Fréttablaðið - 23.12.2006, Blaðsíða 74

Sovétríkin liðu endanlega undir
lok þegar Mikhaíl Gorbatsjov
sagði af sér sem forseti þeirra
seint í desember árið 1991.
Boris Jeltsín var þá forseti
Rússlands, hafði gegnt því emb-
ætti frá því um sumarið þegar
hann vann sigur í forsetakosn-
ingum á móti Nikolaí Rúsjkov,
manninum sem Gorbatsjov
hefði viljað fá í embættið.
Rúmlega hálfum mánuði áður
en Gorbatsjov sagði af sér höfðu
leiðtogar Rússlands, Hvíta-
Rússlands og Úkraínu, þeir
Boris Jeltsín, Stanislav Sjús-
kevitsj og Leoníd Kravtsjúk,
komið saman í Hvíta-Rússlandi
og lýst því formlega yfir að Sov-
étríkin væru lögð niður. Jafn-
framt undirrituðu þeir sam-
komulag um að stofna í staðinn
Samveldi sjálfstæðra ríkja.
Gorbatsjov var tregur til að
fallast á þessi málalok, en sá sér
ekki fært að standa gegn
straumnum lengur en til 25.
desember, sem reyndar er ekki
jóladagur í Sovétríkjunum því
enn í dag miðast jólin í Rúss-
landi við gregorska tímatalið og
eru því haldin um það bil tveim-
ur vikum á eftir því sem tíðkast
víðast hvar annars staðar meðal
kristinna.
Daginn sem Gorbatsjov sagði af
sér flutti hann sjónvarpsávarp
þar sem hann lagði áherslu á
það, við sína „kæru landsmenn“,
að hann hefði aldrei misnotað
völd sín til þess að stjórna „eins
og keisari“. Á hinn bóginn sagði
hann í Íslandsheimsókn sinni nú
í haust, þegar hann kom hingað
til þess að minnast þess að tut-
tugu ár væru liðin frá leiðtoga-
fundi þeirra Ronalds Reagan í
Höfða, að „ást Jeltsíns á völd-
um“ hefði verið einna líkust „ást
manns til konu“.
Við sama tækifæri sagðist
Gorbatsjov ekki hafa yrt á Jelts-
ín einu orði frá þessum degi, 25.
desember árið 1991, og bætti
við að hann væri staðráðinn í að
tala aldrei nokkurn tímann við
Jeltsín framar.
Gorbatsjov hafði á valdatíma
sínum lagt áherslu á að opna
rússneskt samfélag, koma þar á
fót einhvers konar lýðræði en
þó án þess að vilja sleppa hend-
inni af sameignarskipulaginu
sem alræði Kommúnistaflokks-
ins hafði frá byrjun verið byggt
á.
Jeltsín stökk hins vegar beint
út í djúpu laugina og opnaði
rússneskt efnahagslíf upp á
gátt, einkavæddi ríkisfyrirtæki
í stórum stíl og bauð erlenda
fjárfesta velkomna. Skattar
voru hækkaðir til að styrkja
stöðu ríkissjóðs og verðbólgan
rauk upp með þeim afleiðingum
meðal annars að mikil fátækt
varð almenn í landinu meðan
auðurinn safnaðist á fáar en
valdamiklar hendur.
Jeltsín átti eftir að stjórna
Rússlandi til ársloka 1999 og
hafði þá fengið Vladimír Pútín,
fyrrverandi yfirmann sovésku
leyniþjónustunnar KGB, til
þess að taka við af sér. Pútín er
enn við völd en samkvæmt
stjórnarskrá landsins rennur
síðasta kjörtímabil hans út árið
2008.
Pútín hefur alla tíð glímt við
afleiðingarnar af því efnahags-
hruni sem varð eftir að Sovét-
ríkin liðuðust í sundur og Jelts-
ín tók við stjórninni. Þjóðfélagið
meira og minna lamaðist í nokk-
ur ár, glæpum fjölgaði upp úr
öllu valdi, áfengisdrykkja jókst
verulega og heilbrigðisþjón-
usta hríðversnaði sömuleiðis,
sem varð til þess að fæðingar-
tíðni lækkaði og lífslíkur fólks
minnkuðu verulega. Nú er svo
komið að Rússar geta að meðal-
tali vænst þess að verða 66 ára
gamlir, sem er 14 árum skemmri
ævilengd en meðaltalið í ríkj-
um Evrópusambandsins.Til
marks um ástandið, sem enn er
vægast sagt erfitt, má nefna að
íbúum Rússlands hefur fækkað
um sex milljónir frá því að Sov-
étríkin liðu undir lok, úr 149
milljónum í tæplega 143 millj-
ónir, og enn er þeim að fækka
um 700 þúsund manns á ári
hverju.
Þegar Mikhaíl Gorbatsjov kom
til Íslands nú í haust sagði hann
Pútín vera samherja sinn. Báðir
stefni þeir að því að efla raun-
verulegt lýðræði í Rússlandi, en
það verkefni sé hins vegar eng-
inn hægðarleikur.
Í ljósi nýlegra frétta af
núverandi og fyrrverandi njósn-
urum hjá KGB eða FSB, sem
eitrað er fyrir með dularfullum
hætti, hafa hins vegar spurn-
ingar vaknað um hvort stjórn-
arfarið í Rússlandi sé ef til vill
enn í dag undirlagt af leyni-
makki og harðvítugri valdapól-
itík þar sem einskis sé svifist,
ekki frekar en á tímum Sovét-
ríkjanna.
3
4
56
7
8
9
21
10 11
14
13
12
Feb / Apr: Litháen (1), Georgía (7)
20.-22. ágúst: Eistland (3), Lettland (2),
Úkraína (5)
25.-31. ágúst: Hvíta-Rússland (4),
Moldóva (6), Aserbaídjan (9),
Úsbekistan (11), Kirgisistan (13)
Sept: Tadsjikistan (14), Armenía (8)
Okt: Túrkmenistan (10)
Des: Kasakstan (12)
Eistland, Lettland og Litháen
standa utan Samveldis sjálfstæðra
ríkja – Túrkmenistan er með
aukaaðild
R Ú S S L A N D
Moskva Sovétlýðveldin:
Dagsetningar
sjálfstæðisyfir-
lýsinganna, 1991
1985: Mikhaíl Gorbatsjov, nýr
aðalritari Kommúnistaflokksins,
boðar efnahagsumbætur
(perestroika) og opin stjórnmál
(glasnost)
1988: Sjálfstæðishreyfingar komast á
kreik í Litháen, Lettlandi og Eistlandi
1989: Boris Jeltsín kjörinn á þing
sem stofnað er til með umbótum
Gorbatsjovs. Austantjaldsblokkin
hrynur þegar Berlínarmúrinn opnast
1990-91: Gorbatsjov boðar fjölflokka-
stjórnmál – en mótmælafundir sjálfstæðis-
sinna í Aserbaídsjan og Litháen eru barðir
niður harðri hendi
Júní 1991: Jeltsín
kosinn forseti
Rússlands
19. ágúst: Kvöldið
áður en undirrita átti
bandalagssamning sem
gæfi lýðveldunum aukið frelsi reyna
harðlínumenn að taka völdin meðan
Gorbatsjov var á ferðalagi á Krímskaga
21. ágúst: Valdaránstilraunin fer út um
þúfur í kjölfar fjölmennra mótmælafunda
þar sem Jeltsín fór fremstur í flokki
22. ágúst: Gorbatsjov snýr aftur til
Moskvu en er auðmýktur á þingi af
Jeltsín, sem skipar svo fyrir að
Kommúnistaflokkur Sovétríkjanna
hætti allri starfsemi í Rússlandi
23. ágúst: Gorbatsjov segir af sér
sem aðalritari Kommúnista-
flokks Sovétríkjanna
6. sept: Fullveldi Litháens, Eistlands
og Lettlands er viðurkennt
8. des: Leiðtogar Rússlands,
Hvíta-Rússlands og Úkraínu hittast
til að leysa upp Sovétríkin og stofna
nýtt Samveldi sjálfstæðra ríkja
25. des: Gorbatsjov segir af sér
sem forseti Sovétríkjanna og þar
með er tilvist þeirra formlega lokið
1.000 km
Myndir: Associated Press
Fall Sovét-
ríkjanna
Fyrir fimmtán árum liðu Sovétríkin undir lok og jafnframt lauk kalda stríðinu,
sem hafði mótað alþjóðastjórnmál á seinni hluta 20. aldar. Sex árum áður
hófst með viðamiklum umbótum Gorbatsjovs sú keðja atburða sem
á endanum leiddi til falls Sovétríkjanna.
Frá því að Sovétríkin liðuðust í sundur fyrir
fimmtán árum hafa Rússar þurft að glíma við
mikla erfiðleika. Guðsteinn Bjarnason rifjar upp
fáein atriði úr þessari sögu.