nokkrar merk-
ar greinar í innlend og erlend fræði-
tímarit, til dæmis um Söfnun þjóð-
fræða, Þjóðsagnir og sagnfræði,
Þjóðsagnasöfnun og þjóðfrelsis-
hreyfingu, Sagnir og þjóðkvæði í
skáldskap Gríms Thomsens, Úti-
legumannaleikrit Matthíasar Joch-
umssonar svo eitthvað sé nefnt.
Hann sá einnig um útgáfu íslenskra
þjóðsagna erlendis.
Strax um tvítugt var Hallfreður
tekinn að kveða rímur. Á heimsmóti
æskunnar í Búkarest 1953 kvað
hann í rúmenska útvarpið. Hljóð-
menn fylgdust að vanda þolinmóðir
með þessu óskiljanlega söngli þar til
þeir sperrtu skyndilega eyrun þegar
Hallfreður kvað þessa hringhendu
skopvísu úr síðari heimsstyrjöldinni:
Ríkir slen í Rússa her
rauði Lenín fallinn.
Prípet-fenin bröltir ber
Búddiení kallinn.
Hér könnuðust þeir alltíeinu við
eitt orð í hverri línu: Rússa, Lenín,
Prípet, Búddíení. Þeir vildu fá þýð-
ingu á vísunni. Hallfreður færðist
undan, sagði erfitt að snúa svona
skáldskap, auk þess væri sérkenni-
legur og vandþýddur húmor í vís-
unni. Hann lét þá samt hafa hana
uppskrifaða. Yfirvöld útvarpsmála í
Rúmeníu létu sér þetta þó ekki
nægja. Hin dularfullu tengsl „húm-
or – Lenín“ létu þau ekki í friði.
Sendiráðið í Kaupmannahöfni gætti
hagsmuna Íslendinga í Rúmeníu og
þangað var vísan send með beiðni
um skýringu. Sigurður Nordal var
þá sendiherra og af skömmum sín-
um vísaði hann málinu til Árnastofn-
unar. Jón Helgason forstöðumaður
fól hinsvegar Bjarna Einarssyni
verkefnið af skömmum sínum, en
Bjarni þótti þá eindregnastur
kommi á stofnuninni. Bjarni fussaði
við og þar dagaði málið uppi.
Hallfreður var hæglætismaður í
allri framgöngu en leyndi á sér.
Sagt var að þótt hann fengi þrásinn-
is neitun um fjárframlög til verk-
efna sinna í ráðuneytum og öðrum
stofnunum kæmi hann í næsta við-
talstíma eins og ekkert hefði í skor-
ist þar til einhver stjórinn andvarp-
aði að láta skyldi mannfjandann
hafa eitthvað til að losna við hann.
Hann átti að hafa setið á tröppum
menntamálaráðs fyrir utan
gluggann meðan verið var að af-
greiða umsókn frá honum.
En undir þessu hægláta yfirborði
sló heitt hjarta. Samúð með öllum
undirokuðum átti snaran þátt í hug-
arheimi hans. Hann var því einlæg-
ur róttækur sósíalisti og tók það
sárt eins og fleiri þegar í ljós kom að
yfirvöld í svokölluðum alþýðulýð-
veldum reyndust svikulir við hug-
sjónir hans. Hann varð þó að sitja á
sér að flíka vonbrigðum sínum op-
inberlega því fjölskylda hans indælu
Olgu bjó í Prag og varasamt gat
verið að ögra hinum ósvífnu ráða-
mönnum á þeim bæ.
Í daglegri umgengni var Hallfreð-
ur einkar notalegur og sumir vissu
að hann var með afbrigðum nost-
ursamur matreiðslu- og kökugerð-
armaður þegar hann vildi það við
hafa. Naut ég og mitt fólk stundum
góðs af. Enda þótt hann væri að
mestu alinn upp í Reykjavík hafði
hann talsverðar taugar til Hrúta-
fjarðar og Húnvetninga og viðbrögð
sveitabarnsins gátu stundum birst
án fyrirvara. Mér er minnisstætt
þegar við í söfnunarferð ókum um
Línakradal að alltíeinu skipar hinn
spakláti samferðamaður mér að
stoppa á augabragði, hendist út úr
bílnum, hleypur út í móa og tekur að
kasta grjóti í ýmsar áttir. Hann
hafði séð tófu.
Þegar Hallfreður hóf söfnunar-
starf sitt hentu sumir gaman að
þessari áráttu. Hann var jafnvel
kallaður „engill dauðans“ enda
heimsótti hann skiljanlega ekki síst
fólk sem síðustu forvöð voru að hitta
ofar moldu. Eitt sinn fórum við til
dæmis að hans ráði í Kristkirkju í
Landakoti, keyptum kerti og hétum
á hinn sæla Þorlák að gamalt fólk
austur í Hreppum yrði enn á lífi
þegar við kæmum. En af þvílíkum
sökum áttu menn að hafa andvarpað
þegar Hallfreður sást nálgast bæ-
inn: „Jæja, er hann þá kominn.“ Það
gat og gert honum auðveldara að
nálgast gamalt fólk að hann átti
stundum til að verka dálítið um-
komulaus og fólkið spurði hvað
hægt væri að gera fyrir manninn.
Jú, segja honum sögur.
Þótt Hallfreður fengist einkum
við fortíðina var hann í raun á undan
samtíð sinni og starf hans naut sí-
fellt meiri viðurkenningar. Fyrir
rúmum mánuði var haldið málþing
baltneskra, keltneskra og norrænna
þjóðsagnafræðinga í Reykjavík. Það
var eftirtektarvert hversu oft var
vitnað til verka Hallfreðar á þeim
fundi.
Árni Björnsson.
Hallfreður Örn Eiríksson hefur
fengið hvíldina eftir langvarandi
veikindi. Það kom ekki á óvart því
honum hafi hrakað mikið síðasta ár-
ið en samt finnst mér ekki langt síð-
an ég hitti hann og Olgu á göng-
unum í Skógarbæ og Hallfreður
brosti sínu hlýlega brosi. Þegar ég
las um fráfall hans fór ég að rifja
upp kynni okkar, sem hófust
snemma árs 1971. Og í framhaldi af
þeirri upprifjun gerði ég mér grein
fyrir því hversu mikil áhrif Hall-
freður hefur haft á lífshlaup mitt
svona af vandalausum að vera. Á
lokaári mínu í menntaskóla hreifst
ég mjög af þjóðfræðinni. Mér var
ráðlagt að tala við Hallfreð á Árna-
stofnun, hann myndi örugglega geta
ráðið mér heilt. Og sú reyndist svo
sannarlega raunin. Hallfreður benti
mér á að fara til Osló og nema við
þjóðfræðideild háskólans þar, hvað
ég og gerði. Hann ráðlagði mér
einnig að taka minnst einn vetur við
HÍ og læra sögu, norsku og ís-
lensku, svona til að undirbúa mig og
verða ögn eldri og veraldarvanari.
Það varð úr að ég lauk BA-prófi áð-
ur en ég fór út til frekara náms og
hef ekki séð eftir því. Hallfreður
studdi mig með ráðum og dáð í
gegnum allt námið og útvegaði mér
verkefni tengd þjóðfræðinni, bæði
hjá honum á Árnastofnun en einnig í
tengslum við Norrænu þjóðfræði-
stofnunina þar sem Hallfreður sat í
stjórn til fjölda ára.
Örlögin höguðu því svo að vinnu-
vettvangur minn varð ekki nema að
litlu leyti innan þjóðfræðanna og
oftar en ekki úti á landi eða erlendis
en alltaf héldum við einhverju sam-
bandi. Ásamt öðru góðu fólki áttum
við t.d. mjög gott samstarf við und-
irbúning að þingi norrænna þjóð-
fræðinga, sem var haldið hér í
Reykjavík 1986.
Síðasta sumar hitti ég þau hjónin
í gönguferð í Seljahverfinu í blíð-
viðrinu. Hallfreður var líkur sjálfum
sér þótt veikindin hefðu að sjálf-
sögðu sett sitt mark. Hið góðlega
bros var enn hans aðalsmerki.
Blessuð sé minning hans.
Ég sendi Olgu einlægar samúðar-
kveðjur.
Ragnheiður H. Þórarinsdóttir.
Við fréttirnar af andláti Hallfreð-
ar Arnar Eiríkssonar fylltist hugur
minn af söknuði og þakklæti. Sökn-
uði eftir félaga sem gat fyllst reiði
yfir óréttlæti heimsins við að hlusta
á útvarpsfréttirnar, en gat iðulega
séð skoplegar hliðar á málum og
hlegið innilega að eigin gleymsku.
Þakklæti fyrir að hafa kynnst Hall-
freði og verkum hans og ekki síður
fyrir lífsstarf hans og þann fjársjóð
sem hann skilur eftir.
Söfnun Hallfreðar á þjóðfræða-
efni hófst 1958, en þá um sumarið og
það næsta á eftir ferðaðist hann um
Vestfirði og tók upp rímnakveðskap
og viðtöl um kveðskaparhefðina.
Þessar fyrstu söfnunarferðir fór
hann á vegum Ríkisútvarpsins með
styrk frá menntamálaráðuneytinu.
Sumarið 1964 safnaði Hallfreður
fyrst á vegum Stofnunar Árna
Magnússonar og má segja að þá hafi
söfnunarstarf hans hafist fyrir al-
vöru og staðið óslitið fram á 10. ára-
tug síðustu aldar. Á þessu tímabili
ferðaðist Hallfreður um landið þvert
og endilangt, fór á milli bæja, talaði
við fólk og tók upp allt það efni sem
fólk var reiðubúið að miðla. Hann
hljóðritaði sagnir og ævintýri, lýs-
ingar á þjóðháttum og atvinnuhátt-
um, kvæði, sálma, þulur, rímur og
lausavísur og margt fleira, og er það
ýmist mælt fram, sungið eða kveðið.
Meðal annars tókst Hallfreði að
hljóðrita heilan rímnaflokk kveðinn
af sama manni og með hljóðritun
hans á passíusálmasöng systkinanna
frá Vagnsstöðum í Suðursveit varð-
veittust einu dæmin sem til eru um
sálmasöng eins og hann hljómaði í
baðstofum landsins á meðan enn var
lesinn húslestur á heimilum. Árna-
stofnun varðveitir nú á annað þús-
und klukkustundir af efni sem Hall-
freður tók upp. Síðan ég fór að
vinna við safnið hef ég heyrt margar
sögur af heimsóknum og söfnun
Hallfreðar þar sem fram kemur að
mörgum þótti þetta skrítinn maður
sem birtist allt í einu heima við bæ
með upptökutækið. Margar frásagn-
anna lýsa einmitt aðferðum hans til
að fá fólk til að segja frá og syngja
sem eru sambærilegar við söfnunar-
aðferðir þjóðfræðinga í Evrópu á
sama tíma. Hæfileikar Hallfreðar til
slíks söfnunarstarfs koma einnig í
ljós þegar hlustað er á upptökurnar
þar sem hann með hæglæti sínu og
virðingu fyrir viðmælendunum fær
þá til að sættast við upptökutækið
og miðla af fróðleik sínum. Þá er
ekki hægt annað en dást að þol-
inmæði hans þegar hann hlustar aft-
ur og aftur á sömu söguna og tekst
alltaf að láta eins og hann sé að
heyra hana í fyrsta sinn.
Þó að Hallfreður hafi safnað alls-
kyns þjóðfræðaefni urðu ákveðin
svið honum sérstakt rannsóknar-
efni. Hann fékk fólk til að segja frá
draumum sínum og hugleiðingum
um merkingu þeirra og hann spurði
um sögulegar sagnir úr nánasta um-
hverfi heimildarmannanna. Um
þessi efni og mörg önnur skrifaði
Hallfreður greinar í íslensk og er-
lend tímarit. Ennfremur beindi
hann sjónum sínum (og hljóðnema)
að fólki á ákveðnum stöðum svo sem
sumarið 1967, þegar hann tók upp
viðtöl við frumbýlinga í Kópavogi,
og veturinn 1972–73 þegar hann fór
ásamt eiginkonu sinni, Olgu Maríu
Franzdóttur, um byggðir Vestur-Ís-
lendinga. Til þess að rannsaka
hvernig sögur varðveitast innan
sömu sveitar og jafnvel innan sömu
fjölskyldu safnaði Hallfreður efni í
Suðursveit í mörg ár. Hann fékk
fólk til að segja sér „sömu sögurn-
Kistur - Krossar
Prestur - Kirkja
Kistulagning
Blóm - Fáni
Val á sálmum
Tónlistarfólk
Sálmaskrá
Tilk. í fjölmiðla
Erfisdrykkja
Gestabók
Legstaður
Flutningur kistu á
milli landa og
landshluta
Landsbyggðar-
þjónusta
ÚTFARARSTOFA ÍSLANDS
Símar 581 3300 - 896 8242
Allan sólarhringinn - Áratuga reynsla
Suðurhlíð 35 — Fossvogi — www.utforin.is
Komum heim til aðstandenda ef óskað er
Sverrir
Einarsson
Bryndís
Valbjarnardóttir
Oddur
Bragason
Guðmundur
Þór Gíslason
SJÁ SÍÐU 38