Fréttablaðið - 27.11.2005, Side 64

27. nóvember 2005 SUNNUDAGUR32
Þjóðkunnur háskólapróf-essor varð á dögunum að selja hús sitt til að geta borgað athafnamanni
nokkrum tólf milljónir króna í
skaðabætur fyrir ummæli sem
talin voru ærumeiðandi. Atvik-
ið hefur vakið mikla athygli því
þetta mun vera í fyrsta sinn sem
mál er höfðað fyrir erlendum
dómstól vegna orða sem viðhöfð
eru á Íslandi, nánar tiltekið sett á
íslenska vefsíðu. Hér á landi eru
dómar í meiðyrðamálum yfirleitt
vægir og þótt fyrir komi að ein-
stök orð séu dæmd dauð og ómerk
hafa kærendur aldrei háar bætur
upp úr málaferlum. Það er því
óneitanlega einkennilegt að sumir
landsmenn séu í þeirri stöðu að
geta valið um það hvort þeir fari
með mál fyrir dómstól á Íslandi
eða Bretlandi. Það er ekki alveg í
samræmi við jafnræðishugmynd-
ir okkar. En svona er réttarfarið
kannski að þróast með hnatt-
væðingunni og hugsanlega verða
menn að laga sig að alveg nýjum
veruleika í þessu efni.
Sæmd og vígaferli
Þeir sem lesið hafa Íslendinga-
sögurnar kannast við að orðin
„æra“ og „ærumeiðing“ koma þar
hvergi fyrir. Sama er að segja um
lögbækurnar fornu. En hugtakið
var þekkt, bara í öðrum búningi.
Menn töluðu um „sæmd“, „sóma“
og „virðingu“. Og segja má að
samskipti manna, sem eitthvað
máttu sín á þeim dögum, hafi ekki
hvað síst snúist um að halda sæmd
sinni eða virðingu. Væri brotið
gegn henni þurfti að hefna þess og
leiddu af því hin frægu vígaferli
sem fornritin eru full af frásögn-
um um.
Þegar fram liðu stundir hættu
Íslendingar að hefna lítilsvirðandi
ummæla að hætti fornkappanna
og málarekstur út af þeim fann
sér vettvang hjá dómstólunum.
Þegar fjölmiðlaöld hófst á Íslandi
í lok nítjándu aldar með tilheyr-
andi flokkadrætti í innanlands-
málum byrjaði mikið blómaskeið
meiðyrðamála sem einhver góður
sagnfræðingur þyrfti við tækifæri
að gera úttekt á, því hana vantar
tilfinnanlega. Menn gerðust stór-
yrtir og illyrtir í blaðagreinum
og á mannamótum og eins og oft
fyrr og síðar voru það strigakjaft-
arnir sem þá voru hörundsárastir.
Orðhákarnir töldu sig mega segja
ljóta hluti um fjandmenn sína en
ef styggðaryrði var sagt um þá
sjálfa var kallað í lögmann og
kært fyrir ærumeiðingar og kraf-
ist miskabóta.
Stjórnmálamenn takast á
Á þriðja og fjórða áratugnum
var talsvert um það að íslenskir
stjórnmálaforingjar tækjust á
fyrir dómstólum þegar þeim sveið
eitthvað sem um þá var skrifað í
blöðin. Með verkalýðsbaráttu og
róttækum stjórnmálaflokkum
þessara ára hljóp aukin harka í
þjóðmálaumræðuna og létu menn
þá ýmislegt flakka um andstæð-
inginn sem oft hefði verið skyn-
samlegra að hafa látið ósagt.
Einn þeirra stjórnmálamanna
sem áberandi voru í hinni harð-
orðu þjóðmálabaráttu þessara
ára var Ólafur Thors alþingis-
maður, síðar forsætisráðherra.
Í byrjun fjórða áratugarins var
hann einnig einn af framkvæmda-
stjórum stærsta útgerðarfélags
landsins, Kveldúlfs, sem pólit-
ískum andstæðingum hans, ekki
síst þeim fræga manni Jónasi
Jónssyni frá Hriflu, var heldur í
nöp við. Jónas var þekktur fyrir
óvægnar en afar lipurlega stílaðar
stjórnmálagreinar sem hann birti
í vikublaði framsóknarmanna,
Tímanum. Varð Ólafur Thors
honum oft að yrkisefni. Ritstjóri
Tímans, Gísli Guðmundsson, var
ekki síður áhugasemur um að
beina skeytum að Ólafi og fyrir-
tæki hans, enda voru þá víglínur
í þjóðfélaginu einkum dregnar
á milli Framsóknarflokksins og
Sjálfstæðisflokksins, öndvert við
það sem nú er þegar flokkarnir
eru eins og síamstvíburar.
Á þessum árum kom það
nokkrum sinnum fyrir að Ólafi
Thors ofbauð svo meiðandi skrif
í Tímanum um sig og Kveldúlf
að hann stefndi ábyrgðarmanni
blaðsins fyrir dómstóla og krafðist
þess að ummælin yrðu dæmd dauð
og ómerk. Vann hann öll þessi mál.
Ólafur lét sér að jafnaði í léttu
rúmi liggja ýmis köpuryrði í sinn
garð, enda var hann sjálfur ekki
saklaus af slíku. En hann sætti sig
ekki við að láta standa ummæli
þar sem hann var sakaður um
að brjóta gegn lögum eða góðu
siðferði eins og fyrir kom þegar
Tímamönnum varð heitt í hamsi.
Tíminn dæmdur
Tvívegis árið 1931 stefndi Ólaf-
ur Gísla Guðmundssyni, ritstjóra
Tímans, vegna þess sem hann
taldi vera ósönn og óviðurkvæmi-
leg ummæli í sinn garð í blaðinu.
Í bæði skiptin voru hin tilgreindu
dæmd dauð og ómerk. Í fyrra
skiptið var Gísli í Bæjarþingi
Reykjavíkur dæmdur til að greiða
100 krónu sekt sem Hæstiréttur
þyngdi í 300 kr. Í síðara skiptið
var Gísli dæmdur í 200 króna sekt
en Hæstiréttur þyngdi hana í 400
krónur. Upphæðin var mánaðar-
laun manns í mjög góðu starfi.
En þó að Gísli hafi verið dæmd-
ur vegna þess að hann var ábyrgð-
armaður Tímans var hann áreið-
anlega ekki höfundur greinanna
sem meiðyrðin geymdu þetta árið.
Þær voru báðar ómerktar. Lík-
lega voru þær báðar skrifaðar af
afkastamesta penna blaðsins, Jón-
asi Jónssyni frá Hriflu, sem ýmist
birti greinar undir fullu nafni eða
ómerktar. Ein greinanna sem Gísli
var dæmdur fyrir, „Viðskiptasið-
fræði Kveldúlfanna“, sem birtist
á forsíðu Tímans 6. júní 1931, ber
ýmis augljós höfundareinkenni
Jónasar frá Hriflu.
Jónas var dómsmálaráðherra
þegar dómarnir voru kveðnir upp.
En nokkru síðar, vorið 1932, urðu
stjórnarskipti og við tók sam-
steypustjórn Framsóknarflokks
og Sjálfstæðisflokks. Jónas þurfti
að kveðja Stjórnarráðið. En áður
en hann yfirgaf skrifstofuna sendi
hann sem dómsmálaráðherra kon-
ungi Íslands í Kaupmannahöfn
erindi og óskaði eftir því að Gísli
nokkur Guðmundsson sem dæmd-
ur hefði verið fyrir meiðyrði yrði
náðaður. Venja var að kóngurinn
samþykkti slík tilmæli frá íslensk-
um ráðherra og gekk það eftir.
Náðaði hann sjálfan sig?
Ekki vakti þetta hrifningu
alls staðar. Morgunblaðið var
hneykslað á þessum vinnubrögð-
um: „Er hér ekki komið hámark
vitleysunnar, brjálæðisins í stjórn
landsins? Jónas Jónsson skrifar
nafnlausar sorpgreinar í Tímann.
Ritstjórinn er dæmdur í sektir
fyrir meiðyrðin. Jónas Jónsson
náðar ritstjórann af sektum þeim
er ritstjórinn er dæmdur til að
greiða fyrir greinar Jónasar Jóns-
sonar (!) Verður komist lengra?“
Tíminn lagði orð í belg og
sagði að meiðyrðamál væru
orðin úrelt. „J.J. lagði til við kon-
ung, að niður féllu fégjöld þessi,
með því að hér væri um úrelta
venju að ræða, sem einn flokk-
ur héldi uppi sér til framdráttar.
Hér hefir J.J. auðsýnilega fylgt
fram sem endranær hinu hærra
réttlæti,“ skrifaði blaðið.
„Hið hærra réttlæti“. Minna
gat það ekki verið! Svona var nú
pólitíkin og réttarfarið á Íslandi í
eina tíð.
Heimildir: Hæstaréttardóm-
ar IV bindi 1931-1932 (Reykjavík
1933), 504-507, 782-786. „Meið-
yrðasektir“, Tíminn 25. júní 1932.
„Náðun“, Morgunblaðið 29. júní
1932.
Hið hærra réttlæti Jónasar frá Hriflu
JÓNAS JÓNSSON FRÁ HRIFLU
Árið 1932 lét þáverandi dómsmálaráðherra, Jónas Jónsson frá Hriflu, náða flokksbróður sinn sem dæmdur hafði verið fyrir
meiðyrði um Ólaf Thors alþingismann í vikublaðinu Tímanum. Hinn raunverulegi höfundur var líklega Jónas sjálfur. Guðmund-
ur Magnússon fjallar um pólitík og réttarfar á Íslandi á fjórða áratugnum.
ÓLAFUR THORS
„Á þriðja og fjórða ára-
tugnum var talsvert um
það að íslenskir stjórn-
málaforingjar tækjust á
fyrir dómstólum...“
„Jónas Jónsson skrifar
nafnlausar sorpgreinar
í Tímann. Ritstjórinn er
dæmdur í sektir fyrir
meiðyrðin. Jónas Jónsson
náðar ritstjórann af sekt-
um þeim er ritstjórinn
er dæmdur til að greiða
fyrir greinar Jónasar
Jónssonar (!)“
„Hér á landi eru dómar í
meiðyrðamálum yfirleitt
vægir og þótt fyrir komi
að einstök orð séu dæmd
dauð og ómerk hafa kær-
endur aldrei háar bætur
upp úr málaferlum.“