Fréttablaðið - 24.04.2004, Blaðsíða 16

Konan mín gaf mér páskaeggum daginn. Það eitt væri ekki
í frásögur færandi ef ekki væri
vegna málsháttarins sem egginu
fylgdi og hljóðar svo: „Tunguna er
torvelt að temja“. Málshátturinn
leiddi huga minn að því hvernig
dómsmálaráðherra hefur brugðist
við vaxandi gagn-
rýni vegna ákvörð-
unar um val og
skipan nýs hæsta-
réttardómara í
ágúst 2003, bæði
með ummælum
sínum í fjölmiðlum
og skrifum á
heimasíðu sinni,
bjorn.is. Svo virð-
ist, sem því oftar
sem ráðherrann
grípur til andsvara
á opinberum vett-
vangi og reynir að
réttlæta ákvörðun
sína fyrir borgur-
um þessa lands, því
dýpri verður gröf-
in sem hann hefur
grafið sér og virð-
ist ekki ætla að komast klakklaust
upp úr. Er það miður, því hér er
um mætan stjórnmálamann að
ræða.
Það væri of langt mál að rekja
hér öll ummæli ráðherra, enda
flestum kunn, sem á annað borð
hafa fylgst með þjóðfélags-
umræðu síðustu daga og vikur. Þó
eru ákveðin atriði í málflutningi
ráðherra, sem hafa komið þeim,
sem þetta ritar, algjörlega í opna
skjöldu og eru þess eðlis að mér
rennur sem borgara og lögfræð-
ingi blóðið til skyldunnar að
leggja fáein orð í belg.
Jafn hæfur eða hæfastur?
Fyrst ber að nefna að við mat á
því hvort ráðherra hafi byggt
ákvörðun sína um val á Ólafi
Berki Þorvaldssyni sem hæsta-
réttardómara á lögmætum og
málefnalegum sjónarmiðum er
hann bundinn af þeim rökstuðn-
ingi, sem hann setti fram fyrir
ákvörðun sinni þegar hún var tek-
in og endurspeglast væntanlega í
skriflegum rökstuðningi, sem ráð-
herra sendi þeim öðrum umsækj-
endum um embættið, sem þess
óskuðu á sínum tíma. Ef til vill
kemur þar fram að ráðherra hafi
talið Ólaf Börk hæfastan allra um-
sækjenda, en þá hefur hann legið
á þeirri skoðun sinni á opinberum
vettvangi þar til fyrir fáeinum
dögum þegar hann lét þau orð
falla. Fram til þess tíma hafði ég,
og væntanlega fleiri, staðið í
þeirri trú að ráðherra hefði talið
Ólaf Börk jafn hæfan öðrum um-
sækjendum, en vegna meistara-
gráðu sinnar í Evrópurétti hefði
ráðherra talið heppilegast að
koma þeirri þekkingu Ólafs Bark-
ar að í Hæstarétti. Fylgismenn
ráðherra hafa einnig komið því að
í umræðunni á síðustu dögum, að
vegna aldurs Hjördísar Hákonar-
dóttur og meðalaldurs annarra
dómara í Hæstarétti þá hefði ver-
ið heppilegt að skipa Ólaf Börk,
sem fulltrúa yngri kynslóðar í
réttinum. Þessi rök eru ef til vill
góðra gjalda verð, ef þau voru
sett fram í rökstuðningi ráðherra
síðastliðið haust, en ella eru þau
haldlaus og koma málinu ekkert
við þegar endanlega verður skor-
ið úr um það fyrir dómstólum
hvort ráðherra hafi brotið gegn
ákvæðum stjórnsýslulaga og jafn-
réttislaga.
Þetta leiðir hugann að ummæl-
um ráðherra um „pólitíska“
ábyrgð sína á skipun hæstaréttar-
dómarans. Í þeirri umræðu hefur
ráðherra vísað til þingræðis-
reglunnar og látið hafa eftir sér
að hin þinglega ábyrgð sé póli-
tísks eðlis en ekki lagalegs. Sú
ábyrgð sé engum lagareglum háð.
Hér óttast ég að ráðherra vaði í
villu og svíma eða hann sé að
reyna að þyrla ryki í augu sam-
borgara sinna. Hið rétta er, að í
þinglegri ábyrgð ráðherra felst að
hann er valinn af meirihluta Al-
þingis til að gegna embætti sínu
og verður sem slíkur að halda
uppi vörnum fyrir stefnu og fram-
kvæmdir ríkisstjórnar og standa
þinginu almennt reikningsskil
ráðsmennsku sinnar. Ella er hætta
á því að ráðherra missi traust ann-
arra þingmanna og verði jafnvel
að fara frá. Þetta er hin pólitíska
eða þinglega ábyrgð dómsmála-
ráðherra. Hún er gagnvart
Alþingi, hún er siðferðisleg og
algjörlega komin undir þingið
hverju sinni og hún er engum
lagareglum háð.
Ábyrgð ráðherra að lögum
Allt öðru máli gegnir um
ábyrgð ráðherra að lögum. Sú
ábyrgð er bundin í stjórnarskrá
lýðveldisins og almennum lögum.
Þannig er augljóst að ráðherra er
bundinn af landslögum og verður
líkt og aðrir borgarar þessa lands
að fylgja lögunum. Komist dóm-
stólar að þeirri niðurstöðu að hann
hafi af ásettu ráði eða fyrir sakir
vanrækslu brotið gegn jafnrétt-
islögum og/eða stjórnsýslulögum
þá verður hann gerður ábyrgur
fyrir því. Slík ábyrgð er lagalegs
eðlis og kemur pólitískri ábyrgð
ráðherra ekkert við. Það er því
beinlínis rangt, sem ráðherra hef-
ur látið hafa eftir sér, að „ábyrgð-
in verður að vera pólitísk að lok-
um“.
Í þriðja lagi eru forkastanleg
þau ummæli ráðherra, til réttlæt-
ingar eftir á fyrir ákvörðun sinni
um val á nýjum hæstaréttardóm-
ara, að Hæstiréttur hafi í umsögn
sinni til ráðherrans um hæfi og
hæfni umsækjenda um embætti
hæstaréttardómara 5. ágúst 2003
ekki minnst einu orði á jafnrétt-
islögin og vægi þeirra við ákvörð-
un um skipun nýs dómara í réttinn
og því megi ráðherra draga þá
ályktun að sjálfur Hæstiréttur
hafi ekki talið þau lög skipta máli
við val ráðherra. Þessi ummæli
eru í senn ómakleg og ráðherra
sem löglærðum manni til skamm-
ar. Það vita flestir sem lokið hafa
lagaprófi að Hæstiréttur er lög-
bundinn umsagnaraðili „um hæfi
og hæfni umsækjenda“, sem óska
skipunar í réttinn og að það er
ekki hlutverk hans að tjá sig í
slíkri umsögn um atriði er varða
jafna stöðu og jafnan rétt kvenna
og karla samkvæmt jafnréttis-
lögum. Sú ábyrgð að framfylgja
þeim lögum hvílir í þessu tilviki á
dómsmálaráðherra og þann kaleik
tekur enginn frá honum.
Fylgja ber lögum
Tíminn mun leiða í ljós hvort
jafnréttislögin eða einstök ákvæði
þeirra séu „barn síns tíma“, eins
og dómsmálaráðherra hefur hald-
ið fram. Á meðan lögin eru í gildi
ber stjórnvöldum að fylgja þeim,
með því að koma á og viðhalda
jafnrétti og jöfnum tækifærum
kvenna og karla og jafna þannig
stöðu kynjanna á öllum sviðum
samfélagsins, en því markmiði
laganna skal meðal annars náð
með því að bæta sérstaklega stöðu
kvenna og auka möguleika þeirra í
samfélaginu, sbr. d-liður 1. gr. lag-
anna. Hæstiréttur hefur í dómum
sínum skýrt jafnréttisákvæði lag-
anna svo, að konu skuli veita starf
ef hún er að minnsta kosti jafnt að
því komin, með tilliti til menntun-
ar og annars sem máli skiptir, og
karlmaður sem við hana keppir, ef
á viðkomandi starfssviði eru fáar
konur fyrir. Ekki skiptir máli þótt
einstakir borgarar, hvort heldur
ég, dómsmálaráðherra eða aðrir
sem hafa tjáð sig um málefnið í
fjölmiðlum, séu ósammála Hæsta-
rétti um túlkun laganna, dómar
réttarins á þessu sviði hafa engu
að síður fordæmisgildi. Það er
óskandi að þessi mismunun, sem
lögin gera ráð fyrir og styðst við
eðlilega túlkun og skýringu á 2.
mgr. 65. gr. stjórnarskárinnar um
jafnan rétt kvenna og karla, sé að-
eins tímabundin eins og að var
stefnt með jafnréttislögum og
nefndu stjórnarskrárákvæði. Til
að tryggja að svo verði mega þeir
sem valdið hafa ekki misbeita því
á þann veg að ómálefnaleg og
ólögmæt sjónarmið ráði gjörðum
þeirra.
Í ritgerð sinni um ríkisvaldið
sagði John Locke, á því herrans
ári 1689, að löggjafarvaldið hefði
rétt til að stjórna því hvernig afli
ríkisins væri beitt til að verja
samfélagið og borgara þess. Jafn-
framt benti hann á að fyrir mann-
legan breyskleika og valdafíkn
verði freistingarnar of miklar ef
sömu einstaklingar hafa bæði
valdið til að setja lögin og valdið
til að framfylgja þeim, þannig að
þeir geti undanþegið sjálfa sig
þeirri skyldu að hlýða lögunum,
sem þeir búa til og lagað lögin og
framkvæmd þeirra að sínum eigin
hagsmunum og þar með tekið að
sjá hag sinn í öðru en því sem er
samfélaginu fyrir bestu.
Réð frændsemi?
Það er einlæg von mín, að
dómsmálaráðherra hafi ekki fallið
í þá gryfju að láta annarleg sjónar-
mið ráða gjörðum sínum við hina
umdeildu skipun nýs hæstaréttar-
dómara, en sumir, þar á meðal ég,
hafa velt því upp hvort þar hafi
ráðið mestu frændsemi dómarans
við sjálfan forsætisráðherra.
Þetta er ekki illa meint af minni
hálfu og ég vona að dómsmála-
ráðherra flokki þetta ekki undir
ómálefnalega gagnrýni á embætt-
isverk sín. Ástæðan fyrir því að ég
nefni þetta í umræðunni er ein-
faldlega sú, að fram komnar skýr-
ingar ráðherrans eru að mínu mati
svo léttvægar að þær standast
ekki málefnalega skoðun. Hvað
svo sem réði vali ráðherra er eitt
víst, að framangreind orð John
Locke hafa staðist tímans tönn og
mega vera okkur öllum víti til
varnaðar.
Með gagnrýni á ummæli dóms-
málaráðherra á opinberum vett-
vangi er það alls ekki ætlun mín
að kasta rýrð á embættisferil,
hæfi og hæfni Ólafs Barkar, en
hann er að mínu mati ágætur
dómari og drengur góður. Þetta
get ég sagt af rúmlega tuttugu ára
kynnum mínum af honum, en við
erum samstúdentar úr Mennta-
skólanum í Reykjavík, fylgdumst
að í gegnum lagadeild Háskóla Ís-
lands og höfum haldið sambandi
síðan. Engu að síður get ég ekki
annað en verið sammála ummæl-
um Gunnars Jónssonar hæstarétt-
arlögmanns og formanns Lög-
mannafélags Íslands, sem fram
koma í leiðara hans „Græðgi
valdsins“ í Tímariti lögfræðinga,
1. hefti, 54. árgangi, mars 2004.
Þar segir lögmaðurinn um skipun
Ólafs Barkar: „Ekki skal bætt
miklu við umræðu sem varð um
síðustu skipun dómara í Hæsta-
rétt. Hversu ágætur sem hinn nýi
dómari er dylst engum að mál-
efnalegur samanburður skilaði
öðrum umsækjendum honum
framar“. Svo mörg voru þau orð.
Eflaust verða einhverjir ósam-
mála því að ég sé að tjá mig opin-
berlega um svo viðkvæm mál,
sem hér eru til meðferðar,
einkum í ljósi þess að ég gegni
embætti héraðsdómara og heyri
því í störfum mínum undir ráðu-
neyti dómsmála. Hitt veit ég að
ráðherra sjálfur tekur það ekki
óstinnt upp, enda er hann tals-
maður tjáningarfrelsis og jafnra
og óheftra skoðanaskipta, svo
sem ummæli hans og skrif að
undanförnu bera með sér. Ef til
vill á málshátturinn góði, sem ég
fékk á páskadag, ágætlega við um
okkur báða. Verða þetta mín loka-
orð. ■
16 24. apríl 2004 LAUGARDAGUR
UMRÆÐAN
■ Af netinu
Tunguna er torvelt að temja
DÓMARAR HÆSTARÉTTAR
Skiptar skoðanir eru um val manna til dómarastarfa í Hæstarétti.
Umræðan
JÓNAS JÓHANNSSON
■ héraðsdómari skrifar um skipan
hæstaréttardómara.
■
Það er einlæg
von mín, að
dómsmálaráð-
herra hafi ekki
fallið í þá
gryfju að láta
annarleg sjón-
armið ráða
gjörðum sínum
við hina um-
deildu skipun
nýs hæstarétt-
ardómara, en
sumir, þar á
meðal ég, hafa
velt því upp
hvort þar hafi
ráðið mestu
frændsemi
dómarans við
sjálfan forsæt-
isráðherra.
Spennandi og skemmtileg
Sigrún Eldjárn
Sýning á verkum
Sigrúnar Eldjárn
í Norræna húsinu
22. apríl - 9. maí. edda.is
Spennandi og
skemmtileg saga
sem tilnefnd er
til Norrænu barna-
bókaverðlaunanna.
5. sæti
Penninn Eymundsson
og Bókabú›ir MM
14.–20. apríl
Barnabækur
Réttindi fótum troðin
Víða um heim eru réttindi barna fót-
um troðin. Það hvílir að mínu mati á
okkur rík skylda til að vernda börn
enda geta þau ekki staðið vörð um eig-
in réttindi. Þær grunnkröfur sem við
hljótum að gera til samfélags okkar
hér á jörðinni ætti að vera að tryggja
öllum börnum nægan mat, vatn, lyf og
læknishjálp, menntun og vernd gegn
misnotkun og ofbeldi. Íslendingar allir
og íslensk stjórnvöld geta gert
fjölmargt til að tryggja réttindi
barna í heiminum.
ANDRÉS JÓNSSON Á POLITIK.IS
Frá vöggu til grafar
Víða um lönd er skriffinnskan mikil og
stjórnkerfið óskilvirkt og hægfara.
Víða um lönd eru starfandi milljónir
nefnda sem gera ekkert annað en að
kjósa ritara og samþykkja fundargerð-
ir seinustu funda, milli þess sem þær
svífa um í stjórnskipulegu þyngdar-
leysi. En á fáum stöðum í heiminum
og á Norðurlöndum er nefndavæðingin
jafnlímd við samfélagsmynstrið,
frá vöggu til grafar.
PAWEL BARTOSZEK Á DEIGLAN.COM