Tíminn - 20.04.1980, Blaðsíða 10

10
Sunnudagur 20. aprll 1980
ÖPIÐ
HAF
GRUNNSÆVI FJÖÐUR

VATNASVÆÐI SALNINGSÁR
VATN Á
MAI 25
Z/-".' i '•-3?. JÚNI ^

JÚNI io
Arleg ganga hjá laxi á vatnasviðl Salangár I
Troms. Gangan hefst á ö&rum tlmum annars
staðar og fer eftir hitastigi.
Göngusei&in hefja gönguna hjá laxinum (hvlt
ör). A beitarsvœ&inu I hafinu er geldlax og lax
sem ætlar aft hrygna a& hausti.
Göngusei&in eru komin út á beitarsvK&ifi.
Hrygningarlaxinn (svört ör) þekkir aftur fero-
mónana frá eigin stofni, og fer a& halda heim
eftir feromónasló&inni sem sei&in bjuggu tU.
Tvistefnuumfer&in gengur reglubundiO milli
beitarsvK&is og heimaár. Fyrstu hrygningar-
laxarnir ná heim u.þ.b. sex vikum á&ur en sl&-
ustu göngusei&in yfirgefa vatnasvK&ift.
1 1 1 1 JÚ.Li 25 Sföustu hrygningarlaxarnir yfirgefa beitar- svæOift nokkru áOur en slOustu gönguseiftatorf- urnar yftrgefa ána.
AGÚST 10 Siöustu hrygningarlaxarnir yfirgefa beitar- svæ&ift nokkru á&ur en siftustu gönguseiOatorf- umar yfirgefa ána.
AGÚST25 Slöustu hrygningarlaxarnir ganga upp I ána, án þess aö hitta gönguseiöi á útlei&.
VETUR Hrygning fer fram nokkru fyrir jól. Lax sem llf- ir af hrygninguna hefur sennilega vetrarsetu á riöstö&vunum, ef aOstæ&ur leyfa, og gengur út áriö eftir um leiO og göngusei&in (hoplax).
GÖNGUSEIÐI
GELDLAX
hrygningarlax
Jón Kristjánsson:
Feromónakenningin
Jón Kristjánsson fiski-
f ræOingur
Vegna þess aö laxeldi og haf-
beit meO iax hafa á ný komist I
svi&sljósiO sem e.t.v. ar&vænleg
búgrein, e&a atvinnuvegur, tel ég
rétt aö skrifa smápistil um fero-
mónakenningu Hans Nordengs
um göngur laxfiska. Fermóna-
kenningin byggir á lyktarefnum
og lyktarskyni laxfiska, en efni,
sem notuO eru sem boOberar milli
einstaklinga sömu tegunda, kall-
ast feromón. Efni, sem gegna þvl
hlutverki aö bera boö milli vefja-
hluta sama likama, kallast hor-
món, og er þaö orö vel þekkt.
Nærtækasta dæmiö um áhrifa
mátt og mikilvægi feromónanna
er alþekkt hjá hundum. Þegar tik
veröurlóöa, fer hún aö framleiöa
og gefa frá sér fermóna, sem
dregur til hennar hunda af stóru
svæöi. Gera má ráö fyrir, aö
hundar finni lykt af tikum milli
bæja, en þaö er ekki fyrr en
ákveöin lykt kemur, feromóniö,
aökynþroska karlhundar dragast
aö tikinni meö ómótstæöilegum
krafti. Tikur og ókynþroska
hvolpar láta sér hins vegar fátt
um finnast.
Aö lyktin sé mikilvægt atriöi i
sambandi viö ratvísi laxfiska, er
ekki þaö, sem menn deila um, og
má viöa sjá i skrifum, aö „laxa-
lykt” sé lykilatriöi, þegar fara
skal út I hafbeit. Hins vegar virö-
ist ekki öllum ljóst hvernig
feromónin (lyktin) fara aö þvlaö
gegna sinu hlutverki, enda þótt
Ingvi Hrafn Jónsson hafi gert
grein fyrir aöalatriöunum I kenn
ingu Nordengs i stuttri en ágætri
grein I Morgunblaöinu 11/8 1977.
Mér þykir því rétt aö koma á
framfæri kenningu Nordengs, og
styöst ég þar viö grein, sem hann
samdi sjálfur og birti m.a. I Finn-
mark Dagblaö 4. og 5. ágúst 1977,
svo og kafla Ur nýútkominni bók,
sem nokkrir stúdentar Nordengs
hafa skrifaö.
Sjóurriði
Alkunna er aö sjóbleikja, sjó-
urriöi og lax auka kyn sitt I fersku
vatni, en taka út mestan vöxtinn i
sjó, og þurfa þvi aö flakka á milli
mjög svo ólikra búsvæöa. Fjar-
lægöin milli beitarsvæöanna I
hafinu og heimaárinnar er oft
mikil, en samt getur fiskurinn
fundiö ána sina aftur, og ekki nóg
meö þaö, heldur einnig þann staö
i ánni, þar sem hann ólst upp
sjálfur.
Gangan til sjávar hefst aö vori,
bæöi hjá sjóbleikju, sjóurriöa og
laxi. Þegar nokkur tlmi er liöinn
frá þvi, aö fyrstu seiöin fóru til
sjávar, þá fyrst hefst gangan úr
sjó I ána. Siöan líöa margar vikur
meö tvistefnuumferö I hafinu,
firöinumog ánni: Göngurfisks úr
ánni I sjó og göngur fisks úr sjó i
ána. Þetta er alls ekki nýr sann-
leikur, en þaö er ekki fyrr en á
allra siöustu árum, aö Nordeng
skýrir fyrirbrigöiö á viöunandi
hátt og leysir um leiö gátuna um
hvernig göngufiskurinn ratar
heim.
Lax
Aö vetri áöur en árlegar göngur
byrja, er laxastofninn tvískiptur:
I ánni eru seiöi á ýmsum aldri, og
kynþroska hængar, sem sjaldan
veröa stærri en um 20 sm. A beit-
arsvæöinu úti i hafi er geldlax og
lax, sem er aö veröa kynþroska
og ætlar heim til hrygningar aö
hausti.
Laxaseiöin eru i ánum 3-5 ár
áöur en þau veröa tilbúin til aö
ganga I sjó. Fljótlega eftir aö isa
leysir og hiti árinnar fer yfir 6-7
gráöur C. fara fyrstu laxaseiöin
aö ganga I átt til sjávar. 1
Salangsánni I Noregi er þetta um
25. mai. Eftir þetta ganga seiöin
úránnii torfum næstum á hverju
kvöldi. Þegar ánni sleppir synda
seiöin I torfu meö straumi á um 20
km hraöa á sólarhring. A þennan
hátt myndast „lest” af seiöatorf-
um frá ánni alla leiö út á beitar-
svæöiö I hafinu, og um 20km eru á
milli „vagnanna” I lestinni. A
leiöinni gefa seiöin frá sér lyktar-
efni (feromóna) og leggja eftir
sig lyktarslóö. Þegar komiö er á
endastöö, hitta seiöin iaxinn, sem
þar er búinn aö vera eitt eöa fleiri
ár. Og ekki aöeins sina eigin ætt-
ingja, heldur einnig ókunnugan
lax úr mörgum öörum ám. En
hver laxastofn þekkir lyktina af
seiöunum úr sinni á og fær þar
meö þau skilaboö, aö nú skuii þeir
af stofninum, sem ætla til hrygn-
ingar fara af staö heim. Hver
laxastofn hefur sem sagt sina eig-
in lykt, sem er erföafræöilega
ákveöin. Fulloröni laxinn syndir
nú af staö heim á mikilli ferö eftir
slóöinni, sem seiöin bjuggu til, og
hann er kominn aö ánni mörgum
vikum áöur en síöasti seiöahópur
leggur af staö til sjávar. Hann
feröast um opiö haf á um 55 km
hraöa á sólarhring, en þvi nær
sem dregur heimasióöum, eykur
hann feröina i um 120 km á sólar-
hring.
Samkvæmt þessari kenningu
þarf laxinn ekki aö vita hnatt-
stööu sina, miöaö viö heimaána,
oghann þarf ekki aö vita, hvenær
hann á aö leggja af staö og ekki
heldur I hvaöa átt hann á aö fara.
Þetta ákveöst allt saman, þegar
gönguseiöin koma Ut á beitar-
svæöiö, og hrygningarlaxinn hef-
urekki um neitt annaö aö velja en
aö pilla sig heim, þegar kalliö
kemur, þó enn sé allt aö hálft ár
fram aö hrygningarttma.
Þetta skýrir m.a. hvers vegna
laxagöngur eruseinna á feröinni i
köldum vorum, eins og átti sér
staö hér á landi siöast liöiö vor.
Göngu til sjávar seinkar vegna
kuldans og boöin koma þvi seinna
út á beitarsvæöiö.
Meö þvi aö fylgja seiöaslóöinni
heim, er auövelt fyrir laxinn aö
rata alla leiö og finna þann staö,
þar sem hann var borinn og barn-
fæddur sjálfur. Þar eru smáseiöin
og kynþroska hængamir á enda-
stööinni.
Þegar þessu flakki er lokiö aö
hausti, hafa gönguseiöin i ánni og
kynþroska laxinn i hafinu skipt
um dvalarstaö og stofninn er tvi-
skiptur, þar til næsta flakk hefst.
Sjóurriði og
sjóbleikja
Sjóurriöi og sjóbleikja hafa
annaö göngumynstur en laxinn,
þvi um voriö áöur en göngur hefj-
ast, er allur stofninn saman kom-
inn i ferskvatni. SU skoöun er