Fréttablaðið - 12.11.2007, Blaðsíða 16

Síðustu daga hefur ýmislegt verið sagt um verslanir Bónuss
og matvörumarkaðinn. Upp hafa
sprottið sjálfskipaðir álitsgjafar
úr öllum hornum samfélagsins,
ráðamenn þjóðarinnar hafa gefið
út skotleyfi á þá aðila sem á mark-
aðnum starfa. Málið hefur verið
tekið upp á Alþingi, birt hefur
verið nafnlaust bréf í Morgun-
blaðinu og nafnlausum viðtölum
útvarpað í Ríkisútvarpinu. Því
hefur verið haldið fram að blekk-
ingum sé beitt í stórum stíl gagn-
vart neytendum og Bónus og
Krónan viðhafi með sér samráð.
Umræðan hefur farið svo víða og
svo margt verið afvegaleitt að
ekki verður við unað, án þess að
reynt sé að spyrna við fótum.
Starfsmenn RÚV gerðu verðkönn-
un í Bónus og Krónunni. Bónus
stóðst það próf. Sama verð í Bónus
fyrir húsmæður og fréttakonur.
Engu að síður hefur umræðan
haldið áfram og talað um að Bónus
selji svokallaðan verðkönnunar-
kjúkling, þ.e. kjúklingabringur
sem faldar séu fyrir neytendum.
Er það rétt? Nei, staðreyndin er sú
að Bónus hefur selt Bónus-kjúkl-
ingabringur fyrir 60 milljónir það
sem af er þessu ári og Euro-
shopper-kjúklingabringur fyrir
120 milljónir, samtals eru þetta
180 milljónir af þessum svokall-
aða verðkönnunarkjúklingi, sam-
tals gerir það um 53% af allri
kjúklingabringusölu í Bónus. Það
hljóta allir sem vilja sjá að það er
erfitt að fela vörur fyrir 180 millj-
ónir. Þessar staðreyndir lét ég
fréttamönnum RÚV í té en þeir
höfðu því miður engan áhuga á
þeim og klipptu þær út úr viðtali
við mig. Þær hafa sennilega ekki
hentað þeirri umræðu, sem þeir
ásamt öðrum fjölmiðla-
mönnum stýra.
Fréttamenn RÚV
sögðu einnig við mig að
um verðsamráð væri
að ræða vegna þess að í
mörgum tilfellum væri
Bónus bara einni krónu
ódýrari en samkeppnis-
aðilinn. Ég sýndi frétta-
mönnunum eintak af
breska tímaritinu Groc-
er sem kemur út viku-
lega í Bretlandi. Í tíma-
ritinu eru birtar
verðkannanir vikulega
og viti menn: Fjórar
stærstu keðjurnar í Bretlandi
selja helstu matvörur á nákvæm-
lega sama verði, alveg upp á pens!
Fréttamennirnir sýndu þessari
staðreynd engan áhuga, enda hent-
aði hún ekki orðræðu augnabliks-
ins.
Margir stjórnmálamenn hafa tjáð
sig um málið. Þannig má nefna að
bæði Össur Skarphéðinsson og
Pétur Blöndal hafa lýst því opin-
berlega að RÚV og aðrir fjölmiðl-
ar eigi hrós skilið fyrir umfjöllun-
ina um matvörumarkaðinn og nú
sé komin fram ástæða þess að
matvöruverð á Íslandi sé 60%
hærra en í öðrum löndum Evrópu.
Þessu héldu þeir fram án þess að
blikna úr ræðustól Alþingis. Upp-
hrópanirnar voru hefðbundnar;
fákeppni, verðsamráð og vita-
skuld Baugsdrullusokkarnir. Allt
voru þetta hefðbundnar skýring-
ar, sem hafa heyrst áður.
Það er óumdeilt að matvöruverð
er hátt á Íslandi. Ég held hins
vegar að menn ættu að hafa í huga
þá staðreynd að ef Bónus gæfi alla
sína framlegð, hvert einasta pró-
sentustig, og seldi matvöru án
allrar álagningar, óháð kostnaði
verslunarinnar, þá væri matar-
karfan samt ca 45-50% dýrari hér
á landi en í öðrum löndum Evrópu.
Ég gæti best trúað að
hæfni í feluleik kæmi
sér vel fyrir Pétur Blön-
dal, Össur og hinn nýja
viðskiptaráðherra þegar
kemur að því að svara
því hvers vegna það
kosti íslenska neytendur
(kjósendur) 45-50%
meira en nágranna
þeirra að kaupa algeng-
ar landbúnaðarvörur
eins og t.d ferskan
kjúkling, nautakjöt,
svínakjöt, egg og osta.
Skyldi skýringanna
nokkuð vera að leita í
ofurtollum og innflutningshöft-
um? Þessir herrar sem hæst baula
hafa ekki þor til þess að segja
kjósendum hvað er rétt og hvað er
rangt í þessum málum. Gömlu
meðulin: Verðsamráð, fákeppni og
Baugsdrullusokkarnir eru gulls
ígildi og það er sú skýring sem
skal koktroðið ofan í þjóðina.
Nýskipaður viðskiptaráðherra
hefur vart getað leynt hneykslan
sinni á aðferðum Bónuss varðandi
verðkannanir í verslunum okkar
samkeppnisaðila og telur þær mjög
óeðlilegar, meira að segja svo óeðli-
legar að hann sá ástæðu til þess að
fjalla sérstaklega um þær úr ræðu-
stól Alþingis. Tvískinnungurinn er
ávallt sá sami: Ráðherrann virðist
vera búinn að gleyma því að ríkið
rekur svokallaða Fríhöfn í Flugstöð
Leifs Eiríkssonar og er þar í harðri
samkeppni við t.d Bónus nema hvað
fríhöfnin greiðir enga skatta eða
gjöld af sínum söluvarningi en er
þrátt fyrir það í verðsamkeppni við
Bónus. Og hvað gerir þessi ríkis-
rekna verslun? Hún gerir út verð-
könnunarfólk í verslanir Bónuss og
kannar mjög reglulega verð á t.d.
rakvélum, rakvélarblöðum, sæl-
gæti, snyrtivörum og öðrum vörum,
sem Fríhöfnin selur. Ég veit til þess
að Fríhöfnin hefur kvartað til birgja
undan lágu verði á þessum vörum í
verslunum Bónuss.
Getur verið að ríkið aðhafist
það sem þingmenn gagnrýna á
Alþingi? Af hverju minnist hann
ekki á það á Alþingi, hentar það
kannski ekki orðræðu dagsins?
Yrði það kannski ekki til vinsælda
fallið?
Fréttamönnum hefur undanfarna
daga verið tíðrætt um svokallaðar
blekkingar, sem felast í því að
vörur eru hækkaðar seinnipart
dags og um helgar. Bónus hefur
aldrei gert slíkt í þeim tilgangi að
hafa eitthvað af neytendum,
álganging Bónuss er lægri um
helgar vegna hinna fjölmörgu til-
boða. En fjölmiðlar hafa klifa á
blekkingum, þ.m.t. RÚV. Skyldu
fréttamenn RÚV ekki vita að RÚV
hefur hækkað hjá sér auglýsinga-
gjaldskrána í desember til margra
ára. Af hverju skyldi það vera: Jú
aukin eftirspurn eftir auglýsinga-
plássi ræður því að verð þarf að
hækka útskýra menn á RÚV-
bænum án þess að blikna. Af hverju
fjalla fréttamenn RÚV ekki um
það? Í mínum huga er það svipað
og ef Bónus hækkaði verð á Ora-
baunum, Ora-rauðkáli, Egils-malti
og appelsíni, hangikjötinu og ham-
borgarhryggnum í desember
vegna aukinnar eftirspurnar, Það
gerir Bónus ekki heldur lækka
þessar vörur yfirleitt vegna heil-
brigðrar samkeppni á markaðn-
um.
Ritstjóri Morgunblaðsins hefur
oft hneykslast á og nefnt sem dæmi
um óeðlilega viðskiptahætti Bón-
uss að birgjar séu látnir greiða
fyrir staðsetningar í verslunum
Bónuss, Það kann að hluta til að
vera rétt, en er það ljótara en að
selja auglýsingar í Morgunblaðinu
þannig að greiða þurfi mun hærra
verð fyrir t.d blaðsíðu þrjú en
aðrar síður? Bæði RÚV og 365
miðlar selja sínar auglýsingasek-
úndur á margfalt hærra verði en
t.d. Omega. Ég veit að ritstjóri
Morgunblaðsins, Ari Edwald og
Páll Magnússon kalla það lögmálið
um framboð og eftirspurn, en
þegar það á við um Bónus þá tala
þessir háu herrar um ægivald.
Ég held að rétt sé að rifja upp
söguna, hún spannar ekki svo mörg
ár. Bónus var einu sinni mjög lítið
fyrirtæki og ekkert sérstaklega
spennandi fyrir birgja, meira að
segja sniðgengu margir birgjar
Bónus fyrstu árin. Stofnendur og
starfsfólk Bónuss höfðu hins vegar
metnað og á meðan þeir unnu hörð-
um höndum langan vinnudag alla
daga vikunnar. Þá voru samkeppn-
isaðilarnir meira svona 9-5 menn
og biðu eftir að Bónus færi á haus-
inn. Einn góðan veðurdag vöknuðu
þeir upp við vondan draum; Bónus
var kominn langt fram úr þeim
öllum. Hver skyldi vera ábyrgur?
Svarið er afskaplega einfalt: Starfs-
fólk og viðskiptavinir fyrirtækis-
ins sem greiddu fyrirtækinu
atkvæði sitt með fótunum. Þeir
komu í Bónus því þeir vissu að þar
væri hag þeirra best borgið.
Þegar ég tók við sem fram-
kvæmdastjóri Bónuss fyrir tæpum
níu árum fékk ég þrennt í vega-
nesti frá fráfarandi framkvæmda-
stjóra fyrirtækisins, Jóni Ásgeiri
Jóhannessyni: 1) ekki reyna að
finna upp hjólið aftur, 2) aldrei að
gefa eftir lægsta verðið og 3) skila
alltaf til neytenda í landinu hluta af
þeim ábata sem næst með betri
innkaupum og bættum rekstri. Ef
þú fylgir þessu, heldur Bónus
áfram að vaxa og dafna.
Þetta hefur skilað okkur því sem
Bónus stendur fyrir í dag, sama
verð um allt land í öllum okkar
búðum. Þetta vita neytendur í land-
inu og þess vegna koma þeir til
okkar. Ég segi það eitt við þig les-
andi góður: berðu sjálfur saman
verð og verslaðu þar sem þér er
best borgið.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Bónuss.
Staðreyndir um matvörumarkaðinn
Hlutfall fátækra hefur staðið nokkurn veginn í stað í Afríku síðasta aldarfjórðunginn. Tæpur
helmingur íbúa álfunnar býr enn við örbirgð. Vont
stjórnarfar á víða sök á því að hægt þokast. Ekki
hefur tekist að uppræta aldalanga kúgun, sem
margar Afríkuþjóðir hafa búið við, enda
verður það ekki gert eins og hendi sé
veifað. Fólk þarf að læra að lifa við frelsi
og stjórnarherrar að átta sig á að
farsælast sé að losa um fjötrana. Sú hálfa
öld, sem liðin er síðan síðan sjálfstæði
fékkst, hefur ekki dugað. Víðast hafa
heimamenn fyllt skörð gömlu nýlendu-
herranna og sumir hafa hert tökin.
Afleiðingin er skortur á menntun og
þekkingu á sviðum, sem snúast um líf og
dauða. Efnahagsleg stöðnun er af sömu
rót.
Þróunarsamvinna í Afríku er jafngömul
frelsinu frá nýlenduherrunum. Ástandið í
álfunni er órækur vitnisburður um, að
margar þróunaráætlanir hafa ekki gengið eftir. Og
ekki er um það deilt að sumt hefur mistekist þrátt
fyrir góðan ásetning. Almenni lærdómurinn er sá,
að algildar töfralausnir eru ekki til. Enda tekur
þróunarsamvinna dagsins í dag mið af fleiri þáttum
en áður tíðkaðist. Þarfir, sem heimamenn hafa
skilgreint sjálfir, eru hafðar að leiðarljósi. Mið er
tekið af margslungnu umhverfi og þörfum og
siðum heimafólks í hverju verkefni. Um leið er
leitast við að setja spilltum stjórnvöldum stólinn
fyrir dyrnar.
Ungu lýðræði, sem nú stendur á brauðfótum í
mörgum Afríkuríkjum, má líkja við pólitískar
tilraunastofur. Viðfangsefnin eru framandi hjá
þjóðum, sem vanist hafa ógnarstjórn og einræði.
Mikið ríður á, að stjórnvöldum þessara ríkja sé
haldið við efnið. Það reyna þróunarstofnanir að
gera. Þær reyna líka að halda almenningi við efnið
í von um að fólk læri smám saman að þekkja sinn
rétt og öðlast trú á hann. Þetta eru tvær hliðar á
sama peningi. Sjálfsagður réttur, sem við búum við
í okkar heimshluta, kostaði margar kynslóðir kjark-
mikilla forfeðra okkar og formæðra blóð, svita og
tár. Kúgunin minnkaði í réttu hlutfalli við upplýs-
ingu og menntun á löngum tíma. Sama býst ég við
að geti gilt hér í Afríku.
Þróunarsamvinnustofnun Íslands hefur starfað í
Malaví í næstum tvo áratugi. Á þeim tíma hefur
starfið tekið stakkaskiptum. Verkefni hafa verið
kláruð, til dæmis gerð siglingakorta af Malavívatni
og stuðningur við fiskeldiskennslu við landbúnað-
arháskóla Malaví, sem nú státar af einni bestu
fiskeldisdeild í sunnanverðri Afríku. Þangað sækja
verðandi fiskeldisfræðingar úr allri álfunni. Nú
byggist starfið í megindráttum á stuðningi við
fimm verkefni, sem eru á ábyrgð heimamanna í 110
þúsund manna héraði við Monkey Bay.
Þau eru heilsugæsla, fullorðinsfræðsla,
bygging og endurnýjun skóla, vatns-
hreinlætisverkefni og fiskiverkefni, sem
lýtur meðal annars að þróun veiðarfæra.
Menntun og upplýsing eru megininntak
allra verkefnanna. Óháðir matsmenn
yfirfara starfið reglulega og hefur það
fengið góðar einkunnir.
Vinnan fer ekki fram í tómarúmi. Hún
væri að mestu unnin fyrir gýg ef allt
færi úr böndum í malavísku samfélagi,
sem ekki er hægt að útiloka. Hér eru
blikur á lofti í stjórnmálalífinu. Og
blikurnar væru skuggalegri ef ekki ætti
sér stað reglubundið samstarf mala-
vískra stjórnvalda við alþjóðastofnanir og sam-
starfssríki. Þar á sér stað óformlegur stjórnarfars-
skóli, sem stjórn og stjórnarandstaða í landinu
sækja dag hvern. Þannig fer aðhaldið fram í efstu
þrepunum.
Milljörðum dollara er varið í þróunarstarf í Afríku
á ári hverju. Vitaskuld þarf sífellt að hugsa um
hvort peningunum sé vel varið. Það er auðvitað
gert. Tölur þarf líka að skoða í samhengi. Hvað er
há tala og hvað er lág tala? Þessi tala er lág miðað
við tæpra 40 ára fyrirheit iðnríkja um heimsins um
að verja 0,7 prósent þjóðarframleiðslu sinnar í
þróunarsamstarf. Ef auðugar þjóðir hefðu staðið
við fyrirheitin væri upphæðin sem rennur nú til
þróunarmála margföld. Líklega hefðu framlög
undanfarinna þriggja áratuga verið fimmföld í
peningum talið. Hver væri staðan þá? Ég kann ekki
svarið. Eina sem ég veit er, að staðan væri önnur.
Loks er það stóra spurningin: þekkjum við
verðugra verkefni en að leita leiða til að uppræta
fátækt og hennar fylgifiska – menntunarskort,
offjölgun, sjúkdóma, vonleysi, hindurvitni og
spillingu? Það er nefnilega verkefnið, að leita leiða.
Þær finnast ein af annarri.
Höfundur er umdæmisstjóri Þróunarsamvinnustofn-
unar Íslands í Malaví.
Há fjárhæð eða lág?
Ífótbolta er reglan nokk-urn veginn svona. Ef
illa gengur þá segja menn
af sér eða eru reknir. Segir
þetta okkur í kennarasam-
tökunum ekkert? Formað-
urinn er sjálfkjörinn hvað
eftir annað og trúlega
vegna þess að fáir vita af
því að framboðs-frestur
til formanns var til 1. nóv-
ember og virðast félagsmenn illa
upplýstir um framboðið eða kanske
allir ánægðir.
Illa hefur gengið í kjarabaráttu
kennara og í síðustu samningum
hvatti formaður KÍ (sem er sjálf-
kjörinn núna eina ferðina enn) til
þess að segja já við samningi vegna
hótunar um lög á okkur. Rétt yfir
50% sögðu já. Við vitum öll hvern-
ig staðan er, það er flótti og á eftir
að verða meiri flótti úr stéttinni.
Formaður Félags grunnskóla-
kennara er Ólafur Loftsson og
hefur hann staðið sig vel fram að
þessu. Hann fellur samt í skuggann
vegna þess að margir halda að
Eiríkur Jónsson sé formaður
Félags grunnskólakennara og þess
vegna ræða fréttamenn oft við
hann en ekki Ólaf.
Hvað er að hjá okkur kennurum
og öðrum launþegastéttum í land-
inu? Getur það verið að forystu-
menn sitji alltof lengi vegna þess
að launin eru mjög góð
hjá þeim og menn verða
værukærir og sitja sem
fastast? Nýir vendir
sópa best segir máltæk-
ið, og best væri að skipta
út leiðtogum á minnst 6-
8 ára fresti (og á það
einnig við um stjórn-
málamenn). Þá mega
einfaldlega verða verka-
skipti, þ.e. varaformað-
ur situr þá áfram eða
verður til að leiðbeina
nýju fólki. Það eru
ýmsar leiðir til breytinga.
Eins og staðan er í dag virðist
enginn leggja í það að bjóða sig
fram á móti formanni, eða er það
vegna lélegrar kynningar eða ein-
faldlega áhugaleysis eða bara allir
ánægðir?
Kennarar jagast og þrasa sín á
milli um stöðuna og hvað gerum
við þegar á reynir, látum við heyra
í okkur út á við, sendum við börnin
heim ef ekki eru kennarar til að
kenna? Nei, við reddum málunum
og skortur á kennurum er lítið
áberandi því við bætum bara á
okkur vinnu eða skólastjórar ráða
leiðbeinendur. Það er nú líka ekk-
ert mál að fá undanþágu frá ráðu-
neytinu fyrir þá og eru þetta oft
skólakrakkar að ná sér í vasapen-
ing.
Ungur karlkennari (ekki margir
karlar í stéttinni) sem er nýbyrjað-
ur að kenna eftir fjögur ár í háskóla
sagði eftir fyrstu útborgun nú í
haust „Eru launin virkilega svona
lág, hvernig á ég að geta borgað af
lánunum?“ Hvílík staða. Hvernig
skyldi fara í vor þegar semja á við
okkur? Ætli þjóðfélagið fari ekki
allt á hausinn eins og viðsemjend-
ur okkar grenja framan í þjóðina?
Foreldrar, ef ekkert verður að
gert í launamálum kennara þá vil
ég bara vara ykkur við ástandi í
skólum á næsta vetri.
Höfundur er kennari í Snælands-
skóla.
Kennarar
Hvað er að hjá okkur kennur-
um og öðrum launþegastéttum
í landinu? Getur það verið að
forystumenn sitji alltof lengi
vegna þess að launin eru mjög
góð hjá þeim og menn verða
værukærir og sitja sem fastast?