Tíminn - 14.05.1977, Blaðsíða 18

18
Laugardagur 14. mai 1977
ÞINGEYSKT VOR
Frá Slútnesi. Þvi er oft haldið fram, að ytra umhverfi móti lifsviðhorf
fdlks og hugsunarhátt. Sé það rétt, þarf engan að undra þótt höfðingi á
borð við Jón á Gautlöndum væri einmitt bóndi norður I Mývatnssveit.
MAÐUR er nefndur Gunnar
Karlsson. Hann hefurskrifað bók,
sem væntanleg er á markað á
hausti komanda. Tilgangur þessa
greinarkorns er aö afla nokkurr-
ar vitneskju um efni bókarinnar,
en undirrituðum býöur i grun, að
mörgum lesendum_ Timans muni
þykja bókin girnileg tií fróðleiks.
Frelsisbarátta i
Suður-Þingeyjarsýslu
— Og þá er þaö fyrsta spurn-
ingin, Gunnar: Um hvaö fjallar
þessi bók?
— Hún á aö heita Frelsisbar-
átta Suöur-Þingeyinga og Jón á
Gautlöndum. Meö frelsisbaráttu
á ég viö pólitiska baráttu, — bar-
áttuna fyrir frelsi þjóöar og lýö-
ræöi — og baráttu í verzlunarefn-
um, frelsi fólks til þess aö njóta
sjálft arösins af afuröum sínum.
Þannig er þaö aöallega stjórn-
málastarf og verzlunarfélags-
starf, sem ég fjalla um, og slöan
endar ritiö á æviágripi þess
manns, sem var lengst fyrirliöi
þessa starfs-Jóns Sigurössonar á
Gautlöndum.
— Hvenær i timanum hefst
bókin?
— Þaö er fyrst i kringum áriö
1840, sem fer aö veröa vart viö
eitthvert félagsstarf meöal al-
mennings i Suöur-Þingeyjar-
sýslu. Segja má, aö ég geri
nokkra leit á árunum milli 1830 og
1840, til þess aö leita af mér allan
grun.en þaöersem sagt ekki fyrr
en um eöa upp úr 1840 aö eitthvaö
fer aö gerast. Meginumskiptin
veröa áriö 1844. Þaö ár var fyrst
kosiö til Alþingis, og þá kemur
mikill fjörkippur i sölu timarit-
anna Fjölnis og Nýrra félagsrita i
Suöur-Þingeyjarsýslu. Og einmitt
þaö sama ár eru fyrstu verzlun-
arfélögin stofnuö i héraöinu, i
Fnjóskadal og Ljósavatns-
hreppi.
Upp frá þessu heid ég svo á-
fram. Ég skrifa sérstakan kafla
úm stjórnmálastarf á fyrstu ár-
um Alþingis frarn um 1850. Ég
kalla þann kafla Upphaf stjórn-
málaafskipta. Hann er aðallega
athugun á bænarskrám til Al-
þingis, ég reyni aö lesa úr skrán-
um, hverjir hafi verið foringjar
þessa pólitiska starfs fyrstu árin,
en þá voru ekki nein stjórnmála-
félög til, hvaö þá flokkar.
Upp úr 1850 er fariö aö reyna aö
koma á fót búnaöarfélögum í hér-
uöum, bæöi í Suöur-Þingeyjar-
sýslu og annars staöar. Innan
þeirra var vel hægt aö fjalla um
pólitík og var gert. Litiö varö úr
formlegu félagsstarfi i Suö-
ur-Þingeyjarsýslu, en þó voru þar
haldnir almennir fundir bænda,
svokallaöir sýslufundir, og þeir
voru nokkurn veginn árlega frá
þvi um 1855 og fram um 1880. Þá
var þessu starfi breytt dálitiö, og
viö tóku þingmálafundir.
A árunum milli 1880 og '90 ger-
ist þaö sem mér finnst vera lang-
merkilegasti þáttur stjórnmála-
starfsins á þessum tima. Þá
stofna Þingeyingar hiö svokall-
aöa „Þjóöliö Islendinga” og gera
mjög ákveöna tilraun til þess aö
boöa tslendingum þá stjórnmála-
stefnu sem heita mátti lærö af
vinstri flokkunum I Danmörku og
Noregi, og þóttu býsna róttæk á
þeim tima.
Þegar stjórnmálunum sleppir,
kem ég næst aö verzlunarmálun-
um I riti minu og reyni aö rekja
þau mál á hliðstæöan hátt. Þar er
hiö sama uppi á teningnum, aö
þvi leyti, aö á niunda áratugi ald-
arinnar gerast mjög merkilegir
hlutir, sem sé stofnun Kaupfélags
Þingeyinga. Þar birtist mjög
hliöstæö vinstri stefna og i stjórn-
málunum, þaö er aö segja aö hug-
myndafræðin er frá þeim vinstri
mönnum á Noröurlöndum, sem
lika hafa verið kallaöir radikal-
istar eöa sósialradikalistar.
Dagbækur, bænarskrár
og ályktanir
— Hefur þú ekki þurft aö kanna
fciknin öll af heimildum til þess
aö geta unniö þetta verk?
-L Jú, og þaö var sannarlega
ekki neinn hörgull á þeim. Þaö er
geysimikiö til af ritum frá gömlu
Þingeyingunum, og þeir hafa ver-
iö geymnir á þaö sem þeir skrif-
uöu. Fundargeröabækur eru
margar til og gögn frá félögum
sem störfuöu i héraöinu. Enn
fremur er óhemjumikiö til af
einkabréfum. Jón á Gautlöndum
safnaöi bréfum sinum mjög lengi.
Þau eru nú geymd hér á Lands-
bókasafninuog eru I átta bindum.
Og mörg önnur einkabréfasöfn
hef ég notaö til heimildaöflunar.
— Þá má ekki gleyma sveitablöö-
unum, sem eru mikilsveröar
heimildir, einkum á áratugnum á
milli 1880 og '90. Út úr þeim má
lesa mikiö um félagsskap i sveit-
ipni og einnig um viöhorf ein-
stakra manna, meöal annars til
kirkju og kristni. Róttæk afstaöa
manna til þeirra mála kemur
varla fram, nema þá i einkabréf-
um og svo I sveitablöðunum.
Dálitiö er lika til af endurminn-
ingum og dagbókum. Þaö er mik-
ils viröi, aö Jón Jóakimsson á
Þverá, faöir Benedikts á Auön-
um, færöi dagbók svo aö segja á
hverjum einasta degi i hart nær
fimmtiu ár. En hann hefur ekki
tekið mikinn þátt i félagsstarfi.
Dagbækurnar f jalla aö langmestu
leyti um veöurfar, skepnuhöld og
annaö slikt, en þegar hann fer á
fundi þá segir hann frá þvi i dag-
bókum sinum. Og þá kemur lika
fyrir að hann tilgreini um hvaö
fundurinn hafi fjallaö. — Þegar
fram I sækir, hef ég oftast betri
gögn, en til eru þó þeir fundir,
sem ég hef alls engar heimildir
um, nema dagbækur Jóns.
— Þaö væri nú gaman aö heyra
um fieiri heimildir en dagbækur
Jóns gamla á Þverá.
— Já, og vist er þar af nógu aö
taka. Ég minntist áöan á bæjar-
skrár. Af þeim er mikiö til, og
þegar þeim sleppir taka við
áiyktanir funda. Hvort tveggjá
þetta, bænarskrárnar og ályktan-
irnar, sendu þeir Alþingi. Þaö er
merkilegt, aö fyrir hvert einasta
þing, létu kjósendur I ljós álit sitt
á þeim málum, sem þeir bjuggust
viö aö myndu koma til kasta Al-
þingis, og sem þeir vildu aö kæm-
ust fram. Þingmenn höföu þvi
miklu ákveönari íyrirmæli frá
kjósendum sinum en nú gerist, og
þeim var óspart núiö þvi um nas-
ir, ef þeir fylgdu ekki þeim mál-
um eftir, sem kjósendur þeirra
báru fyrir brjósti. Þarna var meö
öörum oröum mjög mikiö lýö-
ræöi, en á hinn bóginn virðist
áhugi á sjálfum kosningunum
hafa veriö sáralftill. Aö visu höföu
ekki margir kosningarétt, en aö-
eins lftill hluti þeirra fór á kjör-
staö, og venjulega fékk ekki nema
einn frambjóöandi neitt teljandi
af atkvæðum. Hins vegar gættu
menn þess vel aö láta þingmann-
inn vita til hvers þeir ætluöust af
honum, eftir ab þeir voru búnir aö
kjósa hann.
Fyrstu verzlunarfélögin
— En hvenær verður fyrst vart
þeirra hræringa, sem urðu und-
Gunnar Karlsson. Tlmamynd Róbert.
anfari fyrsta kaupfélagsins á is-
landi?
— Þar haföi oröið geysilöng og
hæg þróun. Fyrstu verzlunarfé-
lögin I Suöur-Þingeyjarsýslu eru
stofnuð áriö 1844. Starf þeirra er
fyrst I staö ekki fólgiö i ööru en
þvi, að bændur i einni sveit eöa
kirkjusókn taka sig saman, fara
sameiginlega til kaupmannsins
og segja: „Viö viljum fá þetta
fyrir vörur okkar. Ef ekki, þá
seljum viö þær annars staöar”.
Þegar Arnór Sigurjónsson
skrifaði um þessi félög, benti
hann réttilega á, aö þau hafa unn-
iö alveg eins og verkalýðsfélög
nútimans. Verkamenn taka sig
saman um ab bjóöa sameiginlega
vinnu sina fyrir ákveöiö verö, og
sama hátt höföu bændur á, nema
þaö var auövitaö afrakstur vinn-
unnar, varan, en ekki vinnan
sjálf, sem þeir voru aö bjóöa.
Félög af þessu tagi hafa verið
til fyrir 1844, eöa aö minnsta kosti
óformleg samtök um slikt, en
þetta eru fyrstu félögin, sem vitað
er til aö hafi verib stofnuö á form-
legan hátt, meö kosinni stjórn og
skrifuöum lögum, mjög nákvæm-
um og formlegum. Þar eru meira
aö segja ákveðnar reglur um
fundarsköp, og annaö eftir þessu.
Reynt er aö beita félögum af
þessu tagi, og heita má stööugt, I
meira en tuttugu ár, fram um
1870. Þá kemur til sögunnar hin
skyndilega hreyfing verzlunar-
hlutafélaganna, sem viö þekkjum
bezt I Gránufélaginu, þegar fariö
er að safna hlutafé meöal bænda
til þess að stofna geysistór hluta-
félög, sem svo teygja sig yfir
heila landsfjórbunga eða þaðan af
meira, eins og Gránufélagiö, sem
átti félagsmenn vestan úr Skaga-
firði og suður i Hornafjörö.
En þessi tilraun varö skammæ,
verzlunarhlutafélögin stóöust
ekki. Annaö hvort fóru þau á höf-
uöið, eöa þá ab þau uröu svo
skuldbundin dönskum heildsöl-
um, aö sama og enginn munur
varö á þeim og gamla fyrirkomu-
laginu.
Þriöja tegundin af verzlunarfé-
lögum sem störfuöu á þessum
tima, voru pöntunarfélögin. Þaö
voru félög, sem pöntuöu vörur frá
útlöndum og fengu þær venjulega
meö póstskipunum. Fyrst er vitað
um slik félög hér I Reykjavik, og
flest munu þau hafa veriö viö
Faxaflóann, liklega vegna -þess,
^atywTO^TriaBmaEaaas^aBínii'
Laugardagur 14. mai 1977
19
aö þaöan hafa verið beztar sam-
göngur vib útlönd.
Þeir gáfust ekki upp
Kaupfélag Þingeyinga hóf
starfsemi sina sem félag af þessu
tagi, — pöntunarfélag af mjög
þekktri gerö. Forsenda sliks fé-
lags var aö fólk heföi peninga
handa á milli til þess aö greiöa
pantanir fyrirfram. Ef greiöa
skyldi I vörum, þurfti aö byrja á
þvi aö koma þeim i verö erlendis,
en þaö kostaöi umboösmann þar,
og þar meö var kominn meiri
kostnaður en menn kæröu sig um
aö leggja i. Þannig var erfitt aö
stunda þessi viðskipti án þess aö
hafa peninga handbæra, en þaö
höfðu fæstir, og sjálfsagt er það
ein veigamesta ástæöan til þess,
hve þessi pöntunarfélög áttu erf-
itt uppdráttar.
En á árunum milli 1870 og 1880
kom sauöasalan til sögunnar.
Hún var, eins og kunnugt er, i þvi
fólgin, aö sauöir voru seldir á fæti
fyrir peninga. Þetta varö til þess
aö menn fengu I hendur dálltið
lausafé frá enskum og skozkum
fjárkaupmönnum, og þessir pen-
ingar voru notaöir til þess aö
greiða vörupantanir hjá pöntun-
arfélögum. — Þannig viröist mér
llúsavík I Suöur-Þingeyjarsýslu. Þar eru geymdar margar merkar heimildir um hið „þingeyska vor”,
sem talað er um i þessari grein.
Goöafoss i klakaböndum. Þegar vorleysingarnar koma, losnar um fjötrana og vöxtur kemur I fljótið.
Hliöstæð leysing fór um landiö, þegar Þingeyingar höföu þýtt klakabönd gamalla verzlunarhátta.
þvi afnvel aö flest vandamál
leystust viö þaö af sjálfu sér. En
vinstri mennirnir, sem ég er að
tala um hér, létu sér þetta ekki
nægja, heldur bentu þeir á, aö
meginmáli skipti i hverra hendur
völdin lentu, eftir aö þau væru
komin inn i landiö. Þetta var I
rauninni nýr tónn I islenzkum
stjórnmálum, sem varla eöa ekki
haföiheyrztáöur. Þeir geröu ekki
siöur kröfu um þingræöi en um
sjálfstæöi. Þeir byrja á aö spyrja,
hvort viöhöfum nokkuö meðkóng
aö gera, og hvort Islendingar eigi
yfirleitt nokkuö aö vera I sam-
bandi viö Dani.
Alveg eins er þetta I verzlunar-
málunum. Þeir segja sem svo, aö
vafasamt sé hvort nokkuð veru-
legur ávinningur sé að fá verzlun-
ina inn i landiö, ef þaö þýöi, aö fá-
ir, auðugir kaupmenn ráði alger-
lega yfir verzluninni, jafnvel þótt
þeir séu Islendingar og eigi heima
á Islandi. Meginatriöiö fyrir
þeim, er aö verzluninni.sé stjórn-
aö af þeim sem framleiða vöruna
og neyta hennar.
Þaö er þessi lýöræöislega hug-
myndafræði, sem tengir saman
„Þjóöliö Islendinga” og Kaupfé-
lag Þingeyinga, enda hvort
tveggja verk sömu mannanna.
En auövitaö fylgir þessu ýmislegt
fleira. Þar má mebal annars
aö Þingeyingar hafi ætlaö aö fara
að. Þeir virðast hafa ætlaö að
starfrækja félag si'tt sem pöntun-
arfélag og greiða pantanirnar
fyrirfram. En svo komu harö-
indaárin um 1880, mislingasum-
arið 1882 og öll þau ösköp sem
þessu fylgdu, og þá kom aö þvi, aö
menn áttu enga peninga til þess
að borga meö.
Starfsemin breyttist meö nýj-
um aðstæðum, og vandamálin
sem upp komu hverju sinni, höföu
sin áhrif. Þaö sem mér finnst sér-
kennilegast viö Kaupfélag Þing-
eyinga, I samanburöi viö önnur
pöntunarfélög, er þaö, að menn
leggja ekki upp laupana, þótt á
ýmsu gangi. Þegar grundvöllur
pöntunarstarfsins hrundi af þvl
að menn höföu ekki peninga til aö
borga fyrirfram, þá var leitað
annarra leiöa. Þá fara þeir aö
flytja sauöina út, hafa umboös-
mann erlendis, og fá þá til þess aö
koma sauöunum i verö þar. Viö
getum I rauninni sagt, aö þaö sé
þetta, sem gerir Kaupfélag Þing-
eyinga aö samvinnufélagi. Þaö er
fastheldnin viö félagiö þrautseigj
an ab gefastekki upp. Stundum er
bersýnilega mjög hæpiö aö ágóöi
séaö þvi aö verzla viö Kaupfélag-
iö, og eitt áriö hefur þaö örugg-
lega veriö mikiö tjómEn einmitt
þá hefur mönnum bersýnilega
verið ljóst að þeir voru aö vinna
til einhvers annars og meira en
peningalegs ágóöa frá ári til árs.
Nýr tónn i
islenzkum stjórnmálum
Þaö er þessi hugmyndafræöi,
sem ég kalla vinstri stefnu. Hún
er náskyld hugmyndafræöinni á
Þessa mynd kannast allir viö, sem einhvern tlma hafa ekiö gömlu briina á Fnjóská hjá Vaglaskógi. Hins
vegar munu vlst flestir hafa látiö sér nægja að „fara I skóginn”, og vita þvi litiö um þá miklu náttúru-
fegurð og djúpu kyrrö, sem þessi dalur býr yfir.
bak viö „Þjóölið tslendinga”,
sem samvinnufrömuöirnir I Þing-
eyjarsýslu stofnuöu á sömu árun-
um og þeir Voru aö móta verzlun-
arsamtök sin.
— Nú væri gaman aö fá ná-
kvæmari skilgreiningu á hugtak-
. inu „vinstri stcfna”, eins og hún
birtist hjá gömlu Þingeyingun-
um.
— Fram að þessum tima er I
rauninni aöeins til ein stefna i Is-
lenzkum stjórnmálum. Þaö var
þjóöernisstefna. Meginviöfangs-
efni islenzkra stjórnmála haföi
veriö aö flytja vald inn i landið.
Flestir, sem eitthvaö hugsuðu um
stjórnmál, bundu allar vonir sin-
ar við þaö aö íslendingar fengju
völdin I sinar hendur, og trúöu
nefna gagnrýni á kirkjuna og
jafnvel á kristindóminn, en á
siikri gagnrýni bar mikiö I Suö-
ur-Þingeyjarsýslu á þessum
tima. Og sitthvaö fleira mætti
nefna. Hjá þessum sömu forystu-
mönnum kemur einnig fram
mjög sterkt kvenréttindasjónar-
miö. Þeir halda þvi fram, aö kon-
ur séu algerlega jafnrétthár
helmingur mannkynsins og karl-
menn. Enn fremur haföi þessi
pólitiski hópur i Þingeyjarsýslu
gert sér skýrar hugmyndir um
réttarstööu vinnufólks, sem þá
var fjölmenn stétt I landinu, eins
og allir vita. Þeir eru algerlega
andvigir vistabandinu, sem þá
var viö lýði, og skyldaöi fólk til
þess aö vera i ársvistum.
Þannig mætti lengi enn tala um
viðhorf og hugmyndir þeirra
gömlu I Suður-Þingeyjarsýslu, en
einhvers staöar verður aö stanza.
Jón á Gautlöndum
— Svo endar þú bók þlna með
æviágripi Jóns á Gautlöndum.
Viltu ekki segja lesendum okkar
eitthvaiö að lokum um þann
merkismann?
— Jú, hann er i rauninni orsök
þess aö ég tók mér fyrir hendur
aö skrifa þessa bók. Hugmyndin
kom frá afkomendum Jóns, sem
vildu gjarna aö ævisaga hans yröi
skrifuö. En I samráöi viö þá var
sú ákvöröun tekin aö vinna verkiö
heldur á þennan hátt. Viö sögöum
sem svo, að leiðtogastarf Jóns
myndi ekki sizt koma fram i lýs-
ingu á stjórnmálalifi og félags-
störfum i héraðinu. Siöan mætti
skrifa um ævi Jóns i sérstökum
kafla, og þaö er einmitt þaö, sem
ég hef reynt aö géra.
Fyrst er aö sjálfsögöu ævi-
ágrip, þar næst segir frá menntun
Jóns og afskipti hans af fræöa-
störfum. Þaö, sem gerir Jón svo
skemmtilegt viöfangsefni, en
jafnframt erfitt, er aö hann
kemur svo ákaflega viöa viö sögu.
Þar á meðal er þjóösagnasöfnun.
Hann skráöi mikiö af þjóbsögum
fyrir Jón Arnason, og var meö
beztu skrásetjurum hans. Einnig
kemur Jón á Gautlöndum viö
stofnun Þjóöminjasafnsins, forn-
Ieifafundur, sem hann kom á
framfæri, hefur án efa átt veru-
legan þátt i þvi aö safnið var sett
á laggirnar.
Ég geri yfirlit um félagsstörf
Jóns og trúnaöarstörf sem honum
voru falin I héraöinu, bæöi innan
sveitar hans og utan. Hann var
t.d. tvisvar settur sýslumaöur um
árs skeið, þótt hann væri ekki lög-
lærður maöur.
Næst kem ég aö stjórnmálaferli
Jóns og ræöi stjórnmálastefnu
hans. Siðan er kafli um ævilok
Jóns og tilraun gerö til þess aö
meta hann I heild.
Niöurstaöa min um Jón er á þá
leiö, aö sögulegt hlutverk hans sé
fólgiö I þvi, aö hann er fyrsti „ó-
lærbi” bóndinn á nitjándu öld,
sem er viöurkenndur fyrsta
flokks forystumaður i stjórnmál-
um. Hann er fulltrúi bændastétt-
arinnar, situr i stjórnskipuöum
nefndum um skattamál og land-
-búnaöarlög. Til hans er leitað,
þegar nauösynlegt er aö styöjast
viö sérþekkingu bóndans. Honum
hlotnast sú sérstaka viöurkenning
að vera fenginn til þess aö flytja
aöalf æöuna á Þingvöllum 1874, og
hann er fyrsti bóndinn, sem gegn-
ir forsetastarfi á Alþingi. Hann
var forseti neöri deildar um ára-
bil. Hann er i rauninni fyrsti
bóndinn á Islandi sem brýzt i
gegnum hinn aldagamla múr for-
dóma gagnvart bændum lands-
ins.
Skemmtilegt
viðfangsefni
— Er þetta ekki skemmtilegt
viðfangsefni, sem þú hefur verið
- að glima við?
— Jú, ég hef átt margar
skemmtilegar stundir viö þetta
verk. Ég segi ekki, aö mér hafi
ekki stundum ofboöiö, hvei ,u.
mikið Þingeyingar hafa skriÆó
og skiliö eftir handa mé aö lesa!
— Var ekki nokkurt vandamál,
hvernig ætti að taka á þessu
mikla efni?
— Jú, aö visu. Ohjákvæmilegt
reyndist aö velja úr, og sum atriöi
heföi ég gjarna viljaö rannsaka
enn nánar. En aö öllu samanlögöu
hef ég haft mikla ánægju af
þessu, og mér finnst ég hafa lært
mikiö á þvi aö glima viö þetta allt
saman. Ég hef kynnzt fólki og
viðhorfum, sem mér finnast vera
gerólik þvi sem ég hafbi haft
spurnir af á æskustöðvum minum
á Suöurlandi. Þaö eitt út af fyrir
sig var skemmtileg og kærkomin
reynsla.
—VS.
astaatíiæiacssaa

—BMMBirnnniui’inmimnuT inwvm.Tg,