Tíminn - 19.09.1976, Side 9

Sunnudagur 19. september 1976.
TiMINN
9
»mhb mmx
Af bréfabók Guðbrands biskups
borlákssonar má sjá, að árið 1581
er tekið að gjalda sokka i
landskuldir og sjást þess nóg
merki i reikningum umboða
Hólastóls hin næstu ár (Mikla-
garðsumboð, Svarfaðardals- og
Urðarumboð i Eyjafjarðarsýslu
og Fljótaumboð i Skagafjarðar-
sýslu 1582-83, Kúluumboð i Húna-
vatnssýslu 1584). Leið ekki á
löngu, að talsvert þótti að þvi
kveða, að bændur, liklega einkum
þeir fátækari, létu vinna ull sina
með þessum hætti, og sætti þetta
nokkrum andróðri i fyrstu. Þann-
kvartar Guðbrandur biskup yf-
.r þvi 1590, að vaðmál gjaidist
ekki i tiundir i Skagafirði og
Eyjafirði, heldur bjóði menn hon-
um „sokka, er ekki par duga”. Á
næstu áratugum eykst prjónaiðn-
aðurinn hraðfara, að þvi er virð-
ist. Vist er það, að svo er talið i
fornum skýrslum, að árið 1624
væri utan færð i verzlun 72.231
pör sokka og 12.232 pör vettlinga,
en 12.251 alin vaðmáls. Nú er þess
að gæta, að um þetta leyti og lengi
fyrr og siðar voru mikil viðskipti
höfð við erlend skip utan kaup-
staða hér og þar við strendur
landsins, einkum Vestfjörðu og
svo norðan lands og austan, og i
þessum viðskiptum, er jafnan
voru ólögleg og á laun, var prjón-
lesið höfuðkaupeyrir lands-
manna. Einkum sóttust Hollend-
ingar mjög eftir prjónlesi nyrðra
og eystra, enda þótti jafnan bezt
vandað prjónles i þessum lands-
hlutum, einkum i Múlasýslu. Seg-
ir Skúli Magnússon, er gerkunn-
ugur var þessum málum, að þeg-
ar tekið hafi fyrir viðskipti þessi
nyrðra að miklu leyti árið 1741, og
menn áttu þess litinn kost hjá þvi
sem fyrr tiðkaðist að selja prjón-
lessittHollendingum fyrir ýmsan
varning, er þeir seldu siðan suður
á land fyrir fisk og aðrar inn-
lendar nauðsynjar „minnkaði
eigi einasta fiskikaupið syðra,
heldur og einnig tapaðist allur sá
ábati, sem Norðurland haföi af
þessu notið árlega frá 1620, þá sú
islenzka höndlun kom til Kaup-
mannahafnar, og er ein meðverk-
andi orsök, hvar fyrir Norður-
landi hefur svo mjög aftur farið”.
Ætla má eftir orðum þessa merka
manns, að hér hafi ekki verið um
neina smámuni að ræða, og_ að
sjálfsögðu ná engar skýrslur yfir
þennan útflutning.”
Vélprjón —
Fyrsta prjónavélin
Inga Lárusdóttir lýsir prjóni og
saumaskap á þessa leið i ritgerð:
— Prjón til heimanotkunar hef-
ur verið með liku sniði og tiðkazt
hefurtil þessa: sokkar, vettlingar,
nærfatnaður. sjöl, peysur o.s.frv.
Prjónað var í hendi eingöngu, þar
til prjónavélar tóku að flytjast til
lands á siðari hluta 19. aldar.
Tilraun með prjónavél var þó
gerð langt um fyrr. Langfyrsta
prjónavél, sem til landsins flyzt,
er vafalaust sú, er sira Jón Jóns-
son að Möðrufelli i Eyjafirði út-
vegaöi árið 1821. Með vélinni var
fenginn danskur prjónameistari,
Pilemark. Auk þess hafði Álfheið-
ur, dóttir sira Jóns, sem verið
haföi ytra og kom heim með Pile-
mark, lært að prjóna með vélinni
eftir að hún var hingað komin.
Prjónameistarinn fór aftur utan,
en Alfheiður og sira Jón, bróðir
hennar tóku við umsjón þess, sem
prjónað var. Hélt það áfram i 5
ár, en þá var vélin talin ónýt. —
Var sagt, að Landsbústjórnarfé-
lagið danska hefði gefið vélina.
Fellur þar með sú tilraun niður
og er ekki fyrr en löngu siðar, að
tekið er að flytja inn prjónavélar,
sem þá eru orðnar langt um full-
komnari að gerð,en gera má ráð
fyrir, að hin fyrsta, sem til lands-
ins kom, hafi verið. Er reynslan

Iðnaðarráðherra og frú skoða sýninguna. 1 fylgd með þeim er Uavið Sch. Thorsteinsson.
hér hin sama, sem með fyrsta
vefstólinn, og má vera, að hvort
tveggja eigi þátt i að seinka frek-
ari framkvæmdum. Arið 1875 fær
kvenfélagið i Hegranesi i Skaga-
firði sér prjónavél, iiklega þá
fyrstu norðanlands.
Saumaskapur
og fatagerö
Nálina hafa islenzkar konur
handleikið, eigi siður en kynsyst-
ur þeirra i öðrum löndum. Fram
á 19. öld, er saumavélar tóku að
flytjast til landsins, voru flikur
allar saumaðar i hendi. Það
gerðu konur, þvi að um klæða-
saum sem sérstaka iðngrein er
eigi að ræða fyrr en kemur fram á
19. öld, og þá fyrst um sinn aðeins
i kaupstöðunum. Var það þá titt,
að konur úr sveit færu t.d. til
Reykjavikur og ynnu hjá klæð-
skerum, er heim kom aftur, tóku
þær efni til að sauma úr, sérstak-
lega voru það karlmannaföt,
kvenfatnaður var enn sem fyrr
saumaður á heimilunum. Var það
mikill léttir, er saumavélar tóku
að flytjast til landsins, enda náöu
þær fljótt svo mikilli útbreiðslu,
að innan skamms tima var
saumavél til, að heita mátti á
hverju heimili, og á stærri heimil-
um oft fleiri en ein.
Samtimis þessu fjölgaði þeim
konum, er lögðu fyrir sig kven-
fatasaum, og eru þær nú orðnar
afar fjölmenn stétt, enda eykst
eftirspurn eftir vinnu þeirra stór-
kostlega með hverju ári, sam-
hliða þvi, er hinn innlendi hvers-
dagsbúningur kvenna, peysuföt-
in, þokar hröðum skrefum fyrir
alþjóðlegum kvenbúningi.”
Fyrstu hraðsaumastofurn-
ar og fataverksmiðjurnar
Eins og fram kemur hér að
framan, þá fóru stúlkur að sækj-
ast eftir vinnu hjá klæðskerum,
sem voru auðvitað fataframleið-
endur. Klæðskerasaumuð föt
voru (og eru) handsaumuð, en
innan klæðskerastéttarinnar rikti
lengi vel rótgróin andstyggð á
vélum til að létta störfin: það var
i rauninni þaö sama og að svikja
vöruna. Enn þann dag i dag er
gerður rækilegur greinarmunur á
verksmiðjusaumuðum fötum og
klæðskerasaumuöum fötum, og á
þessu tvennu er munur, en liklega
þó minnkandi munur. Um vefn-
aðar- og fataiðnað á Islandi 1941
segir á þessa leið I Iðnsögu Is-
lands:
„Ullarverksmiðjur eru þrjár, á
Sýningarbás Guðrúnar Vigfúsdóttur á tsafiröi. A vcfstofu hennar starfa nú 12-16 manns, en fatnaður
fyrirtækisins hefur vakiO mikla athygli á sýningum.
LokaatriOi á tizkusýningunni. A sviOinu eru 25 manns og óhstt mun aö fullyrða, aO öll sýni ngaratriöin
hafi vakiö óskipta athygli gesta.
Alafossi, i Reykjavik og á Akur-
eyri. Alafoss- og Akureyrarverk-
smiðjan vefa dúka.
Hráefniö er að mestu islenzkt,
en nokkuð af ull er flutt inn til i-
blöndunar.
Dúkaframleiðslunni hefur
fleygt fram seinustu árin. A
kreppuárunum var innflutningur
á þessum varningi mjög tak-
markaður, þannig að verksmiðj-
urnar fengu tækifæri til að auka
mjög framleiðslu sina.
Arið 1941 unnu verksmiðjurnar
úr 329 tonnum af ull, en áriö 1931
unnu sömu verksmiðjur aöeins úr
155 tonnum. Islenzka ullariðjan er
elzta og aö mörgu leyti merkileg-
asta iðjugreinin.
Fyrsta hraðsaumastofan var
stofnsett árið 1931. Lengi vel voru
tvær saumastofur af þessu tagi,
en á allra seinustu árum hafa
fleiri bætzt við. Þessi starfsemi
hefur komið i staöinn fyrir inn-
flutning af tilbúnum fatnaði, sem
var mjög mikill áður fyrr. Áriö
1930 var verðmæti innflutts karl-
mannafatnaðar til dæmis nærri
ein milljón kr., en á árunum
fyrirstrið var þessi innflutningur
alveg horfinn úr verzlunarskýsl-
unum.
Ein verksmiðjan (i Reykjavik)
framleiðir sjóklæði. Arin fyrir
striö framleiddi hún þau sjóklæði,
sem þörf var fyrir. 1941 var fram-
leiðslan 22.700 stykki.
Tvær verksmiðjur, báðar i
Reykjavik, framleiða vinnuföt.
Eldri verksmiðjan hóf starfsemi
sina áriö 1935, og á næstu árum
var alveg hætt að flytja inn vinnu-
föt, en til dæmis áriö 1933 var
verðmæti þessa innflutnings
314.000 krónur. Árið 1941 fram-
leiddu verksmiðjurnar tvær
111.400 flikur.
Fjórar verksmiðjur i Reykja-
vik framleiddu árið 1941 15.655
rykfrakka og kápur. Þessi starf-
semi er (eins og fatnaðariðjan yf-
irleitt) tilkomin á árunum milli
1930 og 1940. Siðustu árin fyrir
strið var tekið fyrir allan inn-
flutning á þessari vöru.
Árið 1941 framleiddu þrjár
skyrtugerðir i Reykjavik 22.800
karlmannaskyrtur. Þessi fram-
leiðsla er einnig tiltölulega nýtil-
komin. Arið 1933 var fluttur inn
linfatnaöur (aðallega skyrtur)
fyrir 221.000 krónur, en 1939 var
nær ekkert flutt inn undir þessum
flokki, þetta hefur þó breytzt aft-
ur eftir 1940.
1 Reykjavik eru starfandi fimm
meiriháttar prjónastofur, sem
framleiða alls konar prjónavörur,
nærföt og fleira. Hráefnið er bæði
islenzkt og útlent, þó mun vera
notaö meira af erlendu bandi.
Auk þess er ein sérverksmiðja.
sem framleiðir barnanærföt úr
erlendu bandi.
Fjórar nærfatagerðir, þrjár i
Reykjavik og ein á Akureyri,
framleiða aðallega kvennærföt úr
innfluttu prjónlesi. Þessi starf-
semi hófst á.kreppuárunum. og á
árunum fyrir strið var svo komið.
að ekkert var flutt inn af fullunn-
um vörum af þessu tagi. Þetta
hefur eins og annað breytzt eftir
1940.”
Vafalaust hefur allmargt
manna haft vinnu við klæðagerð á
þessum árum. Tuttugu árum
fyrr, eða 1920 töldust þeir aöeins
72 á Islandi, sem höföu framfæri
sitt af vinnu viö klæöaverksmiöj-
ur.sbr. rannsóknir á skattskrám.
Að spara gjaldeyri
með saumaskap
Þaö er fleira matur en feitt ket.
Fleira er gjaldeyrisöflun en að fá
gjaldeyri beint fyrir vörur. At-
vinnuvegirnir þurfa gjaldeyri til
starfsemi sinnar, það þarf að
kaupa vélar og orku. lika efni og
þekkingu.
Enginn efi er á þvi. aö við höf-