Morgunblaðið - 07.02.2007, Blaðsíða 23

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 7. FEBRÚAR 2007 23
Gylfi Þ. Gíslason var einnþeirra manna sem mest-an svip settu á síðarihelming tuttugustu ald-
ar. Gylfi fæddist í Reykjavík 7. febr-
úar 1917. Hann andaðist 18. ágúst
2004. Nú þegar liðnir eru níu tugir
ára frá fæðingu hans er vert að
minnast hans.
Gylfi var atkvæða-
mikill sem háskóla-
kennari, alþingismaður
og ráðherra á sinni
löngu starfsævi. Hann
kom kornungur heim til
starfa
að loknu há-
skólanámi sumarið
1939 og réðst þá þegar
sem kennari við Við-
skiptaháskóla Íslands,
en Viðskiptaháskólinn
var undanfari við-
skipta- og hag-
fræðideildar Háskóla
Íslands er tók til starfa
árið 1940. Gylfi var þá
fyrstur manna ráðinn
fastur kennari í við-
skipta- og hagfræði við
Háskólann sem dósent,
en síðar prófessor frá
árinu 1946. Dokt-
orsprófi lauk hann frá
háskólanum í Frank-
furt árið 1954.
Gylfi lét snemma til sín taka á
vettvangi landsmála. Hann var kos-
inn á þing fyrir Alþýðuflokkinn í
Reykjavík 1946 og sat á þingi sam-
fleytt í 32 ár. Gylfi var forseti sam-
einaðs Alþingis þjóðhátíðarárið
1974. Menntamálaráðherra var
hann samfellt í fimmtán ár, 1956–
1971, og af þeim tíma jafnframt við-
skiptaráðherra í þrettán ár, 1958–
1971, en óslitinn árafjöldi þessa ráð-
herradóms mun reyndar vera eins-
dæmi í báðum ráðuneytum. Þegar
Gylfi lét af ráðherrastörfum sneri
hann sér aftur að háskólakennslu og
rannsóknum samhliða þingstörfum.
Hann tók á ný við prófessorsemb-
ætti 1972 og gegndi því til ársins
1987, en fræðaiðkun og ritstörfum
hélt hann áfram til æviloka.
Þessi þurra upptalning um glæst-
an starfs- og stjórnmálaferil Gylfa
sýnir hversu fjölbreytt og verka-
drjúg starfsævi hans var.
Hann var hugsjónamaður um efl-
ingu mennta og menningar á Ís-
landi. Háskóli Íslands naut í ríkum
mæli verka hans, bæði sem háskóla-
kennara í aldarþriðjung og mennta-
málaráðherra í hálfan annan áratug.
Nemendur Gylfa minnast hans
sem afburðakennara. Ég held mér
sé óhætt að fullyrða að hann hafi
verið kennari af Guðs náð. Þetta
dirfist ég að segja þótt ég hafi aldrei
verið nemandi hans í þeim formlega
skilningi að ég hafi sótt námskeið
hans og fyrirlestra í Háskóla Ís-
lands eða öðrum skólum. En sem
lærisveinn hans í skóla lífs og starfs
um margra ára skeið get ég hiklaust
tekið undir einróma vitnisburð
þeirra sem voru nemendur hans í
Háskólanum eða Menntaskólanum í
Reykjavík. Honum tókst sann-
arlega að glæða hin ‘döpru vísindi’,
sem hagfræðin er stundum nefnd,
lífi – gera þau áhugaverð og spenn-
andi. Viðhorfi Gylfa til kenn-
arastarfsins verður kannski best
lýst með orðum hans sjálfs. Hann
sagði í einni af mörgum listrænum
tækifærisræðum sínum:
„Góður kennari þarf ekki aðeins
að kunna vel sjálfur, hann þarf að
geta hjálpað öðrum til þess að skilja,
og hann þarf að gera miklu meira:
Glæða áhuga nemandans, hvessa
vilja hans, þroska smekk hans, efla
góðvild hans, auka umburðarlyndi
hans, styrkja réttsýni hans. Góður
kennari verður að vera góður mað-
ur.“
Mér er til efs að þessi lýsing eigi
betur við nokkurn kennara en Gylfa
sjálfan.
Hann var einn helsti brautryðj-
andi í hagfræðikennslu og rann-
sóknum hér á landi og lét sér alla tíð
annt um innra skipulag og starfsemi
viðskipta- og hagfræðideildar.
Í ráðherratíð Gylfa fór vegur Há-
skóla Íslands vaxandi á öllum svið-
um. Námsframboð og fjölbreytni
háskólanáms jókst, háskólastúd-
entum fjölgaði til muna, aðstaða til
rannsókna tók framförum. Fjár-
hagur Háskólans var efldur. Vís-
indasjóði var komið á
fót og Rannsóknaráð
ríkisins gert að sjálf-
stæðri stofnun.
Raunvísindastofnun
Háskólans tók til
starfa og skipuleg há-
skólakennsla í raun-
vísindum var hafin
við hlið verk-
fræðikennslunnar.
Félagsvísindadeild
var stofnuð við Há-
skólann. Handrita-
stofnun hóf störf og
Árnagarður var tek-
inn í notkun, hvort
tveggja til undirbún-
ings heimkomu hand-
ritanna frá Kaup-
mannahöfn 1971. En
hlutur Gylfa í farsælli
lausn handritamáls-
ins var mikill og verð-
ur seint ofmetinn.
Á ráðherraárum
Gylfa var unnið vel og skipulega að
áætlun um framtíðarþróun háskóla-
starfs á Íslandi. Þær hugmyndir
sem þar komu fram hafa haft mikil
áhrif á starfsemi Háskólans allar
götur síðan. Hann beitti sér fyrir
stofnun Lánasjóðs íslenskra náms-
manna og stóreflingu framhalds-
skólastigsins, meðal annars með
fjölgun menntaskóla. Þetta tvennt
var – og er – afar mikilvægt til þess
að auka jafnrétti til náms hvernig
sem búsetu eða efnahag náms-
manna er háttað. Hann áleit að fjár-
festing í menntun horfði í senn til
jafnréttis í samfélaginu og framfara
í efnahag þjóðarinnar.
Listalíf í landinu á Gylfa mikið að
þakka. Hann studdi dyggilega upp-
byggingu tónlistarskólanna og kom
á skipulagi fyrir fjárhag þeirra með
hæfilegri blöndu framlaga frá hinu
opinbera og einkaaðilum. Efling
tónlistarmenntunar í ráðherratíð
Gylfa er án efa forsenda þess fjöl-
skrúðuga tónlistarlífs sem nú
blómstrar á Íslandi. Með rökvísum
og hrífandi málflutningi mótaði
hann og fylgdi eftir stefnu um fram-
gang menntunar, vísinda og lista
með margvíslegum umbótum sem
þjóðin býr enn að.
Gylfi var um margt boðberi nýrra
tíma í íslenskum stjórnmálum.
Þetta átti jafnt við um form sem efni
umræðunnar. Hann vildi hefja þjóð-
málabaráttuna upp úr fari lágkúru-
legrar þrætubókarlistar þar sem
mikið fór fyrir persónulegum skæt-
ingi, en minna skeytt um málefni.
Hann gerðist snemma öflugur tals-
maður nútímalegrar jafnaðarstefnu
sem heldur fram kostum markaðs-
búskapar í stað miðstýringar í efna-
hagsmálum, en leggur jafnframt
áherslu á að hagkerfið sé hluti af
stærri samfélagsheild þar sem
verkefni hins opinbera er að tryggja
heilbrigt réttarfar, trausta stjórn
fjármála og peningamála og síðast
en ekki síst félagslegt öryggi og vel-
ferð alls almennings, en það skiptir
líka máli fyrir árangur efnahags-
starfseminnar. Í þessari heild-
armynd gegna menntun og menn-
ing mikilvægu hlutverki til þess að
hverjum einstaklingi veitist tæki-
færi til þroska. Kjarninn í þessari
sýn á samfélagið er að jafnrétti og
hagkvæmni séu ekki endilega and-
stæður og viðskiptafrelsi og opið
þjóðfélag sé hvort tveggja forsenda
jafnréttis. Gylfi beindi kröftum sín-
um að framkvæmd þessarar stefnu
á löngum og farsælum stjórn-
málaferli.
Hans verður lengi minnst sem
forystumanns í Viðreisnarstjórninni
1959–1971. Viðreisnarstjórnin
kippti íslensku hagkerfi upp úr fari
haftabúskapar og millifærslna og
felldi að mestu niður gjaldeyr-
isskömmtun, fjölgengi gjaldmiðla
og margvísleg höft á innflutning
varnings. Hún lagði um leið niður
flókið kerfi útflutningsbóta og inn-
flutningsgjalda sem hafði að miklu
leyti rofið samhengið milli erlends
markaðsverðs og innlends verðlags.
Gengisskráning krónunnar var ein-
földuð og gengið fellt. Þessar rót-
tæku ráðstafanir felldu íslensk efna-
hagsmál að þeirri skipan sem
algengust var á Vesturlöndum og
lögðu grunn að blómlegu hagvaxt-
arskeiði hér á landi.
Gylfi hafði mótandi áhrif á þessar
aðgerðir allar og naut þar hag-
fræðiþekkingar sinnar. Starfa hans
í Viðreisnarstjórninni verður líka
minnst vegna forystu hans um gerð
samningsins um inngöngu Íslands í
EFTA.
Ég var svo lánsamur að starfa
sem ungur hagfræðingur að ýmsum
verkefnum fyrir Gylfa Þ. Gíslason á
síðari helmingi ráðherratíðar hans,
bæði á sviði efnahags- og viðskipta-
mála og menntamála. Það var góður
skóli en dýrmætast var þó að kynn-
ast manninum sjálfum, drenglyndi
hans, trygglyndi og vináttu. Hann
var einstakur mannkostamaður og
varðveitti alla ævi sterka réttlæt-
iskennd, samúð með þeim sem
standa höllum fæti í lífsbaráttunni
og óþreytandi áhuga á því að bæta
íslenskt þjóðfélag. Það er gæfa að fá
að kynnast slíkum manni.
Gylfi var glöggskyggn á aðal-
atriðin í íslenskum efnahagsmálum
og skildi flestum fyrr og betur þær
veilur í íslenskum þjóðarbúskap
sem fólust í hömlulausri sókn í tak-
markaða fiskstofna á Íslandsmiðum
og landbúnaðarstefnu sem byggðist
á umfangsmiklum framleiðslu-
styrkjum og útflutningsbótum á
landbúnaðarafurðir. Hann var for-
spár um það að hvort tveggja hlyti
að leiða til offjárfestingar og óhag-
kvæmni í rekstri þessara frum-
greina þjóðarbúsins. Um leið var í
þessari stefnu fólgin hætta á því að
gengið yrði of nærri gæðum náttúr-
unnar til sjós og lands. Greining
Gylfa á þessum vanda og hug-
myndir hans um það hvernig við
honum skyldi snúist voru – og eru –
umdeildar, en enginn gat efast um
heilindi hans í þessum málum frek-
ar en í öðru. Og enn er verk að vinna
á þessum vettvangi. Með árunum
hefur komið betur í ljós að Gylfi var
bæði framsýnn og heilráður um
þessi efni. Hann var manna prúð-
astur og kurteisastur í stjórnmála-
umræðum, þótt hann gæti verið
beittur kappræðumaður ef því var
að skipta. Orð hans um hlutverk
stjórnmálaflokka og framgöngu
manna í stjórnmálum eiga fullt er-
indi við okkur enn í dag er hann
sagði:
„Stjórnmálaflokkar eru innviðir
lýðræðisþjóðfélags. Ef stjórn-
málaflokkar eru ekki óspillt og þjóð-
holl samtök fær lýðræði ekki staðizt
til frambúðar. Þess vegna hvílir
mikil ábyrgð á stjórnmálaflokkum
og forystumönnum þeirra. Sam-
skipti þeirra mega ekki mótast af
óvild eða vantrausti … (A)llir flokk-
ar og allir stjórnmálamenn (verða)
að gæta hófs í skoðunum sínum og
málflutningi. Ef hófsemi og heið-
arleiki ásamt virðingu fyrir sann-
leika og réttlæti eru hornsteinar
stjórnmálalífs verður árangurinn
gott þjóðfélag.“
Allt stjórnmálastarf Gylfa var í
þessum anda. Tengdadóttir hans,
Valgerður Bjarnadóttir, sagði í fal-
legum minningarorðum um hann að
hans yrði minnst sem eins mikilhæf-
asta stjórnmálamanns og menning-
arvita þjóðarinnar. Gylfi hefði verið
„(m)enningarviti í mörgum skiln-
ingi, hann unni listum og lagði til
þeirra sjálfur með tónsmíðum sín-
um og hann var kennari og fræði-
maður.“
Fjölbreytni starfa og hugðarefna
Gylfa var sannarlega mikil. Auk
fjölda ritsmíða sem eftir hann liggja
í fræðigrein hans lét hann sér fátt
óviðkomandi sem varðar heill ís-
lensku þjóðarinnar, afkomu hennar,
menningu og sjálfstæði. Á þeim
miklu umbrotatímum, sem yfir ver-
öldina hafa gengið frá því hann kom
heim til starfa í upphafi síðari
heimsstyrjaldar, var honum jafnan
efst í huga hvernig fámenn þjóð
gæti best varðveitt hagsmuni sína
og menningu og sótt um leið fram til
betra og frjórra lífs. Hann skildi
betur en flestir aðrir að náin sam-
skipti við aðrar þjóðir samfara
þróttmikilli þjóðlegri menningar-
starfsemi er eina leið Íslendinga til
þess að standa jafnfætis öðrum
þjóðum.
Þjóðin á þessum öndvegismanni
íslenskra mennta margt að þakka.
Ég hygg að mörgum muni fara líkt
og mér að þeir viti ekki glöggt hver
verka Gylfa beri að þakka mest eða
hver standi hjarta þeirra næst – því
að svo margt gerði hann vel.
Gylfaminning – Stjórnmálaflokkar
eru innviðir lýðræðisþjóðfélags
Eftir Jón Sigurðsson
» Þjóðin áþessum önd-
vegismanni ís-
lenskra mennta
margt að
þakka.
Jón Sigurðsson
Höfundur er fv. bankastjóri Nor-
ræna fjárfestingarbankans, alþing-
ismaður og ráðherra.
Morgunblaðið/RAX
Málverk af Gylfa sem Vignir Jóhannsson hefur gert og nokkrir fyrrver-
andi nemendur Gylfa og velunnarar færðu viðskipta- og hagfræðideild
Háskóla Íslands að gjöf. Málverkið prýðir húsakynni deildarinnar í Odda.
ðsyn-
ð læknir
p, varið
ra. Þá er
ur þrisvar
þótt ein
nir eru
rir sjúk-
ég að þeg-
na
din mála-
Þetta á
m í Bret-
er hægt
efur. Upp-
gja ekki á
la sjálfa
mbóta á
arlamb í
a átt við
ka rætt
starfs-
a ábyrgð
tur að
tarfs-
fyrir
af þessu
hliðina er
ldrei
lda
öndum
stoða og
ð þurfum
lum.“
t of marg-
af hverj-
ættu á
hægt að
m Evrópu-
eið sam-
lings?
á. En það
yggja
askipti
a við all-
gar um
ru að yf-
r því að
ð miðla
rt er
r hætt-
unni á því að ekki sé samfella í
umönnun.“
– Stundum er gert grín að því að
ekki sé hægt að lesa skrift lækna.
Er þetta raunverulega fyndið þegar
hugað er að því hverjar afleiðing-
arnar af lélegri skrift á lyfseðli geta
verið?
„Nei, það finnst mér ekki. Það
eru til dæmi, að vísu ekki mörg, um
að penninn geti valdið dauða. Þá
hefur verið lesið ranglega úr skrift
læknis og sjúklingur ekki fengið
rétta lyfjaskammta eða jafnvel
fengið röng lyf. Komið hefur í ljós
að þar sem teknir hafa verið upp
rafrænir lyfseðlar hefur tekist að
draga mjög úr þessari hættu.“
– Hverjir eiga að meta færni og
árangur lækna, aðeins starfssystkin
þeirra sjálfra eða eiga notendur
þjónustunnar að koma þar við sögu?
„Við erum að huga að þessum
málum í Bretlandi og við álítum að
læknastéttin eigi sjálf að hafa þar
mikil áhrif. Ef við lítum á flókna
hluti eins og hjartaskurðlækningar
eru aðrir hjartaskurðlæknar hæf-
astir til að meta faglega færni
lækna á því sviði. Best er að um sé
að ræða lækni sem ekki starfar með
umræddum lækni eða er nátengdur
honum.“
Áður máttu læknar
vera hryssingslegir
„Varðandi aðrar hliðar læknisþjón-
ustu, hvort læknir er hæfur í tjá-
skiptum og meðhöndlar sjúklinga
með virðingu, er um að ræða atriði
sem áður fyrr hefði verið litið á sem
„mýkri“ hliðar faglegrar kunnáttu,
eins konar munað sem ekki skipti
eins miklu máli og tæknilega færn-
in. Ekki skipti máli þótt læknir væri
svolítið hryssingslegur eða ætti erf-
itt með samskipti ef hann sinnti vel
tæknilegu hliðinni.
Þessi afstaða hefur breyst. Hæfi-
leikinn til að eiga góð samskipti við
annað fólk er nú talinn grundvall-
aratriði í starfi lækna og almennir
notendur utan stéttarinnar eru
sennilega hæfastir til að leggja mat
á þessa eiginleika. Við höfum því
lagt til að auk þess sem fólk úr röð-
um starfssystkina umrædds læknis
komi að matinu sé hlustað á álit al-
mennra notenda þjónustunnar sem
hann veitir.“
– Hvernig líkar læknum í Bret-
landi við þessar hugmyndir?
„Við gerðum könnun þegar við
vorum að leggja drög að þessum til-
lögum og meirihluti jafnt lækna
sem almennings studdi hugmynd-
ina um að hæfni lækna væri könnuð
með reglubundnum hætti. En að
sjálfsögðu er þetta dálítið ógnandi
fyrir læknastéttina. Nú getur lækn-
ir þess vegna verið við störf í 30 ár
án þess að nokkurn tíma fari fram
könnun á því hver færni hans sé,
hvort hann fylgist almennilega með
í faginu. Þetta er því ný aðferð en ég
held að fólk sé búið að sætta sig við
að við getum ekki látið trún-
aðartraustið eitt duga. Læknar eiga
vissulega traust skilið en við verð-
um að rökstyðja það traust með
hlutlægara mati en áður.“
– Er hægt að sjá fyrir sér að í raf-
rænu heilsugæslukerfi verði eins
konar sjálfvirkar viðvörunarbjöllur
sem láti í sér heyra ef eitthvað óeðli-
legt er á ferðinni hjá lækni?
„Ég get vel ímyndað mér kerfi
sem gæfi til kynna að meðhöndlun
af hálfu læknis væri í miklu ósam-
ræmi við það sem gerðist hjá koll-
egum hans. Slíkt eftirlitskerfi gæti
fylgst reglulega með því hvort
læknir útvegaði sjúklingum óeðli-
lega mikið af lyfseðlum fyrir
ákveðnum lyfjum. Þá mætti hafa
samband við umræddan lækni og
benda honum á að hann þyrfti að at-
huga hvort rétt væri að huga að
breytingum,“ sagði Sir Liam Don-
aldson, landlæknir Bretlands.
áherslu
gum
ið/Þorkell
f í 30 ár
sé, hvort
kjon@mbl.is