Tíminn - 08.12.1981, Blaðsíða 11

Þri&judagur 8. desember 1981
11
menningarmál
.. en flokksþrælar
viljum vér aldreiyera”
ff
m //Það er gott að vera
góðir flokksmenn, en
flokksþrælar viljum vér
aldrei vera".
— Gunnar Thoroddsen i
ræðu árið 1952.
Ólafur Ragnarsson ræðir
við Gunnar Thoroddsen
Útgefandi: Vaka
Fáar bækur vöktu eins mikla
athygli i jólabókafló&inu i fyrra
og „Valdatafl i Valhöll” — sam-
antekt tveggja blaðamanna úr
rööum ungra sjálfstæðismanna
um stjórnarmyndun Gunnars
Thoroddsens, forsætisráðherra, i
febrúar árið 1980, og deilurnar al-
mennt i Sjálfstæðisflokknum. Sú
bók varð einnig mjög umdeild.
Einkum þótti ýmsum þar mjög
hallað á Gunnar.
Svipuö eftirvænting hefur rikt
um þessa bók þar sem Gunnar
svarar spurningum Ólafs Ragn-
arssonar, fyrrum Visisritstjóra
og núverandi bókaútgefanda, um
ýmsa atburði á löngum ferli i
stjórnmálunum.
Fimmtán kaflar
Samtalsbókinni er skipt i fimm-
tán kafla og er yfirleitt fjallað um
afmarkaða þætti i sögu Gunnars i
hverjum kafla fyrir sig.
„Sambandsslit og fyrsti gustur-
inn” nefnist fyrsti kaflinn, og er
þar fjallað um ræðu, sem Gunnar
Thoroddsen hélt á norrænu stúd-
entamóti, sem haldið var i Dan-
mörku árið 1935, en þar sagði
Gunnar m.a. að islenska þjóðin
vildi slita sambandinu við Dan-
mörk þegar samningurinn frá
1918 heimilaöi það. Með þessari
ræðu olli Gunnar nokkrum deil-
um. 1 næsta kafla segir svo frá
fyrstu kynnum Gunnars af Sveini
Björnssyni, siðar forseta og i
framhaldi af þvi fyrsta forseta-
kjörinu, þegar Sjálfstæðisflokk-
uninn klofnaði i afstöðunni til
Sveins Björnssonar.
Þegar þannig hefur verið fjall-
að um gömul deilumál kemur
sérstakur kafli, þar sem Gunnar
rekur ættir sinar, og siðan annar
um pólitiskar rætur og áhrif á
uppvaxtarárum.
Að þvi loknu er fjallað um ýmsa
stærstu pólitisku atburðina i lifi
Gunnars: forsetakjörið 1952, þeg-
ar hann studdi Asgeir Asgeirsson
þótt stuðningur við séra Bjarna
Jónsson væri flokksmál i Sjálf-
stæðisflokknum, fjármálaráð-
herraárin á viðreisnartimanum,
ákvörðunin um að gerast sendi-
herra i Danmörku til að búa sig
undir forsetaframboð 1968, for-
setakosningarnar 1968, sendi-
herraárin i Kaupmannahöfn með
sérstakri áherslu á lausn hand-
ritamálsins, heimkoman til Is-
lands og ákvörðunin um að hef ja
aftur pólitiskt starf með þvi að
bjóða sig fram i prófkjöri Sjálf-
stæðisflokksins 1970, atburðirnir
1979-1980 þegar vinstri stjórnin
sprakk,Sjálfstæðisflokkurinn boð-
aði leiftursókn og tapaði i þing-
kosningunum fyrir 2 árum, og
siöan stjórnarmyndunartilraunir
formanna stjórnmálaflokkanna,
sem ekki báru árangur. Þá kem-
ur að stjórnarmyndun Gunnars
sjálfs, skoðunum forsætisráð-
herrans á flokksræði og frelsi og
landsfundinum i október siðast-
liðnum og viðhorf Gunnars að
honum loknum. Loks er lokakafli
þar sem fjallaö er um starfsdag
forsætisráðherrans og framtiðar-
viðhorf.
1 sérstökum bókarauka eru birt
i heilu lagi ýmis gögn, sem vitnað
er til stuttlega i sjálfum aðaltext-
anum og nafnaskrá. Samtals er
bókin um 320 blaðsiður .að stærð
og prýdd fjölda mynda frá litrik-
um ferli Gunnars.
Af þessari stuttu upptalningu
verður auðvitaö ljóst, að hér er
ekki um raunverulega ævisögu að
ræða, heldur frásögn af nokkrum
hápunktum i stjórnmálalifi
Gunnars. Ólafur Ragnarsson
fléttar inn á milli viðtalanna ýms-
um samtimaheimildum, einkum
úr dagblöðunum, og siðan lýsing-
um sjálfs sin á Gunnari og þeim
stöðum, þar sem hann ræddi við
forsætisráðherrann.bæði i höfuð-
borginni og á Þingvöilum. Þannig
færir hann lesandann nánast i sin
eigin spor þegar hann er að tala
við Gunnar.
Að sjálfsögðu segir Gunnar
Thoroddsen hér frá hlutunum frá
sinu eigin sjónarhorni en i stjórn-
málunum lita menn sem kunnugt
er mjög ólikum augum á
hlutina. Þótt vafalaust verði deilt
um ýmsar fullyrðingar Gunnars,
þá verður það þó að segjast eins
oger, að hann segir yfirleitt mjög
málefnalega frá og skýrir oft
sjónarmið annarra i leiðinni. Og
hvergi er að finna þau gifuryrði,
svo ýmsum hefur verið tamt að
láta hafa eftir sér um pólitiska
andstæðinga hvort sem þeir eru
nú i sama flokki eða öðrum flokk-
um. Gunnar gætir þarna hófsemi
og háttvisi sem ekki er öllum gef-
in.
Deilur um forsetakjör
Þegar deilurnar i Sjálfstæðis-
flokknum hafa verið greindar,
hefur saga þeirra oft verið rakin
aftur til forsetakosninganna árið
1952. Að visu kemur fram hjá
Gunnari, að hann var á öndverð-
um meiði við aðra helstu foringja
Sjálfstæðisflokksins, Ólaf Thors
og Bjarna Benediktsson, þegar
við fyrsta forsetakjörið þ.e. þegar
Sveinn Björnsson var kosinn
fyrsti forseti Islands árið 1944.
Gunnar studdi Svein til forseta-
kjörs, en ólafur Thors og Bjarni
Benediktsson voru á móti. Við at-
kvæðagreiösluna hlaut Sveinn 30
atkvæði, en 15 seðlar voru auðir
og 5 atkvæði féllu á Jón Sigurðs-
son frá Kaldaðarnesi. Segir
Gunnar, að fólk hafi verið „for-
viða og hneykslað á þessari kosn-
ingu á Lögbergi”. Þegar við þetta
kjör var Gunnar þannig á öðru
máli en ýmsir aðrir foringjar
Sjálfstæðisflokksins, en ágrein-
ingurinn árið 1952 var auðvitað
mun alvarlegri, þar sem stuðn-
ingur við séra Bjarna Jónsson
hafði verið gerður að flokksmáli i
Sjálfstæðisflokknum. Gunnar
rekur umræður meðal forystu-
manna Sjálfstæðisflokksins um
hugsanlega forsetaframbjóðend-
ur, og segir, að þegar liöið hafi
fram á vorið hafi fyrst og fremst
verið talað um Gisla Sveinsson og
Ásgeir Ásgeirsson sem eftirmenn
Sveins Björnssonar, og segir sið-
an: „Bjarni Benediktsson var þvi
fylgjandi, að Asgeir yrði næsti
forseti.” Þegar til kom fylgdi
Bjarni hins vegar Ólafi Thors i
stuðningi við séra Bjarna.
A þessum tima voru Sjálfstæð-
isflokkurinn og Framsóknar-
flokkurinn saman i stjórn, og að
sögn Gunnars reyndu formenn
þessara flokka — Ólafur Thors og
Hermann Jónasson — að ná sam-
stöðu um frambjóðanda, sem
báðir stjórnarflokkarnir gætu
stutt. Sá maður fannst að lokum,
þ.e. séra Bjarni. Var það reyndar
i eina sinn sem stjórnmálaflokkar
stóðu opinberlega að baki for-
setaframbjóðanda.
Gunnar gekk sem kunnugt er
gegn formlegri samþykkt Sjálf-
stæðisflokksins i þessu máli. Það
bætti svo gráu ofan á svart, að
frambjóðandinn sem Gunnar
studdi — Asgeir — sigraði, og
mun það hafa komið mörgum á ó-
vart. Forvitnilegt er aö lesa frá-
sögn Gunnars af samtölum hans
við Bjarna Benediktsson og Ólaf
Thors eftir að úrslitin lágu fyrir,
og augljóst, að þar á milli varð
uppfrá þessu aðeins vopnaður
friður en ekki vinátta eða sam-
hugur.
Bjarni vildi ekki verða
f jármálaráðherra
Gunnar Thoroddsen var mjög
umdeildur fjármálaráöherra i
viðreisnarstjórninni. Reyndar
má telja vist, að hver sá, sem i
það embætti hefði valist, hefði
lent i pólitiskum stormum. Með
það i huga er mjög forvitnilegt að
lesa ummæli Gunnars um það,
hvernig á þvi stóð, að hann varð
fjármálaráðherra. Hann segir frá
■ Gunnar Thoroddsen, forsætisráðherra og Ólafur Kagnarsson, bóka-
útgefandi, þegar bókin var kynnt blaðamönnum. (TimamyndGE)
þvi, að þegar Ólafur Thors hafi
upphaflega boöið honum ráð-
herraembætti i stjórninni, hafi
hann óskað eftir aö verða dóms-
málaráðherra eða menntamála-
ráðherra, og taldi Ólafur ekki
neitt þvi til fyrirstöðu.
En þegar stjórnin var að smella
saman kom annað hljóð i strokk-
inn, og fjármálaráðuneytið stóð
eitt til boða. Gunnar kvaðst hafa
tjáö ólafi, að hann teldi eðlilegast
að Bjarni Benediktsson tæki við
fjármálaráðherraembættinu og
hafi ólafur þá svarað til: „Held-
urðu að ég sé ekki búinn að reyna
það? Bjarni þverneitar og segist
þá heldur halda áfram sem rit-
stjóri Morgunblaðsins”. Siðan
segir Gunnar: „Samtali okkar
lauk með þvi, að ég féllst á beiðni
Ólafs að taka að mér embætti
fjármálaráðherra. Ég hef engum
manni kynnst sem hafði aðra eins
hæfileika og Ólafur Thors til að
telja menn á sitt mál.”
Gunnar staðfestir það i bókinni,
að þegar hann ákvað að láta af
störfum fjármálaráðherra árið
1965 og gerast sendiherra i Kaup-
mannahöfn, þá hafi það verið til
þess að draga sig „út úr púður-
reyk” stjórnmálanna til þess að
hafa betri stöðu til forsetafram-
boðs árið 1968. Hann fór siðan i
það forsetakjör og tapaði illilega
sem kunnugt er, og rekur nokkuð
i bókinni þær ástæður, sem hann
telur hafa til þess legið. Fram
kemur, að þótt hann hafi haft
mikið samband við dr. Kristján
Eldjárn einkum þó við siðustu
stjórnarmyndun, þá hafi þeir
aldrei rætt úrslit forsetakosning-
anna 1968 né skýringar á þeim.
Illa tekið af Jóhanni Haf-
stein
Gunnar Thoroddsen er stjórn-
málamaður, sem er alltaf að
koma á óvart. Það, að hann skyldi
hefja á ný afskipti af stjórnmál-
um árið 1970, fimm árum eftir að
hann dr'4 sig i hlé og nær sextugur
að aldri, kom flestum á óvart og
ýmsum „samherjum” hans i
Sjálfstæðisflokknum augsýnilega
illþyrmilega á óvart. Þegar
Gunnar hafði ákveðið að gefa kost
á sér i prófkjörið 1970, tilkynnti
hann þáverandi formanni flokks-
ins, Jóhanni Hafstein þessa á-
kvörðun og varö Jóhann ókvæða
við: „Jóhann sagðist ekki vera
hrifinn af fyrirætlan minni. Það
væri skoöun sin, að það væri
flokknum ekki til styrkingar, að
ég kæmi inn i stjórnmálin á nýjan
leik”, segir Gunnar um þetta
samtal þeirra, og skýrir jafn-
framt afstöðu Jóhanns á þann
veg, að hann og Geir Hallgrims-
son hafi verið búnir að semja um
að skipta formennsku og varafor-
mennsku i flokknum á milli sin.
Gunnar lét þetta ekki hafa áhrif á
sig, hlaut góða kosningu i próf-
kjör.inu, og bauð sig siðan fram til
varaformanns á næsta lands-
fundi, vorið 1971. Geir sigraði þar
með aðeins 47 atkvæða mun, sem
ekki þótti sterk útkoma þegar
haft er i huga, eins og Gunnar
segir, að Sverrir Hermannsson
var ráðinn sem sérstakur erind-
reki á launum hjá floknum til
þess að ferðast um landið frá
hausti til vors i þvi skyni „að róa
fyrir Geir sem varaformann”.
óvænt stjórnarmyndun
Gunnar kom ekki siður á óvart
þegar hann myndaði rikisstjórn
þá, sem nú situr. Hann lýsir i bók-
inni kosningabaráttu leiftursókn-
armanna og mistökum, sem hann
skrifar á reikning Geirs Hall-
grimssonar og siðan árangurs-
lausum tilraunum til stjórnar-
myndunar. Siðan fer hann ná-
kvæmlega út i stjórnarmyndun-
artilraun sina, og er sú frásögn öll
hin forvitnilegasta iesning. Margt
hefur verið umdeilt um einstök
atriði varðandi þessa stjórnar-
myndun, og skal ekki nánar að
þvi vikið hér, en Gunnar gerir
nána grein fyrir gangi mála frá
sinum sjónarhóli, og er hægt að
bera það saman við frásagnir
annarra og ræða hvað sé trúverð-
ugast.
Lokakafli bókarinnar gefur á-
gæta innsýn i daglegt amstur for-
sætisráöherra og ýmis viðhorf
hans til embættisins og til samtiö-
arinnar. Hann lætur m.a. i það
skina, að þegar hann hætti sem
forsætisráðherra muni hann
leggja stjórnmálin á hilluna. Þeg-
ar haft er i huga, hversu oft
Gunnar hefur áður komið á óvart,
er þó varlegast að spá engu um,
hvenær það verður eða með
hvaða hætti.
Ólafi Ragnarssyni hefur tekist
að gera þessa samtalsbók
skemmtilega og fræðandi. Hann
dregur fram ljósa mynd af við-
mælanda sinum, og kryddar frá-
sögn af meiriháttar atburðum
með blaðaummælum, þar sem ó-
lik sjónarmið koma fram. Þótt
viðhorf Gunnars til málanna
hljóti eðli málsins samkvæmt að
vera ráðandi i bókinni, þá eru þau
aldrei einráð. Þær fjölmörgu ljós-
myndir, sem prýða bókina, eru
frá ýmsum timum i lifi Gunnars
og falla vel að efninu.
— ESJ
íslendingasögur í
gersku Ijósi
M.I. Steblin —
Kamenskij: Heimur
íslendingasagna.
■ Bókarkornið, sem hér liggur
fyrir, er tvimælalaust i hópi
merkustu rita, sem um langan
aldur hafa birst á Islensku um is-
lenskar fornbókmenntir.
Höfundur bókarinnar, M.I.
Steblin — Kemenskij, er
rússneskur fræöimaður og var
um langt skeiö forstööumaður
norrænudeildar háskólans i
Leningrad. Hann hefur samið all-
mörg rit um islenskar og norræn-
ar bókmenntir og menningu, og
má hiklaust fullyröa að hann sé
i hópi þekktustu fræðimanna
erlendra, sem um þau efni hafa
fjallaö.
1 formála bókarinnar, Heimur
íslendingasagna, segir höfundur,
að hún fjalli um hugmyndaheim
Islendingasagna, sem fram til
þessa hafi verið vanræktur af
fræöimönnum, Islendingum sem
öðrum.
Höfundur skiptir bfícinni i sjö
kafla og er táknrænt fyrir afstöðu
hans til efnisins, að fyrirsagnir
þeirra allra eru i spurnarformi,
en gefa þó glöggt til kynna efni
kaflanna. Kaflafyrirsagnir eru
þessar: A bókmenntasaga rétt á
sér?, Hvað er sannleikur, Hvar
eru takmörk persónuleikans?,
Hvað er form og hvaö er inntak?
Hvað er gott og hvað er illt? Get-
ur timinn verið traustur og hvað
er dauði?, Er ómaksins vert að
ganga aftur?
Þetta er óneitanlega forvitni-
legir efnisþættir og skoðanir höf-
undar og athugasemdir eru i senn
skemmtilegar og skarplegar. Við
skulum láta það liggja á milli
hlutai bili, hvað erréttog hvaðer
rangt af þvi sem hann setur fram,
enda mun það ávallt orka tvimæl-
is. Mestu máli skiptir, að öll
efnismeðferð höfundar er harla
nýstárleg og vekjandi og hlýtur
að hvetja fslenska lesendur bók-
arinnar til þess að skoða ýmsa
þætti Islendingasagna og annarra
íslenskra fornrita af nýjum
sjónarhóli. Er þá ekki að efa að
sjóndeildarhringur margra muni
víkka, viðhorfin tilritanna og ein-
stakra þátta þeirra breytast.
Eitt umdeildasta atriðið i um-
ræðum manna um tslendingasög-
ur er sannleiksgi ldi þeirra.
Steblin — Kemenskij nálgast
sannleiksgildi sagnanna á
skemmtilegan hátt og það, sem
hann hefurum þaö atriði að segja
er á margan hátt dæmigert fyrir
vinnubrögð hans og hógværa en
sannfærandi framsetningu. Hann
gerir fyrst grein fyrir þeim
tvennskonar sannleik, sem
nútimamenn þekki, þ.e. hinum
eiginlega sögulega sannleik
annars vegar og hins vegar list-
rænum sannleika, sem sé í raun
enginn sannleikur nema i hæsta
lagi í höfunda sem skrá hann á
bækur. Steblin — Kamaiskij telur
að sannleiksgildi tslendinga-
sagna hafi jafnan verið vegið á
vogarskálum þessara tveggja
sannleikshugtaka og segir siöan
orðrétt, bls 19-20:
„En voru þessar tvær gerðir
sannleiks til i vitund fornmanna?
Fjölmargt bendir til þess, að hjá
þeim hafi aðeins verið til ein teg-
und sannleiks, sem kalla mætti
„einþættan” (synkretiskan)
sannleik. Sá sem flutti einþættan
sannleik um fortiðina leitaöist
bæði viö að skýra rétt frá og
endurskapa fortiðina í allri sinni
heild. En þar með var þetta ekki
aðeins sannleikur i eiginlegri
merkingu, heldur og list, eða
órofa eining þess sem er ósam-
rýmanlegt I huga manna nú á
dögum. Einþættur sannleikur er
okkur aö eilifu glataður. Hann er
alls ekki meöalvegur milli hinna
tveggja sannleikstegunda nútím-
ans, hann er miklu auöugri og
efnismeiri en þær báðar til sam-
ans, gagnólikur báðum, hinn
þriðji sannleikur.”
Fleiri hliðstæð dæmi mætti
tina til um efnismeðferö, fram-
setningu og skarpleika höfúndar.
Hér verður þó látið staöar numiö,
en flestir lesendur munu verða
undirrituðum sammála um að
góöur fengur sé að þessari bók á
vora tungu. Margir veröa höfundi
vafalaust ósammála og sumum
þykir sjálfsagt, sem hann geri
næsta litið úr helstu páfum okkar
sjálfra á sviöi islenskra fornbök-
mennta, og jafnvel Ur hetjum
fornsagnanna. Þá skulum við
minnast þess, að glöggt er gests
augaö.
Helgi Haraldsson lektor i Osló
hefur þýtt bókina á islensku og
kann ég ekki aö dæma um þýð-
ingu hans að öðru leyti en þvi að
hún er rituö á vandaöri i'slensku.
Allur frágangur ritsins er hinn
smekklegasti og i bókarlok er
langur listi ýtarlegra athuga-
semda, sem flestar munu reynd-
ar samdar fyrir rússneska les-
endur.
JónÞ.Þór.