Morgunblaðið - 05.09.2005, Qupperneq 18

18 MÁNUDAGUR 5. SEPTEMBER 2005 MORGUNBLAÐIÐ
UMRÆÐAN
SÓLIN skein eftir langan rigning-
arkafla. Ég þurfti að koma við í
Kringlunni. Mér til undrunar röltu
þar margir um í rökkrinu. Mömmur
og jafnvel ömmur höfðu ofan af fyrir
börnum með því að borga fyrir þau í
vélknúna rugguhesta. Úff, af hverju
er þetta fólk, og þessir krakkar, ekki
úti sólinni, hugsaði ég þegar ég hljóp
hjá. Ég hefði ekki átt að verða hissa.
Börn leika sér varla
lengur úti, jafnvel ekki
á góðviðrisdögum.
Enginn er í löggu- og
bófa, enn síður í stór-
fiskaleik eða fallinni
spýtu.
Útivist barna
Á síðustu árum hafa
útileikir barna snarm-
innkað. Við hafa tekið
innileikir, gjarnan í
tölvum og tækjum.
Full ástæða er til að
velta fyrir sér á
hvern hátt þetta
breytta lífsmynstur
barna hefur mótandi
áhrif á þau.
Börn sem leika sér
úti í frjálsum leikjum
kynnast umhverfi
sínu. Þau flækjast um
og sjá ýmislegt sem
vekur undrun þeirra,
þau rannsaka og
skoða og draga álykt-
anir. Þau lenda í
óvæntum aðstæðum
og vinna úr þeim.
Þau skipuleggja leiki
sína eða búa þá til og
stjórna þeim. Börn sem þekkja um-
hverfi sitt og tengjast því, óttast það
ekki eða allavega vita hvað í umhverf-
inu þau þurfa að óttast og læra að
varast það. Framandi umhverfi vekur
ugg en að þekkja heimavöll er nauð-
synlegur þáttur í sterkri sjálfsmynd
hvers og eins. Börn sem fara varla út
úr húsi nema í bíl kynnast ekki um-
hverfinu sem þau eru hluti af og læra
ekki að takast á við það. Útivist
styrkir börn bæði andlega og lík-
amlega og það að fólk þekki umhverfi
og náttúru lands síns hefur félagslegt
og samfélagslegt gildi.
Ofvirkni og athyglisbrestur
Í nýlegu hefti veftímaritsins Orion
er fjallað um útivist barna frá enn
einu sjónarhorni.
Í Bandaríkjunum fjölgaði börnum
sem greindust með ofvirkni og at-
hyglisbrest um rúmlega þriðjung frá
árinu 1997- 2002 og lyfjakostnaður
vegna þessa hjá börnum undir fimm
ára aldri hækkaði um 369% á árunum
2000-2003. Menn eru ekki á einu máli
um ástæðurnar en rannsóknir á heil-
um ofvirkra barna benda til örlítilla
breytinga á taugaboðefnum og á
hluta heilabarkar en menn vita ekki
hvort þessar breytingar eru orsök
vandans eða afleiðing.
Börn sem greinst hafa ofvirk og
með athyglisbrest taka illa eftir, eiga
erfitt með að hlusta, fylgja fyr-
irmælum og einbeita sér að verk-
efnum. Þau geta líka verið árás-
argjörn, ófélagslynd og gengið illa í
skóla. Hverjar sem orsakirnar eru þá
er vandinn til staðar. Í kjölfarið eru
börnum gefin lyf með ærnum kostn-
aði og ófyrirséðum afleiðingum. Gæti
verið að til væru ódýrari og haldbetri
úrræði en þau sem hingað til hafa
verið notuð?
Útivist dregur úr ofvirkni
Við nokkra háskóla hafa verið
gerðar rannsóknir á áhrifum um-
hverfis á ofvirk börn. Þær hafa sýnt
að einkenni ofvirkni og athyglisbrests
minnka verulega hjá þeim börnum
sem dvelja í náttúrulegu umhverfi,
grónum görðum eða í sveit í sam-
anburði við þau sem leika sér inni eða
í malbikuðu umhverfi. Rannsakendur
segja að útivist í nátt-
úrulegu umhverfi auki
verulega athygli
barnanna. Hugsanlega
hjálpi slíkt umhverfi
börnunum til að hugsa
skýrar og gefi þeim auk-
inn styrk til að standast
streitu samfélagsins.
Þeir benda á óralanga
þróun mannsins í nátt-
úrulegu umhverfi og þó
að aðlögunarhæfni
mannsins sé mikil hafi
hún ekki haft við hraðri
þróun samfélagsins,
a.m.k. ekki hvað varðar
taugar og heila, og
ákveðinn hluti barna nái
ekki að höndla yf-
irþyrmandi og stöðugt
áreiti nútímaþjóðfélaga.
Útiveruskortur
orsök?
Richard Louv, höf-
undur greinarinnar í
Orion, veltir fyrir sér:
Fyrst útivist í nátt-
úrulegu umhverfi dreg-
ur úr einkennum of-
virkni og athyglisbrests
gæti þá einangrun
barna frá náttúrulegu umhverfi verið
orsök eða hún ýtt undir þess konar
hegðun og atferli? Hið raunverulega
mein væri þá í þjóðfélaginu sjálfu
sem einangrar börn frá náttúru og
þröngvar upp á þau tilbúnu umhverfi
sem er ólíkt náttúrunni sem mað-
urinn þróaðist í. Börn og fullorðnir
þjáist því af ,,útiveruskorti“, ástandi
sem stafar af því að tengsl við nátt-
úrulegt umhverfi minnkar stöðugt og
skynfæri eru minna notuð en áður, þá
minnkar athyglisgáfa og líkamlegar
og tilfinningalegar veilur aukast.
Verum úti, göngum í skóla
Börn þurfa útivist og foreldrar og
kennarar ættu að stuðla að henni eins
og mögulegt er.
Skólar eru að hefjast. Sífellt fleiri
börnum er ekið í skóla, malbiksflæmi
umhverfis skóla stækka, mengun
eykst svo og slysahætta. Ef börn
ganga almennt í skólann, leikskóla
jafnt sem grunnskóla, leysir það ýmis
vandamál. Foreldrar sem treysta
börnum sínum ekki til að ganga í
skólann, vegna þess að þau eru of ung
eða af ótta við slys, ættu að gefa sér
tíma til að fylgja þeim gangandi í stað
þess að skutla þeim í bíl. Slíkar sam-
verustundir gefa tækifæri til að
spjalla, skoða umhverfið, njóta veð-
urs, gróðurs, dýra, birtu, myrkurs,
stjarna og tungls og þær geta orðið
uppspretta mikilvægra minninga um
náin og góð samskipti. Síðast en ekki
síst þá er slík dagleg gönguferð holl
öllum, líkamlega og andlega.
www.oriononline.org
Athyglisgáfa
og útivera
Sigrún Helgadóttir fjallar um
ofvirkni barna
Sigrún Helgadóttir
’…einkenni of-virkni og at-
hyglisbrests
minnka veru-
lega hjá þeim
börnum sem
dvelja í nátt-
úrulegu um-
hverfi…‘
Höfundur er náttúrufræðingur
og kennari.
MIKLAR framfarir hafa ein-
kennt starf íslenskra bókasafna
undanfarin tíu ár og hafa þær m.a.
birst í því að fjölmörg söfn hafa
flutt í betra húsnæði, jafnframt því
sem þau hafa tekið upplýs-
ingatækni í sína þjónustu í vaxandi
mæli. Á sviði upplýs-
ingatækninnar má
benda á tvennt sem
uppúr stendur. Annað
er hið nýja bókasafns-
kerfi, Gegnir (gegn-
ir.is), hitt er lands-
aðgangur að
rafrænum tímaritum
sem notendur þekkja
undir heitinu hvar.is.
Tvenns konar
verkefni á sviði
upplýsingatækni
Þróunin á sviði upp-
lýsingatækni bóka-
safna er hröð og nær
bæði til skráa og
safngagna.
Skrár bókasafna
verða að vera til-
tækar á verald-
arvefnum, eigi þær að
teljast boðlegar. Það
eru þær orðnar að
verulegu leyti með til-
komu Gegnis, og nær
það kerfi nú til sam-
tals 175 safna og safn-
útibúa en æskilegt væri að bæta
svo sem 25 söfnum í hópinn áður en
innleiðingunni telst lokið um mitt
næsta ár.
Gögn bókasafna þurfa einnig að
vera tiltæk á veraldarvefnum eftir
því sem fært er, og er í því sam-
bandi rætt um stafvæðingu (e. digi-
taliseringu) þeirra. Að þessu hefur
Landsbókasafnið unnið á und-
anförnum árum, og mun hafa
skannað um það bil 900.000 síður
prentaðs efnis hingað til. Auk þessa
tekur safnið afrit af hinum íslenska
hluta veraldarvefjarins þrisvar á
ári.
Erlend söfn nota nú róbota til að
stafvæða gamlar bækur og vinna
þeir allan sólarhringinn. Íslensk
söfn eiga engin slík tæki. Nærtæk-
ast er að stafvæða fyrst allt það
efni sem ekki nýtur lengur verndar
af höfundalögum, en auk þess þarf
stafvæðing að taka mið af eft-
irspurn.
Verkefni framundan
Ýmislegt má gera til að bæta
starfsemi og samstarf bókasafna á
Íslandi. Hér verður hugmyndum
um það efni varpað fram til um-
hugsunar.
Sameiginleg skráning
Eftir að Nýi-Gegnir var tekinn í
notkun hefur orðið ljósara að söfn-
in þurfa að stilla sam-
an strengi sína hvað
varðar skráningu.
Brögð hafa verið að
því að nýútgefnar, ís-
lenskar bækur séu
skráðar oft í kerfið
sem veldur ringulreið.
Til að leysa þetta gæti
þurft að skipta verk-
um milli safna með
formlegum hætti, hvað
skráningu varðar, eða
jafnvel setja skrán-
ingu í hendur sjálf-
stæðs fyrirtækis sem
annaðist skráning-
arþjónustu. Skóla-
safnamiðstöð hefur
gegnt slíku hlutverki í
Reykjavík en vera má
að svona starfsemi eigi
frekar heima hjá
Landskerfi bókasafna
eða Landsbókasafn-
inu. Skrá þarf allar ís-
lenskar bækur í Gegni
áður en þær koma út,
og mætti hugsa sér að
þetta væri gert í sam-
vinnu við útgefendur og þá kannski
þannig að dreifingarmiðstöð sæi
bæði um að skrá bækur og senda
þær til bókasafna, eins og tíðkast
víða.
Efla þarf
millisafnalán
Þegar notendur finna bók í
Gegni komast þeir stundum að því
að hún er ekki til í heimasafni
þeirra en er til á safni í næsta bæj-
arfélagi. Með auknu samstarfi
bókasafna á að vera hægt að efla
millisafnalán til muna. Í stað þess
að bókavörðurinn svari „Nei, eins
og þú sérð í Gegni þá er þessi bók
ekki til hér á safninu“ á hann alltaf
að geta svarað: „Já, ég skal láta
senda þér hana.“ Þannig mætti
bæta til muna nýtinguna á hinum
takmarkaða bókakosti þjóðarinnar.
En ein helsta forsenda svona þjón-
ustu er að sátt náist um skiptingu
sendingarkostnaðar.
Sameiginleg lánþegaréttindi
Með Gegni var tekið í notkun eitt
lánþegakort fyrir mestallt landið,
því nú gildir kennitala notandans
sem lánþeganúmer, sama hvaða
Gegnissafn á í hlut. Lánþegarétt-
indi eru svo annar handleggur. Ný-
lega hafa nokkur almennings-
bókasöfn í nágrenni Reykjavíkur
sameinast um sameiginleg lánþega-
réttindi, sem þýðir að sá sem hefur
keypt sér lánsrétt í einu safnanna
má þar með líka fá bækur lánaðar í
hinum. Þetta vekur þá spurningu
hvort ekki væri best að hafa þetta
samstarf miklu víðtækara og helst
láta það ná yfir allt landið.
Landsaðgangur
að rafrænum gögnum
Hyggja þarf að rekstri lands-
aðgangs að rafrænum gögnum
(hvar.is). Tryggja þarf fjárhags-
grundvöllinn með einhverjum hætti
og koma rekstrinum í fastar skorð-
ur. Sívaxandi fjöldi námsmanna
lætur eins og pappírsheimildir séu
ekki til og nýtir sér eingöngu raf-
ræn gögn við ritgerðasmíðar. Að-
gangur þeirra og annarra lands-
manna að vönduðum gagnakosti á
netinu er lykilatriði fyrir mennta-
kerfi okkar og rannsóknasamfélag.
Víðtæk
stafvæðing
Á komandi árum mun æ meira
efni úr fórum safna og skyldra aðila
verða tiltækt á veraldarvefnum. Á
þetta ekki aðeins við um ritmál,
heldur til að mynda ljósmyndir af
listaverkum, nótur, hljóðupptökur
bæði af tónlist og töluðu máli, svo
og sjónvarpsefni og kvikmyndir.
Mikilvægt er að þeir sem veita
svona efni út á vefinn nýti sér staðl-
aðar aðferðir við skráningu þeirra
svo einhver vegur sé að finna það.
Þau áhugaverðu verkefni sem
framundan eru á vettvangi bóka-
safna útheimta að bæði for-
ystumenn og eigendur þeirra taki
höndum saman. Netvædd bókasöfn
verða æ mikilvægari sem þekking-
arveitur. Hvort sem horft er til
varðveisluhlutverks safnanna sem
snýr að fortíðinni eða til rann-
sóknahlutverksins sem snýr að
framtíðinni, þá eru upplýs-
ingatæknin og veraldarvefurinn
þar í aðalhlutverki ásamt metn-
aðarfullum starfsmönnum.
Af vettvangi bókasafna
Árni Sigurjónsson fjallar
um verkefni bókasafna
’Erlend söfnnota nú róbota
til að stafvæða
gamlar bækur
og vinna þeir
allan sólar-
hringinn.‘
Árni
Sigurjónsson
Höfundur er framkvæmdastjóri
Landskerfis bókasafna.
ÁRIÐ 1989 útskrifaðist ég úr
skúlptúrdeild Myndlista- og hand-
íðaskóla Íslands eftir fjögurra ára
nám. Á þessum fjórum árum urðu
á vegi mínum fjölmargir af starf-
andi listamönnum
þjóðarinnar, bæði í
gegnum beina
kennslu í skúlptúr-
deildinni og einnig
fylgdist ég með því
sem þeir voru að
kenna í öðrum deild-
um skólans. Heim-
sóknir á vinnustofur
þeirra og sýningar
þeirra úti í þjóðfélag-
inu voru einnig tíðar.
Þetta voru á heildina
litið færir listamenn
sem gáfu mikið af sér
til listnemanna og
þjóðfélagsins, áhrifavaldar í iðunni
á þeim tíma. Áhugamenn um að
leyfa hundrað blómum að blómstra
sem er forsenda framfara og fjöl-
breytni
Eftir lok náms hér heima flutti
ég til London þar sem ég hef bæði
numið og starfað sem listamaður í
14 ár og verið þess aðnjótandi að
geta fengið beint í æð þá upplifun
að sækja sýningar starfandi lista-
manna, hverju nafninu sem þeir
eða þeirra liststefna nefnist. Þetta
er eitt af svo ótal mörgu sem ein-
kennir menning-
arborgir.
Eftir að ég flutti til
baka fyrir tveim ár-
um, hef ég verið að
skima eftir þeim lista-
mönnum sem voru
áberandi í þjóðfélag-
inu þegar ég flutti út,
með frekar litlum ár-
angri. Ég hélt einna
helst að „plága“ hefði
geisað um landið og
að þeir væru allir
komnir undir græna
torfu. Þó hefur það
borið við á þessum
tveimur árum mínum hér að einn
og einn „rís upp“ og sýnir. En viti
menn þegar svo ber við hafa þeir
verið kýldir jafnharðan niður aftur
með oft á tíðum óverðskuldaðri
gagnrýni, þetta er mér gersamlega
óskiljanlegt! Ég reyni að fylgjast
með listsýningum í borginni og
hluti af því er að bera saman eigin
reynslu og lesa listgagnrýni Mogg-
ans. Veit ég vel að ekki er hægt að
alhæfa að hlutir sé svona eða hin-
segin, en eftir þessi tvö ár mín hér
finnst mér þetta orðið þannig að
verið sé að bjóða mér að fara í
sömu sokkana aftur og aftur og
aftur. Hvar eru öll blómin? Hvað
þýðir þessi einsleita gagnrýni?
Hugsanlega ber það þeim vitni
sem stýra sýningarhaldi í menn-
ingaborginni Reykjavík – því mið-
ur. Að fara á málverkasýningu
Einars Hákonarsonar í tjaldi í
Hljómskálagarðinum vakti gleði í
hjarta mínu. Þetta var eins og að
vera komin í menningarborg að
geta litið inn á sýningu starfandi
samtímamálara. Vil ég þakka hon-
um það framtak í andstreyminu.
Hvað hefur gerst? Hvar eru
listamenn þjóðarinnar?
Guðrún Nielsen fjallar
um íslenskt menningarlíf ’Hvar eru öll blómin?Hvað þýðir þessi eins-
leita gagnrýni? ‘
Guðrún
Nielsen
Höfundur er myndlistarmaður.
Fréttir á SMS