Fréttablaðið - 02.11.2007, Blaðsíða 18

nær og fjær
„ORÐRÉTT“
Betri er einn fugl í
hendi en 9.999 í skógi
Úr orrahríð í blanka-
logn
Endurútgáfa bókarinnar Tíu
litlir negrastrákar minnir
rækilega á að tungumálið er
lifandi fyrirbæri sem tek-
ur stöðugum breytingum.
Guðrún Kvaran, Andri Snær
Magnason og Mörður Árna-
son velta fyrir sér hvað við-
brögð við bókinni segja um
íslenska tungu og sjálfsmynd
okkar í upphafi 21. aldar.
„Eins og margir ólst ég upp við
bókina Tíu litlir negrastrákar og
fann aldrei neitt að þessu fyrr en á
seinni árum, þegar farið var að
tengja þetta við enskuna,“ segir
Guðrún Kvaran prófessor.
Hún bendir á að vissulega megi
finna fleiri dæmi um orð sem áður
þóttu ágæt til síns brúks en eru
ekki boðleg lengur. „Blámaður og
surtur eru önnur dæmi um orð
sem höfð voru yfir svertingja en
þykja ekki góð og gild lengur.
Fáviti er neikvætt orð og það má
ekki lengur segja að nokkur maður
sé klepptækur eða brjálaður, eins
og almenna orðið var þegar ég var
að alast upp. Helst má ekki segja
gamalmenni, þaðan af síður gaml-
ingi, heldur aldraður.“
Guðrún nefnir einnig að mörg
orð hafi upphaflega verið búin til
sem jákvæð orð en merkingin hafi
snúist við í tímans rás. „Nefna má
orðið vangefinn. Það þótti lengi
vel hið ágætasta orð en svo fóru
menn að nota það sem skammar-
yrði og þá var ekki hægt að nota
það í venjulegri merkingu. Það er
ekki við hugtakið sjálft að sakast
hedlur notkun í daglegu tali. Þá
var orðið nýbúi upphaflega búið
til yfir þann hóp sem var verið að
taka á móti til landsins. Síðar var
farið að tala um nýbúa í niðrandi
merkingu og neikvæðum texta og
það verkar þá um leið særandi.“
Hún segir þess líka mörg dæmi að
orð sem áður þóttu verstu
skammaryrði verði hlutlaus, jafn-
vel jákvæð. „Það
er hægt að snúa
við merkingu hug-
taka ef það er gert
meðvitað og mark-
visst. Það er ekki
langt síðan það
þótti verulegt
skammaryrði að
kalla einhvern
homma eða lesbíu,
en þessir hópar
tóku það upp hjá sér að nota þessi
orð sjálf og breyttu þannig merk-
ingunni. Þetta sýnir að oft er ekki
ástæða til að skipta orðum út
heldur tala um þau á jákvæðan
hátt og setja í annað samhengi.“
„Í fyrsta lagi finnst mér þessi bók
illa ort og atlaga að öllum með
brageyra,“ segir Andri Snær
Magnason um endurútgáfu Negra-
strákanna.
„Annars er ég á báðum áttum.
Ég held að fáir Íslendingar noti
orðið negri sem níðyrði, ég hugsa
að þeir noti sterkari orð til þess.
Sem heimild verður þessi bók allt-
af til. Sumir segja að þessi bók
hafi ekki haft nein áhrif hér á
landi. En það verður ekki framhjá
því litið að kynslóðin sem gaf hana
út og las var sama kynslóð og vildi
ekki fá svarta hermenn til lands-
ins. Við erum því ekki alveg sak-
laus í þessum efnum.“
Andri segir að oft sé best að fara
sömu leið og hommar og lesbíur,
tileinka sér orðin frekar en að
flýja þau. „Maður kemst aldrei
langt áður en næsta orð verður
líka ónýtt. Í Bandaríkjunum þykir
orðið svartur til dæmis ekki boð-
legt lengur, heldur er talað um
„African-American“. En kannski
er ekki hægt að fara þessa leið í
þessu máli því við erum í rauninni
orðanýlenda; við stjórnum ekki
alveg merkingu orðsins heldur
ræðst hún af miklu flóknari þátt-
um. Erlenda útgáfa bókarinnar –
Ten Little Niggers – er til dæmis
næg ástæða til að gefa bókina ekki
út.“
Andri segir að þar sem margir
virðist taka endurúgáfunni illa
eigi að virða það. „Hins vegar er
hættan sú að það sama gerist og í
Bandaríkjunum, þar sem er til-
hneiging til að ritskoða þessa hluti
allrækilega. Á meðan fara miklu
ógeðslegri hlutir upp á yfirborðið
á netinu og í tölvuleikjum. Í þýð-
ingu á Bláa hnett-
inum fyrir Banda-
ríkjamarkað átti
til dæmis að taka
fyrir selát. Tólf
ára börn í Banda-
ríkjunum mega
sem sagt ekki lesa
um selát en það er
í lagi að spila
Grand Theft Auto.
Þetta er ofboðs-
lega þversagnakennt.“
Þá telur Andri möguleika á að
umræðan sjálf verði skaðleg.
„Börn skynja ekki að vinir þeirra
séu öðruvísi þótt þeir séu ekki eins
á litinn. En svo ætlum við hin full-
orðnu að hefja einhverja upplýsta
umræðu og af henni gætu börnin
lært öll orðin og hugmyndirnar
sem ekki þykir við hæfi að nota.
Mér finnst engin augljós lending í
þessu; þetta er félagslegt jarð-
sprengjusvæði.“
„Ég held að þetta sé að mörgu leyti
vondur draumur sem við vöknum
af,“ segir Mörður Árnason,
íslenskufræðingur og fyrrverandi
alþingismaður. „Þegar ég sá þessa
bók aftur varð mér aðallega brugð-
ið vegna mynd-
anna, sem lýsa allt
öðrum hugarheimi
en nú ríkir og
manni finnst við
hæfi. En þessi
tími er ekkert svo
langt undan.“
Mörður bendir
hins vegar á að
þegar rætt sé um
óviðurkvæmileg
orð verði menn að greina á milli
orða sem séu í sjálfu sér hlutlaus
og öðrum orðum þar sem málleg-
ur grundvöllur þeirra sé byggður
á fordómum. „Í fyrri flokkinn
myndi ég setja orð á borð við negri
en í þann seinni færu orð eins og
kynvillingur og litaður. Þetta eru
hiklaust niðrunaryrði sem verð-
skulda ekki annað en að vera lögð
af. Svo eru önnur orð, eins og
svertingi , sem í sjálfu sér og oft í
upphafi voru hlutlaus.“
Mörður segir umræðuna um bók-
ina til marks um að sjálfsmynd
Íslendinga breytist miklu hraðar
en hún gerði áður. „Sumir eiga
hreinlega erfitt með að fóta sig í
öllu þessu. Þegar mín kynslóð rifjar
upp sína bernsku man hún eftir
þeim viðhorfum sem er lýst í bók-
inni gagnvart öðrum en hvítum
Vesturlandabúum. Afstaða Íslend-
inga lýsir sér líka í því að við eigum
ýmis orð um fólk af öðrum litar-
hætti en erum aftur á móti hlutlaus
gagnvart okkar eigin litarafti, orðið
hvítingi er til dæmis notað yfir
albinóa. Þetta eru sem sagt „við“ og
aðrir sem eru öðruvísi á litinn. Það
er ekki ástæða til að fara á flótta
með orð sem eru í sjálfu sér ekki
neikvæð en það verður líka að ríkja
jafnræði og þarna þurfa nútíma
Íslendingar að hugsa málin upp á
nýtt því Íslendingar eru ekki lengur
einsleit hvít þjóð, við erum nú í
öllum regnbogans litum.“
THIS IS
ENGLAND
MYND EFTIR SHANE MEADOWS
- Ekkert hlé á góðum myndum
Ekkert hlé Minna af auglýsingum Engin truflun321
Grænmetisætur og óræð kyn
Reiður
Orð á flótta undan nýrri sjálfsmynd