Morgunblaðið - 12.01.2006, Blaðsíða 31

MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. JANÚAR 2006 31
Stjórnmálastarf verður æfjárfrekara og starfs-hættir líkari fyrirtækjumá fjölda-
markaði. Þannig m.a.
lýsir Robert Putnam
prófessor við Har-
vard og heims-
þekktur stjórnmála-
fræðingur stjórn-
málastarfsemi í
Bandaríkjunum í
bókinni Bowling
Alone, sem út kom
árið 2000 og fjallar
um þróun fé-
lagslegrar þátttöku í
Bandaríkjunum og
margvísleg áhrif
hennar. Þar segir
hann efnislega: Virk þátttaka al-
mennings í starfi stjórn-
málaflokka í Bandaríkjunum hef-
ur dregist saman um þriðjung á
síðustu áratugum 20. aldar, án
þess þó að áhugi á stjórnmálum
hafi minnkað. Samhliða verður
gerbreyting á starfi stjórn-
málaflokkanna sjálfra, sem líkist
æ meira rekstri fyrirtækja. Þeir
þurfa sífellt meira fé til starfsem-
innar (kostnaður v. kosningabar-
áttu forsetakosninganna í Banda-
ríkjunum 1964 var 35 millj. dala,
en 1996, 700 millj. dala), launuðu
starfsfólki fjölgar og líkir Putnam
vexti stjórnmálaiðnaðarins í
Bandaríkjunum við vöxt hugbún-
aðariðnaðar Silicon Valley. Þessi
stjórnmálaiðnaður verður æ fag-
legri, sérfræðingum og ráðgjöfum
fjölgar, starfshættir líkjast sífellt
meir sölu- og markaðssetningu
stórfyrirtækja á fjöldamarkaði.
Samhliða verða flokkarnir að
reka stórvirka fjáröflunarstarf-
semi. Ákveðinn vítahringur verð-
ur til, … því færri sem virkir eru
í flokkunum, því meira fé og fyr-
irhöfn þarf til þess að ná til kjós-
enda. Sé litið á stjórnmálaflokka
eins og fyrirtæki, segir Putnam,
megi segja að fagmennska og
framleiðni hafi aukist, en ef litið
er á stjórnmál sem lýðræðislega
rökræðu og tæki borgaranna til
áhrifa, þá missa þau marks ef
fólkið hættir að taka beinan þátt.
Hinn íslenski
stjórnmálaiðnaður
Auglýsingastofur, textagerð-
arfólk, kosninga- og markaðs-
ráðgjafar, skoðanakannanir um
menn, málefni og fylgi þykja orð-
ið sjálfsagðir þættir í kosninga-
baráttu flokka og jafnvel í próf-
kjörum einstaklinga. Auglýsingar
og útgáfa kynningar- og ímynd-
arefnis er umtalsverð. Allt þetta
krefst töluverðra fjármuna. Eng-
ar rannsóknir liggja fyrir á starfi
íslensku stjórnmálaflokkanna.
Þrír flokkar birta ársreikninga
sína á heimasíðum flokkanna, en
þeir veita takmarkaðar upplýs-
ingar miðað við tilmæli Evr-
ópuráðsins, sem komið verður að
á eftir og það sem skylt er sam-
kvæmt lögum í velflestum grón-
um lýðræðisríkjum.
Það sem fyrir liggur hér á
landi er að árleg framlög ríkisins
til stjórnmálaflokka hafa sl. fimm
ár hækkað um 60% í krónum tal-
ið eða 31,3% umfram verðlags-
hækkanir. Árið 2005 voru þau 295
milljónir og sama krónutala er í
fjárlögum fyrir árið 2006.
Ekki er óvarlegt að ætla að
þessi umtalsverða hækkun rík-
isframlaga til stjórnmálaflokka,
sem alþingismenn ákveða sjálfir,
endurspegli að einhverju leyti
aukna fjárþörf flokkanna og þeir
sem lengi hafa fylgst með kosn-
ingabaráttu flokka og frambjóð-
enda í prófkjörum sjá að þar er
mjög víða mikið og vaxandi í lagt.
Prófkjör Sjálfstæðisflokksins í
Reykjavík í nóvember sl. er nýtt
dæmi um slíkt, en þeir sem þar
börðust um efsta sætið sögðust
báðir hafa eytt ríflega 10 millj-
ónum króna í kosningabaráttu
sína. Eftir formannskosningar
Samfylkingar á liðnu vori birti
Ingibjörg Sólrún bókhald kosn-
ingabaráttu sinnar,
sem kostaði um fimm
milljónir króna. Í
síðustu alþingiskosn-
ingum hljóp kostn-
aður við kosninga-
baráttu stærri
flokkanna á millj-
ónatugum hjá hverj-
um þeirra.
Framlög fyr-
irtækja til menning-
ar- og félagsmála,
sem dregin voru frá
tekjuskattsstofni, ríf-
lega þrefölduðust í
krónum talið árin
1997–2003 skv. skattframtölum,
fóru úr 198 milljónum í 681 millj-
ón, en ekki er vitað hversu stór
hluti rann til stjórnmálastarfsemi.
Fjáröflun flokka
og frambjóðenda
Stóraukin útgjöld flokka og
frambjóðenda eru m.a. fjár-
mögnuð með framlögum íslenskra
fyrirtækja, sem eins og allir vita
hafa mörg stóreflst á und-
anförnum árum og munar lítið
um þær upphæðir sem hér um
ræðir. Það getur verið hætta á að
orðtakið; æ sér gjöf til gjalda,
eigi við í einhverjum tilvikum og
því mikilvægt að öll stærri fram-
lög séu opinber. Sú staðreynd að
svo er ekki á m.a. þátt í að reglu-
lega koma hér upp umræður um
að tiltekin fyrirtæki hafi keypt
sér velvild eða fyrirgreiðslu
stjórnmálamanna eða -flokka.
Nefndir um lagaumhverfi
stjórnmálaflokka
Hér á landi gilda ekki sérstök
lög um fjárreiður stjórn-
málaflokka, nema að einu leyti;
erlendum aðilum er óheimilt að
styrkja starf þeirra. Þeir eru
bókhaldsskyldir, en ekki fram-
talsskyldir, tekjur þeirra eru ekki
skattskyldar og fjárframlög fyr-
irtækja til þeirra eru frádrátt-
arbær frá skatti upp að tilteknu
hlutfalli af veltu. Sömu reglur
virðast látnar gilda um framboð
einstaklinga í prófkjörum.
Þetta lagaumhverfi er í sam-
ræmi við niðurstöður nefndar þá-
verandi forsætisráðherra frá
1998, sem í sátu fulltrúar allra
stjórnmálaflokka, en niðurstaða
hennar var, að ekki ætti að setja
sérstök lög um fjárreiður stjórn-
málaflokka.
Í skýrslu forsætisráðherra á
síðasta þingi kynnti hann skipan
nefndar er fjalla skuli um „fjár-
málalega umgjörð stjórnmála-
starfsemi í heild“ og það „í ljósi
þróunar á alþjóðavettvangi“. Sú
nefnd er nú að störfum og er ætl-
að að fjalla almennt um lagaum-
hverfi stjórnmálastarfsemi.
Af hverju sérstök lög
um fjárreiður stjórn-
málastarfsemi?
Stjórnmálaflokkar og stjórn-
málastarfsemi gegna lykilhlut-
verki í stjórnskipan okkar og eru
einn meginþátta lýðræðiskerf-
isins. Stjórnmálastarfsemi gegnir
mikilvægu hlutverki í almanna-
þágu og má með nokkrum rétti
segja, að hún sé hluti af hinu op-
inbera kerfi og réttlætir það m.a.
umtalsverð opinber fjárframlög
til stjórnmálaflokka, hér sem víð-
ast erlendis. Kjörnir fulltrúar
fara með opinbert vald þar á
meðal ráðstöfun tekna hins op-
inbera, sem voru árið 2004 rúm-
lega 40% landsframleiðslunnar og
miklu varðar því að þeir séu
óháðir sérhagsmunum.
Stjórnmálaflokkar og aðilar
sem fást við stjórnmálastarfsemi,
eins og samtök um framboð, eru
því ekki eins og hver önnur frjáls
félög, heldur hafa mun víðtækari
skyldur gagnvart borgurunum.
Miklu varðar að stjórnmála-
starfsemi njóti trausts borgaranna
með sama hætti og okkar stjórn-
skipan og hið opinbera kerfi al-
mennt, trausts sem byggir m.a. á
vissu um gagnsæi. Um hið opinbera
gilda upplýsingalög, sem er ætlað
að tryggja gagnsæi og hagsmuni al-
mennings. Engar slíkar skyldur
hvíla á stjórnmálaflokkum á Íslandi.
Tilmæli alþjóðasamtaka
og -stofnana
Af þessum ástæðum taka ýmis
fjölþjóðasamtök og -stofnanir regl-
ur um fjárreiður stjórnmála-
starfsemi inn í sína stefnumótun og
tilmæli til aðildarríkja. Nefna má
OECD, sem telur þær lykilþátt í
vönduðum stjórnsýsluháttum og
Evrópuráðið, en ráðherranefnd
þess, þingmannasamkoma og
Greco; úttektarnefnd um bætta
stjórnarhætti og aðgerðir gegn
spillingu, hafa öll beint þeim til-
mælum til aðildarríkjanna að setja
lög og viðurlög um fjárhagslega
umgjörð flokka og upplýs-
ingaskyldu. Greco-nefndin lýsti í
skýrslu árið 2001 áhyggjum sínum
yfir því að hér á landi væru engar
reglur um fjármögnun stjórn-
málaflokka og mælti með að þær
yrðu settar. Í tilmælum ráðherra-
nefndar Evrópuráðsins frá 2003 er
að finna ítarlega útlistun á inntaki
æskilegra reglna um fjárreiður
stjórnmálaflokka og eru þær í sam-
ræmi við það sem hér fer á eftir um
lög og reglur í helstu samstarfs-
ríkjum okkar.
Hvað gera önnur ríki?
Nær öll gróin lýðræðisríki hafa
sett sér reglur um upplýs-
ingaskyldu og ýmsar takmarkanir
varðandi fjárreiður stjórnmála-
starfsemi. Þetta eru reglur sem
leitast við að tryggja gagnsæi,
koma í veg fyrir hagsmunaárekstra
og þannig skapa traust. Sviss og
Lúxemborg eru hér undantekning,
þar eins og á Íslandi gilda engar
sérreglur um fjárreiður stjórn-
málaflokka.
Upplýsingaskylda er víðast um
fjárframlög yfir ákveðnu marki
bæði um upphæð og gefanda. Bók-
hald flokka og frambjóðenda skal
gert aðgengilegt almenningi, víða
vottað af óháðum tilteknum eft-
irlitsaðila. Misjafnt er hvort þetta
nær bæði til flokka og flokksdeilda
eða einstakra frambjóðenda. Sums
staðar eru ákvæði um hámarks-
upphæðir sem eyða má í kosninga-
baráttu, takmörk eða bönn á fram-
lögum fyrirtækja, ýmist almennt
eða t.d. eins og í Bandaríkjunum,
þar sem bann er við framlögum fyr-
irtækja sem vinna fyrir opinbera
aðila eða eru háð eftirliti þeirra,
eins og fjarskipta- og orkufyr-
irtæki. Sums staðar eru takmark-
anir á notkun keyptra sjónvarps-
auglýsinga, stundum gegn ókeypis
útsendingartíma eins og í Bret-
landi, Þýskalandi og Frakklandi.
Þetta er oftast bundið í lög, getur
byggst á samkomulagi milli flokka,
þróun er þó almennt í átt til laga-
setningar. Viðurkennt er í þessum
löndum að slíkar kvaðir séu réttlæt-
anlegar út frá almannahagsmunum
og brjóti ekki gegn stjórn-
arskrárbundnu samnings-, tján-
ingar- eða félagafrelsi, andstætt því
sem haldið var fram í áliti nefndar
forsætisráðherra frá 1998. Vísbend-
ing um það er sú staðreynd, að
þrátt fyrir slík íþyngjandi lög eða
reglur í langflestum aðild-
arlöndum, hafa engar kvartanir
varðandi þær borist Mannrétt-
indadómstól Evrópu aðrar en um
takmarkanir á sjónvarpsauglýs-
ingum.
Áhrif upplýsingaskyldu
Verði sett hér lög um upplýs-
ingaskyldu um gefendur upp-
hæða, sem fara yfir ákveðið mark
eins og víðast er, er hugsanlegt
að eitthvað dragi úr fjár-
framlögum. Þess vegna er mik-
ilvægt að slíkt sé bundið í lög,
þannig að sama gangi yfir alla.
Einn flokkur vill eðlilega ekki,
með upplýsingagjöf uppá eigin
spýtur, takmarka sína fjáröfl-
unarmöguleika í samanburði við
hina. Spyrja má í því sambandi
hvort það sé til skaða að dragi úr
fjárframlögum. Hvort kostnaður
við framboð í prófkjörum og
kosningabaráttu flokka sé ekki
orðinn fullmikill miðað við það,
sem ætti að vera inntak og mark-
mið slíkrar baráttu, sem er kynn-
ing á stefnumálum, samskipti og
samráð við kjósendur? Hvort það
gangi ekki gegn hugmyndum
okkar um lýðræði og jafnrétti að
aðgangur að umtalsverðu fjár-
magni sé mikilvæg forsenda ár-
angurs í kosningum eða próf-
kjörum?
Nauðsyn opinberrar umræðu
Hér á landi hefur ekki mikið
farið fyrir opinberri umræðu um
þessi mál á síðari árum. Þó hafa
að undanförnu birst ritstjórn-
argreinar í Morgunblaðinu sem
hafa hvatt til slíkrar umræðu og
Jóhanna Sigurðardóttir alþing-
ismaður hefur reglulega lagt
fram tillögur um þau á Alþingi.
Mikilvægt er að tækifærið nú
verði nýtt og almenn umræða fari
fram í tengslum við yfirstandandi
starf nefndar forsætisráðherra.
Nefndin hefur safnað saman
miklum upplýsingum um skipan
þessara mála í öðrum löndum.
Þær eiga fullt erindi inn í al-
menna umræðu utan þess níu
manna hóps, sem skipar nefnd-
ina. Hér eru engar séríslenskar
aðstæður hvað þetta varðar. Og
þetta er ekki einkamál stjórn-
málaflokkanna, heldur varðar all-
an almenning og grunngerð lýð-
ræðisskipunar okkar, eins og
þegar hefur verið rökstutt.
Í þeirri umræðu þarf að skýra
sérstöðu stjórnmálaflokka miðað
við önnur frjáls félög. Af hverju
það er í almannaþágu að sett séu
lög, sem tryggi borgurunum að-
gang að upplýsingum um fjár-
reiður stjórnmálastarfsemi, hvort
sem um er að ræða stjórn-
málaflokka, samtök sem bjóða
fram til Alþingis eða sveit-
arstjórna, prófkjörskostnað ein-
stakra frambjóðenda eða framboð
til embættis forseta Íslands. Af
hverju það kemur kjósendum við,
hvaða fyrirtæki eða einstaklingar
séu þar fjárhaglegir bakhjarlar.
Ræða þarf hvort framlög ein-
staklinga til stjórnmálaflokka eigi
ekki að vera frádráttarbær frá
tekjuskatti með sama hætti og
framlög fyrirtækja. Skylt mál eru
fjárreiður einstaklinga í stjórn-
málum og að sumu leyti má segja
að þar gildi sömu rök og um
flokkana.
Ræða þarf hversu langt eigi að
ganga í reglusetningu, því æski-
legt er að hún sé ekki of flókin,
taki aðeins til mikilvægustu at-
riða, upphæða yfir tilteknu marki
og umfram allt sé framkvæm-
anleg við starfsaðstæður ís-
lenskra stjórnmálaflokka.
Lög um fjárreiður
stjórnmálastarfsemi?
Eftir Margréti S.
Björnsdóttur ’Samhliða starfi nefnd-ar forsætisráðherra
fari fram umræða í
samfélaginu um mark-
mið og leiðir lagasetn-
ingar um fjárreiður
stjórnmálaflokka.‘
Margrét S.
Björnsdóttir
Höfundur er annar tveggja fulltrúa
Samfylkingarinnar í nefnd forsætis-
ráðherra um lagaumhverfi stjórn-
málaflokka.
ð FAO sé
ræða þau,
sson sjáv-
herslu á í
AO í nóv-
r Guðni.
rænu mál
ðni varnir
umræður
í málefn-
sjálfbæru
á ríkis-
Guðni minnist á að FAO standi
einnig fyrir umfangsmiklum rann-
sóknum og verkefnum í landbúnaði
og sé auk þess þróunarsamvinnu-
stofnun.
„Íslensk stjórnvöld hafa lagt fé í
ákveðin þróunarverkefni á vegum
FAO. Nú eru til dæmis að hefjast
sérstök þjálfunarnámskeið sem
haldin verða í samvinnu sjávarút-
vegsdeildar FAO og Sjávarútvegs-
skóla Háskóla Sameinuðu þjóðanna
á Íslandi. Íslensk stjórnvöld munu
leggja til verkefnisins eina milljón
dollara [um 62 milljónir íslenskra
króna]. Námskeiðin verða haldin í
þróunarlöndum og sniðin að þörfum
á staðnum,“ segir Guðni.
Sníður sér stakk eftir vexti
„Utanríkisþjónustan hefur alltaf
leitast við að forgangsraða verkefn-
um. Umfangið í Róm er reyndar
ekki mikið. Við erum bara tvö, ég og
ítalskur ritari, bæði hjá fastanefnd-
inni og sendiráðinu,“ segir Guðni. –
„Ég held að utanríkisþjónustan hafi
sniðið sér stakk eftir vexti og for-
gangsraðað verkefnum sínum vel.
Við höfum alltaf reynt að einskorða
okkur við það sem mestu máli skipt-
ir fyrir land og þjóð og ég held að
við höfum mikið að segja á alþjóða-
vettvangi á mörgum sviðum,“ bætir
hann við.
Guðni hefur ákveðnar hugmyndir
um hvernig hann vill beita sér í
sendiráðsstörfunum.
„Starf utanríkisþjónustunnar
byggir á þremur stoðum, stjórn-
málum, viðskiptum og menningar-
málum. Stjórnmálasamskiptin við
Ítalíu standa á traustum grunni.
Eitt mikilvægasta verkefnið fram
undan finnst mér vera að hlúa að
viðskiptum á milli Íslands og Ítalíu
og markvissari menningarsam-
skiptum,“ segir hann.
Guðni hefur farið til Ítalíu reglu-
lega í 20 ár og segist kunna prýði-
lega við sig í Róm. Hann vitnar að
lokum í orð Alberts Torvaldsens
myndhöggvara, sem dvaldi í Róm í
40 ár og svaraði þegar hann var
spurður hvort þar væri ekki margt
að skoða að hann vissi það ekki því
hann hefði verið þar svo stutt!
ndiráð
á Ítalíu
njar Gauti
nnar um
vegsmál.
Samein-
mikla
em býr
t-
nnars.
num
um þróun
eð lágum
óun-
og sjávar-
auka
rúi
ð áhuga
málinu.
þar
a bresk
nvöld
hyggist
ta olíu-
sinni í
ðursjón-
losunar-
fyrir kol-
íð.
ecker
gi þess að
ð nema á
msloftinu
g tel það
ur nokkru
á brott úr
kmarkaða
að í jörðu.
aka nokk-
kni sem til
i um fjár-
legt að öll
að sam-
su,“ segir
ilega erf-
amkomu-
ð verðum
Broecker segir spár liggja fyrir
um að hlýnun loftslags muni halda
áfram næstu 20–25 árin, en á þeim
tíma þurfi að þróa hina nýju aðferð.
Þróunarvinnan sé ekki fjárfrek,
þótt dýrt verði í framtíðinni að
koma breyttu kerfi í framkvæmd.
Það eigi eftir að koma í ljós hvort
spár gangi eftir, en það kæmi sér á
óvart ef hlýnunin myndi hætta að
eiga sér stað.
En er Broecker bjartsýnn á
framgang verkefnisins? „Ég er
mjög bjartsýnn maður að eðlisfari.
Ef ég ætti að veðja um að þetta tak-
ist myndi ég þó segja að brugðið
gæti til beggja vona. Þetta er mjög
umfangsmikið verkefni og krefst
þess að ríki heims sýni samstöðu.
Ef menn eins og Bush [Bandaríkja-
forseti] verða áfram við stjórnvöl-
inn er ég hræddur um að við eigum
okkur ekki viðreisnar von. Við verð-
um að bera þá von í brjósti að til
valda komist fólk sem hefur víðari
sýn og er reiðubúið að beita sér fyr-
ir málefnum sem eru ekki endilega
vinsæl,“ segir hann.
Fyrirlestur Broeckers fer fram á
morgun í Öskju, Náttúruvísinda-
húsi HÍ og hefst klukkan 17.15.
um hlýnun loftslags
ott kol-
a í jörðu