Tíminn - 24.02.1973, Blaðsíða 22

22
TÍMINN
Laugardagur 24. febr. 1973.
,,M. Comte hefur í hinu
stóra verki sínu, sem ber
nafnið ,,Cours de philo-
sophia positive", lagt
grundvöll að heimspeki,
sem hlýtur loksins að fella
endanlega af stalli alla
guðfræði og háspeki í
hvaða mynd sem er".
Það er hinn frægi franski
málvísindamaður og
hugsuður Littrésem kveður
upp þvílíkan dóm, eftir að
hafa lesið öndvegisverk
Aguste Comtes. Rit þetta
kom út í sex bindum á ár-
unum 1830-42, og gerði höf-
und þess helzta talsmann
þeirrar stefnu, sem nefnd
hefur verið positivismi eða
positiv heimspeki. Þetta
orð er fyrst notað af Saint-
Simon (1766-1825), en það
féll í hlut Comtes að gera
það að herópi nýrrar kross-
ferðar gegn trúarbrögðum
og háspekilegum hugleið-
ingum.
Positívistar vildu um-
fram allt gerast merkisber-
ar vísindanna. Hugsun
mannsins átti eingöngu að
beinast að hagnýtri
rannsókn en ekki að gátum,
sem engin svör fást við.
Heimspeki Aguste Comtes er
öll sprottin úr jarðvegi upplýs-
ingastefnunnar, og mótuð af up-
uppeldi hans og umhverfi. — A
nitjándu öldinni fara margir
menn að snúa baki við trúar-
brögðum og heimspeki og leita á
vit visindanna vongóðir um að fá
hjá þeim skýr svör við spurning-
um sinum. Trúarbrögðin klofn-
uðu i óteljandi hópa, sem áttu i
stöðugum erjum sin á milli og
enginn vildi viðurkenna skoðanir
hinna. Heimspekin hafði ekki
heldur veitt mönnum nein endan-
leg svör við þeim gátum sem hún
glimdi við gegnum tiðina. Hún
hafði ekki komizt að neinni al-
mennt viðurkenndri niðurstöðu.
Þvert á móti virtist þeim, sem
leituðu til hennar, svörin jafn-
mörg og sundurleit og
prófessorarnir og heimspeking-
arnir. A hinn bóginn virtist mönn-
um þá, að visindin hvildu á
traustum grunni. voru þau ekki
loksins að reisa mannlega þekk-
ingu á bjargi? Þó var einn galli á
gjöf Njarðar. Vegna sivaxandi
þekkingar urðu visindamenn að
sérhæfa sig viö þröngt þekkingar-
svið. Hver þeirra þekkir öðrum
betur eitthvert ákveðið brot
visindanna, en enginn myndina
alla. Það var nauðsyn að
reyna að skapa heild úr öllum
þessum brotum.
Á liðnum timum höfðu menn
leitað slikrar heildarmyndar og
tekizt að gera hana að almennri
lifsskoðun. Þetta var auövelt
meðan þekkingin var fábrotin. En
menn voru alltaf að finna ný
sannindi og þekkingin varð marg-
slungnari. Hver maður varð að
einskorða sig við sitt svið og eng-
inn einn maður hafði yfirsýn yfir
alla þekkingu.
Verkefnið, sem Auguste Comte
setti sér, var að sameina niður-
stöður visindamanna i eina
heildarmynd og móta um leið
ákveðna lifsstefnu, sem byggðist
á visindalegum grunni en hvorki
á trú né háspeki. Þessi nýja lifs-
stefna var Positivisminn. En
hvað er hin jákvæða stefna eða
Pósitivismi? Comtes notar orðið i
eftirfarandi merkingu: 1) Hið
raunverulega i mótsetningu við
hugarflug og imyndun. 2) Hið
nytsama. — Það sem hefur eitt-
hvert gildi fyrir manninn i mót-
setningu við það, sem er gildis-
laust og þýðingarlaust. 3) Það,
sem er öruggt og ekki verður
vefengt. 4) Nákvæmni. Það, sem
er nákvæmlega framsett. 5)
Siðrænt gildi. Það, sem er
manninum á einhvern hátt dýr-
mætt.
II. grein.
Aguste Comte er fæddur 19.
janúar 1798 i Montpellier, og inn-
ritast sextán ára að aldri i Escole
Polytechnique i Paris. Úr heima-
húsum hafði hann i veganesti
kaþólsk lifsviðhorf strangtrúaðra
foreldra sinna. Skólinn i Paris var
hins vegar mótaður i anda
frönsku byltingarinnar. Comte
hafnaði fljótlega trúnni, en ekki
grundvallar siðalærdómi
kirkjunnar. Trú hans varð, ,,trú
án guðs”. öll áherzla var lögð á
náttúruvisindi stærðfiæði og
þjóðfélagsfræði. Vegna áhuga á
þjóðfélagsfræðum komst Comte i
kynni við Saint-Simon, sem hann
fylgdi i fyrstu en snerist siðan
gegn. Comte fann hjá sér hvöt til
að bæta úr þvi upplausnar-
ástandi, sem fylgdi i kjölfar
byltingarinnar með heim-
spekikerfi, sem sameinaði menn
á ný undir eitt merki. Hann vildi
endurreisa trú mannsins á skyn-
semi sina og getu, — raunar hefja
allt mannkyn upp á nýtt og hærra
stig.
Comte hóf rithöfundarferil sinn
og kvæntist skömmu seinna ungri
parisarkonu Caroline Messin.
Hann flutti fyrirlestra i
heimahúsum fyrir litlum hópi
valinna manna og setti þar fram
skoðanir, sem siðar urðu alþjóða-
eign. En tekjurnar voru litlar og
hann varð að búa við þröngan
kost. Hjónaband hans fór út um
þúfur eftir nokkra mánuði, þótt
þvi væri ekki slitið formlega, fyrr
en fimmtán árum seinna. Comte,
tók sér þennan ósigur svo nærri,
að hann reyndi að drekkja sér i
Signu, en hermaður einn bjargaði
honum i land.
Um skeið dvaldi hann á geð-
veikrahæli. En Comte var samt
þeirri gáfu gæddur að geta jafnan
snúið mótlæti i ávinning.
Hann sótti aftur i sig veðrið og
reyndi að efla þrótt sinn með
sjálfsögun. Hann hætti alveg að
drekka kaffi, gerði lifsvenjur sin-
ar einfaldari og sterkari og hóf að
rita öndvegisrit sitt, „Cours de
philosophie positive”. Hvert
bindið rak annað og bækurnar
vöktu mikla athygli og höfðu mik-
il áhrif. Hann fór að gera sér von-
irum betri daga og vonaðist til að
sér yrði veitt prófessorsstaða i
sögu náttúruvisindanna, eða að
minnsta kosti prófessorsstaða i
stærðfræði við sinn gamla skóla
Escole Polytechnique, en hann
var rægður frá báðum þessum
stöðum.
Arið 1838 gekk Comte aftur i
gegnum nýjar andlegar
þrengingar. En aftur snýr hann
ósigri i ávinning. Hann reyndi
sem fyrr að hefja lifsvenjur sinar
upp á hærra stig, og sem tákn
þess hætti hann alveg að nota
tóbak. Hann lauk stórvirki sinu
1842 og beið vongóður eftir sigur-
laununum. Þau komu ekki. Hann
átti i stöðugum fjárhagsvandræð-
um og loks þremur árum seinna,
þegar honum þykir sýnt að ekki
verði um neina stööuveitingu að
ræða bilar geðheilsa hans i þriðja
sinn. En i stað þess að láta endan-
lega bugast tókst Comtes enn að
hefja nýtt lif. Að þessu sinni hætti
hann alveg að drekka vin. „Einn
af minum heimspekilegu
leyndardómum”, skrifar Comte i
bréfi til vinar, „er fólginn i al-
mennri forskrift, sem er
þýðingarmeiri en hún virðist i
fljótu bragði: til að festa og auð-
velda andlega eða geðræna fram-
för ættu menn alltaf að láta hana
haldast i hendur við veraldlega
framför, helzt i liki bættra lifs-
venja”.
Þetta nýja lif Comtes eftir 1845
einkenndist af ást hans á ungri
stúlku Clotilde de Vaux. öll heim-
speki hans tekur nú gagngerðum
breytingum. Það er ekki lengur
skynsemin, sem á að ráða heldur
hjartað. Leyndardómur mann-
legs velfarnaðar verður: vive
pour autrui”, lifðu fyrir aðra.
Comte stofnar „trúarbrögð”, og
skirfar nýja fjögurra binda bók.
Þessi sérkennilegu trúarbrögð
Comtes voru einskonar kaþólska
án Krists, trú á manninn án guðs.
Hann nefndi þau trúna á hið
mannlega.
Á efri árum myndaðist um
Comte söfnuður og sjálfur leit
Comte svo á, að verk hans mörk-
uðu upphaf nýs þróunartimabils i
sögu mannsins.
Hann lézt 5. september 1857.
III. grein.
Sömu aðferð og notuð er i
náttúruvisindum á að nota i allri
þekkingarleit mannsins. Hin
„dekútíva metóða” raunvisinda-
mannsins á að vera algild og al-
menn lifsafstaða. Menn eiga að
beita henni i þjóðfélagsvisindum
og sálarfræði engu siður en t.d. i
efnafræði eða liffræði. Málsvarar
póstivismans segja, að engin
ástæða sé til að ætla að einhver
ákveðinn hluti mannlegs veru-
leika sé „yfirskilvitlegri” en ann-
ar.
En i hverju á þá hin visindalega
aðferð að vera fólgin?
Hvernig á að rannsaka hlut-
ina? Og menn geta lika spurt. Á
að rannsaka alla hluti? Á að leit-
ast við að svara öllum spurning-
um? Og ef ekki, hverju á að svara
og hvaða spurningum á ekki að
svara?
Comte hefur skýr og ákveðin
svör við þessu. Samkvæmt hinni
jákvæðu visindalegu aðferð á
ekki að reyna að svara neinum
spurningum trúarlegs eðlis. Ekki
heldur háspekilegum spurning-
um. Ekki neinni spurningu, þar
sem spurt er um upprunalegar
orsakir, — yfirleitt engri rétt
orðaðri spurningu, er hefst á orð-
unum: „Hvað er. — „Jákvæð
visindi taka ekki afstöðu til
neins, sem ekki er hægt að skoða.
Hlutverk þeirra er ekki að út-
skýra, heldur að lýsa öllu af eins
mikilli nákvæmni og unnt er. Þau
eiga að rannsaka hið reglubundna
innbyrðis ástand hlutanna, eins
og við höfum reynslu fyrir þvi.
Viss skilyrði skapa alltaf sömu
afleiðingu. Og með nákvæmari
þekkingu á þessum skilyrðum er
hægt að segja fyrir um afleiðing-
arnar. Segja fyrir hvað muni ger-
ast næst. Þetta er hinn eini sanni
tilgangur þekkingarinnar.
Kjörorð Comtes var „savoirpour
prevoir pour pouvoir”, — að vita,
til að sjá fyrir, til að 'geta. Með
nákvæmri þekkingu er ekki að-
eins hægt að reikna út, hvað muni
gerast næst. Það er einnig hægt,
þegar aðstæður leyfa, aö stjórna
þvi hvað gerist. Menn þurfa ekki
lengur segir Comte að halda að
sér höndum og vera aðeins áhorf
endur, þeir geta gripið inn i þró-
unina. Breytt skilyrðunum og þar
með afleiðingunum. Tilgangur
hinnar jákvæðu þekkingar er
þannig, að breyta manninum úr
leiksoppi i stjórnanda, láta hann
ná valdi yfir lifi sinu og umhverfi.
Visindin verða að takmarka sig
við það að rannsaka, hvernig
hlutirnir gerast, en sleppa öllum
vangaveltum um innstu orsakir
þeirra. Þar með er ekki sagt, að
Comte neiti tilveru þeirra. Og hér
skilur með Auguste Comte og
David Hume.
Þeir eru báðir sammála um
það, að visindin eiga ekki að leita
orsaka hlutanna, heldur lýsa af-
stöðu þeirra, ekki að reyna að
skýra fyrirbrigði með þvi að leita
að frumorsökum. Hume hélt þvi
fram, að visindin ættu ekki að
leita þessara orsaka, einfaldlega
vegna þess, að þær væru ekki til.
Comte er hins vegar samamála
Immanuel Kant um það, að fyrir-
brigði, sem við skiljum þurfi ekki
nauðsynlega að vera raunveru-
leiki: — „Das Ding an sich”, hlut-
urinn eins og hann er i sjálfu sér.
Comtes segir þess vegna ekki, að
visindin eigi að neita öllum af-
skiptum af frumorsökum, vegna
þess að þær séu tómur heilaspuni
og ekki til. Comte heldur þvi hins
vegar fram, að visindin eigi ekki
að spyrja um frumorsakir vegna
þess, að menn geta aldrei fengið
nein svör við þeim. Og auk þess,
segir hann, hafa slikar spurning-
ar ekki neitt hagnýtt gildi og bæta
á engan hátt stöðu mannsins
gagnvart umhverfinu. En öll
visindastörf verða að vera nyt-
söm að dómi Comtes. „Ég hef
djúpa fyrirlitningu”, segir hann,
„á visindastörfum, sem ekki er
hægt að sjá að geri gagn, beint
eða óbeint”.
Lýsingin á afstöðu hluta er orð-
in að þekkingu, þegar hægt er að
setja hana fram, sem almennt
lögmál. Þvi almennara gildi sem
visindalögmál hafa, þeim mun
betri grundvöllur eru þau fyrir
önnur visindi. Með þessa reglu i
huga reisti Comtes einskonar
pýramida visindanna. Neðst er
stærðfræðin, þá stjörnufræði,
eðlisfræði, efnafræði, liffræði, og
loks ný visindi, „sosiologi” eða
þjóðfélagsvisindi, en Comte telur
sig föður þeirra visinda.
Fyrir þessari skiptingu eru
bæði sögulegar og rökfræðilegar
ástæður. Það er söguleg stað-
reynd að öll mannleg fræði byrja
jafnan á þvi, sem er einfalt, við-
tækt og fjarlægt, og þau enda á
þvi, sem er margsluhgið og
nálægt og liggur á einhverju
þröngu sviði.
Og það er rökfræðilega sjálf-
sagður hlutur, að fræði, sem
byggjast ekki á neinu öðru, koma
fyrst og siðast koma þau visindi,
sem byggjast á öllum hinum.
Stærðfræðin segir Comte er
viðtækust vegna þess að hún er
takmarkalaus, byggist ekki á
reynslu og hún þarf ekki að
byggjast á öðrum visindum. Hún
er nákvæmust og einföldust
vegna þess, að hún fjallar um ein-
faldasta þátt hlutanna það er að
segja stærð þeirra.
Þegar hærra dregur I
pýrmidanum þrengist visinda-
sviðið og fyrirbrigðin, sem tekin
eru til rannsóknar verða færri, en
sifellt flóknari og margbreyti-
legri. — Stjörnufræði krefst
stærðfræðiþekkingar. Eðlisfræði
er óhugsandi án þekkingar i
stærðfræði og stjörnufærði. Efna-
fræðin er háð þessum þremur
visindagreinum og liffræðin
byggist á efnafræðinni. Félags-
visindin, sem standa manninum
næst reka lestina. Þau byggjast á
rannsóknum allra annarra vis-
inda.
— PÓSTSENDUM —
Hestar í óskilum
Að Neðra-Hálsi i Kjós eru i óskilum tveir
hestar, fullorðnir, móbrúnn og dökkjarp-
ur. — Báðir ómarkaðir.
Góöar bækur