Fréttablaðið - 10.12.2005, Qupperneq 60

10. desember 2005 LAUGARDAGUR36
Gætið ykkar
Þegar jólabókaflóðið skall á skerj-
um landsins í fyrra lá Sigurður
Gylfi Magnússon sagnfræðingur á
sjúkrabeði að jafna sig eftir skurð-
aðgerð á öxl. Á meðan hann var
rúmfastur gafst honum tækifæri
til að fylgjast vel með íslenskri
menningarumræðu. Fullvel, að
mati Eiríks Guðmundssonar,
bókmenntafræðings og umjón-
armanns menningarþáttarins
Víðsjár á Rás eitt til langs tíma.
Afrakstur sjúkralegunnar
birtist í lokakafla nýútkominnar
bókar Sigurðar Gylfa, Sjálfssögur
– Minni, minningar og saga. Þar
gagnrýnir hann íslenska menn-
ingarumfjöllun harðlega, sér í
lagi téðan Eirík.
„Mér finnst menningarrýnin
hafa orðið undir hér á landi, eins
og hún hafi lent í einhvers konar
hringiðu sem hún ræður ekki
við,“ segir Sigurður Gylfi. „Það
eru sérkennilegir hlutir að gerast
í umfjöllun um rit og bækur og
mikil átök um athyglina og það
hvarflar ekki að mér annað en að
menningarrrýni sé hluti af þeim
átökum og valdablokkum sem
hafa myndast.
Eiríkur brást
Í Sjálfssögum er Sigurður Gylfi
á svipuðum slóðum og í Fortíð-
ardraumum, sem kom út í fyrra,
þar sem fjallað er um sjálfsbók-
menntir eins og sjálfsævisögur,
endurminningarit, samtalsbækur,
ævisögur þær settar í margvíslegt
samhengi, til dæmis menningar-
legt, pólitískt og efnahagslegt.
Í Fortíðardraumum fjallaði
Sigurður Gylfi um „Stóra-Hann-
esarmálið“, sem hann kallar
svo og vísar til umræðunnar um
fyrsta bindi ævisögu Halldórs
Laxness eftir Hannes Hólmstein
Gissurarson.
„Í því var tekist á um
Nóbelsskáldið og þar komu inn
fjölmargir þættir sem höfðu ekk-
ert með verkið sem slíkt að gera,
til dæmis að Hannes Hólmsteinn
er pólitísk fígúra og í vinfengi við
þáverandi forsætisráðherra. Inn í
þetta blandast líka fræðileg sjón-
armið sem vissulega skipta mál,
en þegar litið er á „Stóra Hannes-
ar-málið“ og meðferð þess er ljóst
að það sprakk í höndunum á menn-
ingarrýnunum.“
Sigurður veltir því fyrir sér
hvers vegna Eiríkur Guðmunds-
son hafi lýst því yfir opinberlega
í fyrra að Hannesarmálið væri
orðið óáhugavert og í raun dautt.
„Á sama tíma var ævisaga
Halldórs Laxness eftir nafna
hans Guðmundsson að koma út
– mótvægi við bók Hannesar. Bók
Halldórs var hafinn upp til skýj-
anna og fékk lof sem hún stóð
engan veginn undir að mínu viti.
Þetta er dæmigerð íslensk ævi-
saga; vissulega vönduð, en fjarri
því að vera tímamótaverk eins og
haldið var fram. Þarna var verið
að takast á um hvernig maður
eins og Halldór Laxness varð til,
hvernig mann við vildum lesa um
og hvernig hans yrði minnst. Þá
lýsir Eiríkur Guðmundsson því
yfir að málið sé steindautt, þegar
það var sprellifandi bara í þessum
tilteknu atriðum.“
„Bravó Bragi!“
Þá er umfjöllun um skáldsögu
Braga Ólafssonar, Samkvæmi-
sleiki, sem kom út í fyrra, Sigurði
hugleikin og enn beinir hann spjót-
um sínum að Eiríki. „Menningar-
rýni á að hefja sig yfir dægurþras
um þýðingarlaust fyrirbæri á borð
við markaðsverðlaun bókaútgef-
enda og beina henni inn á ný svið.
Eiríkur gerðist hins vegar sérleg-
ur málsvari þess að bók Braga
ætti skilið tilnefningu til Íslensku
bókmenntaverðlaunanna og mætti
í spjallþætti þar sem hann sparaði
ekki lýsingarorðin.“
Sigurður kveðst ekki gera att-
hugasemdir við það að Eiríkur
hafi verið hrifinn af Samkvæmi-
sleikjum; umfjöllunin hafi hins
vegar ekki verið gagnrýnin.
„Umfjöllunin gekk öll út á upp-
hrópanir á borð við „Bravó Bragi!“
og hneykslan yfir að hún skyldi
ekki vera tilnefnd til verðlauna.
Eiríkur átti að fjalla um verkið á
krítískum nótum því það býður
upp á mikla umræðu um menn-
ingarlegt, fagurfræðilegt og bók-
menntafræðilegt efni hennar. Það
var látið vera en umræðunni hins
vegar beint í undarlega farveg.“
Á þessum tímapunkti fannst
Sigurði Eiríkur vera farinn að
ganga erinda einhverra ótiltekinna
afla í samfélaginu. „Það er algengt
að menn falli í þessa gryfju og
það geta verið mörg sjónarhorn
sem ráða, fagurfræði, pólitík eða
hagsmunir bókaforlaga svo fátt
sé nefnt, en það þýðir að tiltek-
in verk eru lesin með ákveðnum
gleraugum og útkoman kemur
lesandanum ekkert endilega við.“
Hvað er í gangi?
Það er ekki ofrausn, að mati
Sigurðar, að persónugera íslenska
menningarrýni í Eiríki Guðmunds-
syni.
„Ég geri það vegna þess að ég
hef mesta trú á honum. Ég varð
hins vegar fyrir vonbrigðum með
Eirík á þessum tímapunkti og
hugsaði með mér að ef hann væri
að bregðast væri kominn tími til
að standa upp og benda á það.“
Enn nefnir Sigurður bók Hall-
dórs Guðmundssonar um Laxness
máli sínu til stuðnings.
„Ég get skilið að að margir hafi
hrifist af bókinni, en hún stóð ekki
undir miklu af því lofi sem hún
fékk og þegar ekki heyrist ein
gagnrýnisrödd vil ég að maður
á borð við Eirík staldri við og
spyrji; Hvað er í gangi? Við þurf-
um menningarrýni sem þorir að
taka á hlutunum og sneiða fram
hjá valdabaráttunni, hvar sem
hún liggur. Þess vegna finnst mér
mikilvægt að gera kröfu til manns
eins og Eiríks um að hann skapi
sér sjálfstæða rödd eins og hann
hefur gert lengst af. Ég er ekki
rétti maðurinn til að koma með
praktíska lausn á vandanum. Ég er
bara að segja: Gætið ykkar! Ekki
lenda í hringiðu sem þið ráðið ekki
við.“
Tebollaskjálfti
„Mér finnst þetta óttalegur
tebollaskjálfti,“ segir Eiríkur
Guðmundsson bókmenntafræð-
ingur. „Ég skil ekki alveg hvað
hangir á spýtunni því ef Sigurð-
ur Gylfi hefur einhvern áhuga á
því sem mestu skiptir, ætti hann
að vita að íslensk samtímaum-
ræða í fjölmiðlum er ekki nær-
ingaríkasta fæða í heimi. Það er
dapurlegt ef hámenntaður maður
eins og Sigurður hefur ekki áhuga
á öðru en menningarlegum yfir-
ráðum og hann vera kominn býsna
langt frá bræðrunum á Ströndum,
þeim Halldóri og Nilla, hverra
dagbækur hann gaf út fyrir fáein-
um árum, og var sómi af. Þar var
sannarlega eitthvað sem skipti
máli.“
Það er ekki öfundsvert hlut-
skipti að fá ævisögu eftir Hannes
Hólmstein á heilann, telur
Eiríkur.
„Það var búið að sýna fram á
að vinnubrögðum Hannesar var
ábótavant og ríflega það og hann
meira að segja sjálfur búinn að
viðurkenna mistök. Það var til
einskis að þjarka áfram á opinber-
um vettvangi um aðferðir, hugtök
og heiti í sagnfræði. „Stóra-Hann-
esarmálið“, sem Sigurður Gylfi
kallar svo – nafngiftin ein og sér
er pínulítið hlægileg – var dautt
þegar ég sagði að það væri dautt.
Háskólinn átti að taka á því máli
og leiða það til lykta en það er
ekki hægt að segja að um ævi-
sögu Hannesar hafi sprottið frjó
umræða.“
Það sem máli skiptir
Eiríkur viðurkennir að hafa vissu-
lega þótt leitt að Samkvæmisleik-
ir Braga Ólafssonar skyldu ekki
hafa verið tilnefndir til Íslensku
bókmenntaverðlaunanna í fyrra.
„Það er auðvitað fánýt umræða
út af fyrir sig að karpa um slíkt,
en það er ekki hægt að líta fram
hjá því að verðlaunin fá mikla
athygli. Það er bagalegt að horfa
upp á afglöp eins og í fyrra við
veitingu verðlauna sem kenna sig
við Íslensku bókmenntaverðlaun-
in og til vitnis um að þau skipta
ekki lengur miklu máli í íslensku
bókmenntalífi. Á það vildi ég
benda.“
Eiríkur minnir á að hann vinni
á fjölmiðli og það sé hluti af hans
starfi að taka þátt í umræðu dags-
ins og hann líti á það sem skyldu
sína að benda hlustendum á það
sem honum þyki vel gert.
„Mér finnst að menningarum-
fjöllun eigi að snúast um það sem
máli skiptir, að greina kjarnann
frá því hismi sem fjölmiðlum er
svo gjarnt að hampa, stundum í
fullgóðri samvinnu við bókaút-
gefendur. Í þeim efnum styðst ég
við eigin dómgreind og er engum
háður, hvorki bókaútgefendum
né öðrum, engum bundinn nema
minni eigin sannfæringu.“
Það skýtur hins vegar skökku
við, að mati Eiríks, þegar Sigurður
Gylfi sakar hann um að hafa
hampað Samkvæmisleikjum án
rökstuðnings, því sjálfur segi Sig-
urður fátt markvert um þá sögu í
sinni bók.
„Hann talar um að í verkinu
orki margt tvímælis, siðferðilega,
fagurfræðilega og jafnvel bók-
menntafræðilega, en fer ekki frek-
ar út í þá sálma. Samkvæmisleikir
er skáldsaga sem fjallar á mjög
áleitin hátt um siðferðileg efni, um
ofbeldi, misnotkun, og hún gerir
það á þann hátt sem skáldskap-
urinn einn getur gert – ekki sagn-
fræðin – og hún er þess eðlis að
það er erfitt að taka efni hennar til
umfjöllunar án þess að eyðileggja
reynslu væntanlegra lesenda. Mér
finnst Sigurður Gylfi satt best að
segja kominn á hálan ís ef hann
þykist geta breitt þekkingu sína
á þröngu sviði yfir óskyld svið til-
verunnar. Hannes Hólmsteinn er
auðvitað mjög gott dæmi um slíkt,
þegar hann réðst í það að skrifa
ævisögu Halldórs Laxness. Með
afleiðingum sem ekki er þörf að
ræða frekar.“
Svimandi ímyndunarafl
Eiríkur er efins gagnvart þeirri
vegtyllu Sigurðar Gylfa að per-
sónugera menningarumfjöllun
landsins í honum.
„Sigurður Gylfi beitir þessum
frábæru vopnum, það er aðferða-
fræði póst-módernismans eða
póst-strúktúrualismans sem snýst
ekki síst um vald og valdabaráttu.
En frumkvöðlar á því sviði hafa
yfirleitt skrifað um vald á breiðari
grundvelli en manns sem tekur
stundum til máls í útvarpinu. Það
er dálítið eins og að nota geimskip
til að fljúga til Egilsstaða.“
Þá telur Eiríkur að á köflum
láti Sigurður ímyndunaraflið
hlaupa með sig í gönur.
„Hann notar sem dæmi að það
kom mynd af mér í Séð og heyrt
löngu fyrr – hálfur út úr mynd
ef ég man rétt – og segir líka að
ég hafi gerst „viljugur talsmaður
Braga Ólafssonar rithöfundar og
einhverra ótilgreindra markmiða
í menningunni“. Þá líkir hann
mér við sjálfan Jón Steinar Gunn-
laugsson og til þess þarf svim-
andi ímyndunarafl! Ég hefði ekki
starfað hjá Rás eitt í átta ár ef ég
væri sjúkur í völd.“
Hann bendir líka á að Sigurður
Gylfi hefji sig ekki svo auðveld-
lega yfir valdabaráttuna sem er
honum svo hugleikin.
„Hann talar um að um þessar
mundir séu átökin um menningar-
leg yfirráð hér á landi harðari en
nokkru sinni fyrr. Það er dálítið
stór fullyrðing, og á kannski engar
rætur aðrar en í því sjóngleri sem
Sigurður Gylfi skoðar veröldina
í gegnum. Hann segir að helsta
áskorunin fyrir þá sem leggja
eitthvað til málanna í samtíma-
umræðunni sé að forðast skotlínu
slíkra átaka. Sjálfur gengur hann
beinustu leið fyrir næstu byssu-
kúlu undir lok bókar sinnar, með
umfjöllun sinni um mig, Halldór
Guðmundsson og fleiri. Og það
hvarflar ekki að mér að veitast
að honum fyrir það. Menn eiga
að segja eitthvað sem máli skipt-
ir, og hafa fyrir því sannfæringu.
Sú valdabarátta sem ég tek þátt í
snýst um fagurfræðileg viðmið,
ekki um aðferðarfræði í sagn-
fræði. Hún snýst um að hampa
bókmenntum, fyrirbæri sem
virðist ekki eiga allt of auðvelt
uppdráttar nú um stundir.“ ■
��������
���������������������������
��������������������������
�����������
��������������������� ���
���������������������������
������������������������������������������������������������������������
Af valdatafli og samkvæmisleikjum
Íslensk menningarumfjöllun er á villigötum segir Sigurður Gylfi Magnússon og bendir á Eirík
Guðmundsson, sem hristi höfuðið og svaraði fullum hálsi þegar Bergsteinn Sigurðsson atti þeim saman.
Ég varð hins vegar fyrir von-
brigðum með Eirík á þessum
tímapunkti og hugsaði með mér
að ef hann væri að bregðast
væri kominn tími til að standa
upp og benda á það.“
„Stóra-Hannesarmálið“, sem
Sigurður Gylfi kallar svo –
nafngiftin ein og sér er pínulítið
hlægileg – var dautt þegar ég
sagði að það væri dautt.
Ég er bara að segja: Gætið ykkar!
Ekki lenda í hringiðu sem þið ráðið ekki við.
Ég hefði ekki starfað hjá Rás eitt í átta ár
ef ég væri sjúkur í völd.“