Fréttablaðið - 23.04.2006, Síða 74

23. apríl 2006 SUNNUDAGUR30
baekur@frettabladid.is
HALLDÓR GUÐMUNDSSON
> SKRIFAR UM BÓKMENNTIR
Það er við hæfi að
alþjóðlegur dagur
bókarinnar, sem
reyndar er líka fæð-
ingardagur Halldórs Laxness, skipi virðingarsess
í almanaki þjóðarinnar. Rithöfundar, útgefendur
og bóksalar hafa undanfarin ár tekið höndum
saman og efnt til fjölbreyttrar Viku bókarinnar og
tengt hana þessum degi.
Nú er blásið til viðamikillar herferðar undir
heitinu Þjóðargjöf og er henni ætlað að hvetja
til aukins lestrar barna og ungmenna enda er
lestur í hefðbundnum skilningi undirstaða þekk-
ingar, lykill að virkri og lýðræðislegri þátttöku
í samfélaginu, forsenda þess að einstaklingar
hafi burði til að meta upplýsingar og nýta þær í
lífsbaráttunni.
Tækifæri til að þroskast og ná árangri í leik
og starfi byggjast meðal annars á lestrargetu
og uppvaxandi kynslóðir þurfa að eiga greiðan
aðgang að hinum mikla þekkingarforða sem
bundinn er í bókum.
Við vissum raunar harla fátt um uppruna
okkar og sögu ef ekki hefði verið sú ástríða for-
feðra okkar og formæðra að skrásetja frásagnir
af náttúruhamförum og stórviðburðum og ekki
síður sögur af lífi venjulegs fólks, af hversdagslífi
og hvunndagshetjum. „Skáldskapur og bókment-
ir hafa einlægt verið miðþýngdarstaður þjóðlífs á
Íslandi,“ sagði Halldór Laxness.
Margir hafa lýst áhyggjum af því að hinn
bóklegi þráður sé að trosna og kunni jafnvel að
slitna á komandi árum. Þeir benda á minnkandi
lestur ungmenna á bókum og blöðum sem
og vaxandi kröfur um einfaldari og myndríkari
framsetningu á upplýsingum.
Það er vitaskuld áhyggjuefni ef hefðbundinn
bóklestur er að dragast saman, en breytt lands-
lag menningar og kynslóðamunur fela líka í sér
að á sama tíma og börnin lesa minna af bókum
eru þau læsari á tölvur og tölvutexta og kunna
betur að nýta sér upplýsingatækni en hinir eldri.
Vinsældir sumra þeirra bóka sem út hafa
komið á síðari árum og ætlaðar eru yngstu
lesendunum hvetja okkur einnig til að horfa
með bjartsýni fram á veg. Það gera líka kynni af
fjölþættu starfi sem unnið er í skólum landsins
þar sem börnin verða handgengin tungumálinu
á fjölbreyttan hátt, tjá sig kröftuglega í máli og
myndum, skrifa ritgerðir, yrkja ljóð, segja sögur,
gefa út blöð og taka þátt í lestrarkeppnum.
Ég færi íslenskum útgefendum og bóksölum
bestu þakkir fyrir að hvetja fjölskyldur til að huga
að bókakosti heimilanna og gefa sér stundir til
að gleðjast saman yfir góðum sögum, fróðleik
og ljóðum eða öðru því sem varðveitt er í bóka-
skápnum.
Ávarp forseta Íslands Ólafs Ragnars Grímssonar á Degi bókarinnar:
Eflum bókakost heimilanna
Á sautjándu öld voru tekin saman á Íslandi ein þrjú basknesk-
íslensk orðasöfn og munu tvö af þeim varðveitt og brot af því þriðja.
Þetta eru ekki stór söfn, rösklega sjö hundruð orð samtals, eins
konar samtalsorðabækur, enda tekin saman til að gera Íslendingum
kleift að skiptast á orðum við baskneska sjómenn sem sigldu alla
leið frá svæðum Baska á Spáni og í Frakklandi til að veiða hval á
Vestfjarðamiðum. Þetta eru einhver fyrstu basknesku orðasöfn sem
gerð voru í veröldinni og þykja enn í dag merkilegar heimildir um
einstætt tungumál. Það er ekki vitað hverjir tóku þau saman, sumir
nefna Jón lærða Guðmundsson til sögunnar, aðrir Jón Arason prest
í Vatnsfirði. Maður þarf að sjá fyrir sér aldraðan kennimann í
þröngum torfbæ í afskekktum firði að skrifa hjá sér „Vocabula
Biscaia“ einsog eitt safnið heitir í uppskrift Grunnavíkur-Jóns, til
að setja sér fyrir sjónir þrekvirki íslenskra höfuna fyrri alda – að
setja saman bækur þegar það eitt að lifa af var afrek útaf fyrir sig.
Þannig hefur það lengst af verið í Suðursveit, undir hrikalegum
jökli, andspænis hafnlausu úthafi, afgirt úfnum jökulám. Efnahags-
lega var þessi búskapur eins öldum saman, það ríkti sautjánda öld
fram á tuttugustu öld. Menn stunduðu sauðfjárbúskap þar sem
stöðugt þurfti að hafa gát á því að kindur dræpust ekki í sjálfheld-
um („svelti“ hét það á máli heimamanna), og reru til fiskjar á ára-
bátum, eða börðust á þeim út í Hrollaugseyjar að rota sel. Samt
fóstraði þessi sveit sagnalist og menningu sem til að mynda Þór-
bergur Þórðarson, einn okkar merkustu höfunda, er sprottinn úr.
Þótt hann hafi ungur farið að heiman á hann rætur sínar þarna:
„Þetta er ættgengur fjandi“ sagði Einar Bragi í grein í tímaritinu
Skaftfellingi (1991) um listamannsnáttúru Þórbergs.
Sjálfur sagði Þórbergur að „úthafið himinblátt og frönsk fiski-
skip undir fannhvítum voðum“ hafi snemma vakið með sér útþrá.
Og ungur var hann kominn til Reykjavíkur að leita sér lærdóms og
mennta og að lokum varð hann afkastamikill rithöfundur. En höf-
undskapur hans, með öllum sínum ærslum, húmor og ólíkindalát-
um, litaðist með árunum æ meir af heimþrá eftir þeirri sveit sem
hann yfirgaf.
Það fer því einstaklega vel á því að sveitungar hans og vensla-
fólk, undir forystu Þorbjargar Arnórsdóttur og Fjölnis Torfasonar,
skuli standa að því að byggja upp Þórbergssetur á Hala í Suður-
sveit, þar sem sett verður upp sýning tileinkuð ævi hans og verkum,
og stefna að því að opna í sumar (sjá www.thorbergur.is). Nútíminn
er löngu kominn í Suðursveitina, og sveitin er sjálf í alfaraleið, hálf
þjóðin brunar þar hjá á hverju sumri. En senn verður komin ástæða
til að staldra við. Fólkið á staðnum hefur tekið upp merki þeirra
sveitamanna sem forðum settu saman baskneskar orðabækur við
erfiðar aðstæður, drifið menningarsetur upp á bakinu á sjálfu sér –
og nú ríður á að þar til bærir aðilar veiti þeim þann stuðning sem
þarf til að ljúka verkinu. Og um leið væri þarft að gera átak í útgáfu-
málum Þórbergs, en nær engin verka hans eru nú fáanleg.
Það er verið að vinna afrek á Hala sem rétt er að huga að á degi
bókarinnar.
Afreksverk á Hala
Í dag verða Íslensku þýð-
ingaverðlaunin afhent í
annað sinn við hátíðlega at-
höfn á Gljúfrasteini. Gauti
Kristmannsson er formaður
Bandalags þýðenda og túlka
sem stendur að verðlaun-
unum sem veitt eru með
stuðningi Rithöfundasam-
bands Íslands og Félags
íslenskra bókaútgefenda.
Þetta er í annað sinn sem verð-
launin eru afhent en Ingibjörg
Haraldsdóttir hlaut þau í fyrra
fyrir þýðingu sína á bókinni Fjár-
hættuspilaranum eftir Fjodor
Dostojevskí. Gauti segist hafa
fundið fyrir góðum viðbrögðum
eftir síðustu afhendingu. „Það
voru allir á því að þetta væri löngu
tímabært og fólki fannst þetta vel
heppnað.“ Hann nefnir einnig að
umgjörðin á Gljúfrasteini hafi líka
þótt viðeigandi. Halldór Laxness
sé ekki aðeins einn þekktasti og
mest þýddi rithöfundur Íslands
heldur hafi hann einnig verið einn
af bestu þýðendum landsins.
Bandalag þýðenda og túlka var
stofnað árið 2004 sem regnhlífar-
samtök fyrir þá sem eitthvað hafa
með þýðingar að gera en félagarn-
ir, sem nú telja á annað hundrað,
koma úr sjö ólíkum fagfélögum á
borð við Félag atvinnuþýðenda,
Rithöfundasambandið og Blaða-
mannafélagið. Gauti útskýrir að
bækurnar sem tilnefndar eru nú
séu valdar með jafnaðarkosningu
félagsmannanna.
Tilnefndar bækur
Þær fimm sem flest atkvæði hlutu
voru Hæðir Macchu Picchu eftir
Pablo Neruda í þýðingu Guðrúnar
H. Tulinius, Báturinn langi og fleiri
ljóð eftir Stanley Kunitz í þýðingu
Hallbergs Hallmundssonar, Flug-
drekahlauparinn eftir Khaled
Hosseini í þýðingu Önnu Maríu
Hilmarsdóttur, Barndómur eftir J.
M Coetzee í þýðingu Rúnars Helga
Vignissonar og Kertin brenna
niður eftir Sándor Márai í þýðingu
Hjalta Kristgeirssonar. Þriggja
manna dómnefnd velur síðan milli
þýðinganna fimm en hana skipa
sigurvegari síðasta árs, Ingibjörg
Haraldsdóttir, útvarpsmaðurinn
Eiríkur Guðmundsson og ritstjóri
Lesbókar Morgunblaðsins, Þröst-
ur Helgason.
Gróska í ljóðaþýðingum
„Það er mjög ánægjulegt að í ár
eru tvær ljóðabækur tilefndar,“
segir Gauti en ein ljóðabók var á
lista síðasta árs. „Það er dálítil
gróska í ljóðaþýðingum þó ekki
beri mikið á því. Þær koma oft út
hjá minni útgáfum en þá eru þetta
oft gríðarlega góð skáld eins og
raunin er núna.“ Þegar Gauti stóð
fyrir samkeppni um ljóðaþýðing-
ar í samstarfi við Lesbókina fyrir
nokkrum árum komu viðtökurnar
verulega á óvart. „Það komu inn
mörg hundruð þýðingar, það eru
ofboðslega margir að eiga við
ljóðaþýðingar – bæði atvinnu-
menn, skáld og þýðendur en líka
áhugamenn. Þetta virðist vera
miklu algengara en maður gerir
sér grein fyrir,“ útskýrir hann.
Engir pulsusalar
Gauti áréttar að bækurnar sem
verið er að skoða séu allt mjög
merk rit og miklar bókmenntir en
þótt stundum heyrist að það vanti
fleiri þýðingar á heimsbókmennt-
um megi ekki gleyma því sem gott
er og vel gert. „Það spilar stóra
rullu að Þýðingasjóður hefur stutt
þýðingar á heimsbókmenntum sem
seljast ef til vill ekki í stórum upp-
lögum. Svo eru útgefendur ekki
neinir metnaðarlausir pulsusalar
og vilja gefa út góðar bókmenntir.
Fólk sem vill læra þýðingar fer oft
í slíkt nám vegna þess að það hefur
lesið frábæra bók eða bókmenntir
og vill kynna þær öðrum. Þetta
hefur allt áhrif og líka samband
mannsins við heimsbókmenntirnar
sem ég held að allir þurfi og þrái,“
segir Gauti og nefnir einnig að
hann haldi því fram að þjóðarbók-
menntir þrífist á þýðingum.
Verðlaunaathöfnin hefst á
Gljúfrasteini kl. 16 í dag og mun
hr. Ólafur Ragnar Grímsson, for-
seti, afhenda sigurvegaranum sig-
urlaunin sem eru 300 þúsund krón-
ur. Heiðursverðlaun Bandalags
þýðenda og túlka verða einnig
afhent í fyrsta sinn en þau hlýtur
Sigurður A. Magnússon fyrir störf
sín. kristrun@frettabladid.is
Þýðingarmikil gróska
METNAÐARFULLAR OG VANDAÐAR ÞÝÐINGAR VERÐLAUNAÐAR Í DAG Þjóðarbókmenntir þrífast á þýðingum. FRÉTTABLAÐIÐ/ STEFÁN
Í grænni kyrrð við stríðra strauma nið,
strengleik er svæfir vegamóðri þrá,
á stráum vorsins undir ungum greinum
einförull gestur ríð ég hægt fram dalinn.
Úr ljóðinu „Í grænni kyrrð“ eftir Snorra Hjartarsson úr fyrstu ljóðabók hans,
Kvæði, frá 1944.