Morgunblaðið - 27.05.2008, Side 22

22 ÞRIÐJUDAGUR 27. MAÍ 2008 MORGUNBLAÐIÐ
Einar Sigurðsson.
Styrmir Gunnarsson.
Forstjóri:
Ritstjóri:
STOFNAÐ 1913
Útgefandi: Árvakur hf., Reykjavík.
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal.
Fréttaritstjóri:
Björn Vignir Sigurpálsson.
HEIMALIST VERÐUR
HEIMSLIST
Listahátíð í Reykjavík er orðinjafn árviss vorboði og farfugl-arnir enda fer vel á því í landi
þar sem menningarneysla er jafn al-
menn og hér. Í ár er myndlist kjölfest-
an í hátíðinni rétt eins og árið 2005,
þegar Jessica Morgan var sýningar-
stjóri myndlistarþáttar hátíðarinnar
og sýning helguð Dieter Roth þunga-
miðjan. Þungamiðjan í ár var svonefnt
Tilraunamaraþon er Listasafn Reykja-
víkur og Serpentine Gallery í London
stóðu að í Hafnarhúsi Listasafns
Reykjavíkur. Þeir Hans Ulrich Obrist,
sýningarstjóri og umsjónarmaður er-
lendra verkefna við Serpentine, og
Ólafur Elíasson, myndlistarmaður,
voru þar í forsvari fyrir dagskránni og
hugmyndafræðilegri stefnumótun í
tengslum við hana. Rétt eins og árið
2005 áttu fjölmörg söfn og gallerí önn-
ur einnig sínar sýningar á Listahátíð í
ár, bæði á höfuðborgarsvæðinu og úti á
landsbyggðinni, svo því fer fjarri að
hér hafi verið um einangraðan listvið-
burð á höfuðborgarsvæðinu að ræða.
Þvert á móti er verið að búa til sann-
kallaða myndlistarveislu þar sem
kennir margra og áhugaverðra grasa
er sýna hvortveggja, breidd íslensks
myndlistarlífs og gæði þess og burði til
að vinna með utanaðkomandi gestum.
Sú staðreynd er lykilatriði í því hversu
vel hefur tekist til.
Eins og gera má ráð fyrir þegar
bryddað er upp á nýjungum var þó
nokkur umræða um forsendur þess að
halda svona myndlistarhátíð árið 2005.
Í máli Þórunnar Sigurðardóttur, frá-
farandi listræns stjórnanda Listahá-
tíðar, kom þá fram að hana langaði til
að taka myndlistina upp á sína arma
með þeim hætti sem þá var gert m.a.
vegna þess að myndlistin átti sér enga
sérstaka hátíð hér á landi. Í því sam-
hengi var líka ljóst að myndlistarþætt-
inum var ætlað að styrkja tengsl Ís-
lands inn í hinn alþjóðlega listheim og
skapa íslenskum myndlistarmönnum
vettvang til að standa jafnfætis öðrum
og gefa áhrifavöldum á sviði myndlist-
ar tækifæri til að kynnast íslenskri
myndlist í návígi og kanna hana nánar.
Það er óþarft að orðlengja það; þessi
markmið náðust öll. Þótt ýmislegt hafi
þegar verið í deiglunni er varð til þess
að auðvelda íslenskum myndlistar-
mönnum aðgengi að alþjóðlega list-
heiminum upp úr aldamótunum, svo
sem aukin áhersla á fagleg vinnubrögð
á Feneyjatvíæringnum, stofnun Kynn-
ingarmiðstöðvar íslenskrar myndlist-
ar, auk sýningar Ólafs Elíassonar,
Frost Activity, í Listasafni Reykjavík-
ur er bar með sér hingað til lands
áhrifafólk og erlenda skríbenta, er
ljóst að Listahátíð í Reykjavík árið
2005 markaði þáttaskil í myndlistar-
sögu landsmanna. Aldrei áður höfðu
jafn margir lagt leið sína hingað til
lands til að skoða myndlist og skrifa
um hana; og sú staðreynd ein og sér
hefur skilað sér með beinum hætti í
þágu myndlistarlífsins í landinu, bæði í
auknum tækifærum og minni einangr-
un. Listahátíðin í ár staðfestir síðan
réttmæti ákvörðunar Þórunnar Sig-
urðardóttur, sem margir sáu þó ofsjón-
um yfir á sínum tíma, því sagan end-
urtók sig opnunarhelgina fyrir rúmri
viku og í skoðunarferðunum sem farn-
ar voru til Akureyrar, á Austurland og
í nágrannabyggðarlög höfuðborgar-
innar. Þar voru margir helstu mynd-
listargagnrýnendur heims á ferð rétt
eins og þegar meiriháttar myndlistar-
viðburðir eiga sér stað erlendis; allir
með það eitt markmið að skrifa um það
sem fyrir augu bar.
Kjölfestusýningin í ár, Tilrauna-
maraþonið í Hafnarhúsinu, var ein-
staklega vel heppnað og sýningin sem
eftir stendur sömuleiðis. Þær raddir
heyrðust þó strax á fyrri degi mara-
þonsins, föstudaginn 16. sl., að betur
hefði farið á því að hafa dagskrána á
laugardegi og sunnudegi í stað föstu-
dag og sunnudags, enda var mætingin
dræm á föstudeginum. Sunnudagurinn
sýndi þó og sannaði áhuga fólks á við-
burðinum því yfirfullt var í salnum þar
sem tilraunirnar fóru fram allan lið-
langan daginn. Það er enda ekki á
hverjum degi sem heimsfrægir hugs-
uðir og listamenn úr ólíklegustu grein-
um leiða saman hesta sína með þessum
hætti í einni og sömu dagskránni hér á
landi; nægir að nefna fólk á borð við
Marinu Abromovic, dr. Ruth West-
heimer og Jonas Mekas í því samhengi.
Einhverjir eru þó enn að spyrja
hvort það sem gerist hér innanlands sé
ekki nóg í sjálfu sér, af hverju þurfi að
stefna öllum þessum erlendu lista-,
áhrifa- og fjölmiðlamönnum hingað.
Við því er einungis eitt svar; íslenskt
listalíf getur ekki haldið áfram að
þróast og eflast nema í samhengi við
umhverfi sitt. Íslenskir myndlistar-
menn eru hluti stærri heildar þar sem
þróun á sér stað óháð þjóðerni og land-
fræðilegum mörkum. Þeir mennta sig
erlendis, vilja sýna erlendis og þurfa
auðvitað líka að eiga markað erlendis
fyrir list sína. Hér á landi hefur
löngum verið þröngt um myndlistar-
menn og erfitt að lifa af, jafnvel þótt af-
urðirnar hafi í ótrúlega mörgum tilfell-
um verið á heimsmælikvarða.
Íslenskum listamönnum, rétt eins og
kollegum þeirra annars staðar, vegnar
vitaskuld betur í stærra samhengi þar
sem möguleikarnir eru fleiri. Og stað-
reyndin er sú að þótt stór nöfn dragi
hingað til lands erlenda fjölmiðla,
listaverkakaupendur og sýningar-
stjóra, þá hafa flestir þessara gesta
fyrst og fremst áhuga á því sem þeir
hafa ekki séð áður annarsstaðar,
þ.e.a.s. íslensku listamönnunum og því
sem þeir eru að gera. Þær greinar sem
birtust að lokinni Listahátíð 2005 sýna
það og sanna. Heimalist verður heims-
list – það sem er „lókal“ verður „glób-
al“ – á sýningum sem þeirri sem nú
stendur yfir, íslenskum myndlistar-
heimi til mikils framdráttar.
Tilraunirnar sem fram fóru í Hafn-
arhúsinu voru heimsviðburður sem við
vorum svo heppin að fá að hýsa hér á
landi undir merkjum Listahátíðar;
heimsviðburður þar sem verið var að
afhjúpa þá hugmyndafræðilegu
grósku sem liggur að baki sjálfri sköp-
uninni allt frá listum yfir í vísindi. Þór-
unn Sigurðardóttir hefur lokið ferli
sínum sem listrænn stjórnandi er hafði
döngun til að veðja á framsýna hug-
myndafræði, myndlistum í landinu til
heilla.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á slóðinni http://morgunbladid.blog.is/
HINN 21. maí árið 2006 flutti Guðni
Th. Jóhannesson sagnfræðingur fyr-
irlestur á „Söguþingi“. Hann kynnti þar
niðurstöður rannsókna sinna á símahler-
unum sem íslenska dómsmálaráðuneytið
gekkst fyrir á árunum 1949-1968. Í þess-
um fyrirlestri sagnfræðingsins voru í
fyrsta sinn dregnar fram í dagsljósið ótví-
ræðar sannanir fyrir því að
á nefndu tímaskeiði voru
símar hleraðir af stjórn-
málaástæðum hjá all-
mörgum fyrirtækjum og fé-
lagasamtökum og á fjölda
heimila. Hleranaloturnar
voru sex, sú fyrsta í mars/
apríl 1949, önnur í janúar
1951, sú þriðja í apríl/maí
1951, hin fjórða í febrúar
1961, sú fimmta í sept-
ember 1963 og hin sjötta í
júní 1968.
Þegar fréttir af fyr-
irlestri Guðna birtust í fjöl-
miðlum blasti við að vinnusímar mínir
höfðu verið hleraðir í þremur af þessum
sex lotum, svo og að símar á heimilum
margra samstarfsmanna minna og vina,
sem nú eru flestir látnir, höfðu verið hler-
aðir og stjórnarskrárvarinn réttur þeirra
til friðhelgi einkalífs þannig brotinn á
hinn grófasta hátt.
Ég bar þá þegar fram kröfu um að öll
gögn frá opinberum aðilum sem varðveitt
kynnu að vera um þessar pólitísku hler-
anir yrðu gerð aðgengileg þeim sem
skoða vildu – og boðaði málsókn fyrir
dómstólum ef ekki yrði á það fallist. Við
þessari kröfu minni hefur nú verið orðið
og ég fengið öll gögnin í hendur. Heimilin
sem urðu sannanlega fyrir því að einka-
símar þeirra væru hleraðir af stjórn-
málaástæðum á árunum 1949-1968 reynd-
ust vera 32. Skrá yfir fólkið sem
mannréttindi voru brotin á með þessum
hætti, að undirlagi Bjarna Benedikts-
sonar og tveggja annarra ráðherra Sjálf-
stæðisflokksins, fylgir nú þessari grein
minni.
Það tók langan tíma að fá umrædd
gögn í hendur og heimildir til að birta
nöfn fólksins. Sú saga verður ekki rakin
hér, aðeins nefndir helstu áfangarnir sem
voru þessir:
1. Samþykkt Alþingis 3. júní 2006 um
skipan nefndar til að gera tillögu um
„tilhögun á frjálsum aðgangi fræði-
manna“ að þessum gögnum.
2. Úrskurður Þorgerðar Katrínar Gunn-
arsdóttur menntamálaráðherra 16.10.
2006 en með honum var mér tryggður
aðgangur að nokkrum hluta gagnanna.
Var það dýrmætur áfangasigur því
fram að þeim tíma hafði öllum beiðnum
mínum um aðgang verið synjað.
3. Lagafrumvarp nefndarinnar sem skip-
uð var í júní 2006 í samræmi við ný-
nefnda samþykkt Alþingis frá 3. júní
það ár. Nefnd þessi starfaði undir for-
ystu Páls Hreinssonar, þá lagaprófess-
ors en nú hæstaréttardómara, og skil-
aði fullbúnu frumvarpi um breytingu á
lögum um Þjóðskjalasafnið
til menntamálaráðherra 9.
febrúar 2007.
4. Samþykkt Alþingis 16.
mars 2007 á frumvarpi
nefndarinnar með þeim
breytingum sem á því voru
gerðar í meðförum þings-
ins.
Með hinum nýju lögum var
Þjóðskjalasafni Íslands gert
að veita fræðimönnum greið-
an aðgang að öllum gögnum í
vörslu þess um hleranamálin
með þeirri einu undantekn-
ingu að safnið mætti þó ekki
gefa upp nöfn þeirra sem hlerað var hjá
nema viðkomandi hefði veitt samþykki
sitt eða samþykki verið fengið hjá nánum
vandamönnum væri maðurinn látinn. Með
umræddum lögum frá 16.3. 2007 var Þjóð-
skjalasafninu falið að snúa sér bréflega til
allra þeirra sem hlerað var hjá eða vanda-
manna þeirra og kanna með þeim hætti
hvort heimildir fengjust til að birta nöfn-
in.
Nokkra fyrirhöfn hlaut þetta að kosta
fyrir safnið og tók allt sinn tíma því fólkið
sem bréfin átti að fá er dreift um víða ver-
öld. Alls munu 74 einstaklingar hafa feng-
ið kynningarbréf með slíkri fyrirspurn frá
safninu og svörin smátt og smátt verið að
tínast inn.
Nú er þess að geta að undir lok ársins
2006 kom út bókin Óvinir ríkisins eftir
Guðna Th. Jóhannesson sagnfræðing. Þar
nefnir hann rúman helming þeirra heim-
ila sem sannanlega var ráðist á með
leyndum hlustunartækjum á árunum
1949–1968. Til að birta aftur þau nöfn sem
Guðni gaf upp þurfti ég enga aðra heimild
en flest hin nöfnin sem hér eru birt hefur
Þjóðskjalasafnið látið mér í té. Fáein eru
þó fengin með öðrum hætti og hef ég gert
safninu grein fyrir hvaða heimildir þar er
um að ræða.
Ekki er ólíklegt að einhverjir lesendur
þessara orða vilji vita hvað er að sjá í
þeim gögnum um hlerunarmálin sem fyrir
liggja. Því er í rauninni fljótsvarað. Um er
að ræða bréf dómsmálaráðherra, oftast
Bjarna Benediktssonar, til sakadómara
eða yfirsakadómara þar sem farið er fram
á heimild til að hlera ákveðin símanúmer.
Hvergi er í þe
urn rökstuðnin
óljóst tal um a
um. Sömu sög
dómaranna. Þ
nægja að vísa
Það sem kom í ljós þe
Eftir Kjartan Ólafsson
» Þessar
hlera
1968 eru s
sögu íslen
Þær eru v
fyrir alla
æðstu völ
Kjartan Ólafsson
Um símahleranir á árunum 1949-1968
1. Arnar Jónsson leikari, fæddur 1943,
og Þórhildur Þorleifsdóttir, síðar
leikari, leikstjóri og leikhússtjóri,
fædd 1945. Hlerað 1968. Bjuggu þá á
Kleppsvegi 132 í Reykjavík.
2. Áki H. J. Jakobsson, alþingismaður
og áður ráðherra, fæddur 1911, og
Helga Guðmundsdóttir húsfreyja,
fædd 1910. Hlerað 1949 og 1951.
Bjuggu þá í Drápuhlíð 36 í Reykja-
vík.
3. Árni Einarsson, framkvæmdastjóri
Þjóðviljans og síðar framkvæmda-
stjóri vinnuheimilis SÍBS á Reykja-
lundi, fæddur 1907, og Hlín Ingólfs-
dóttir húsfreyja, fædd 1909. Hlerað
1949. Bjuggu þá í Miðtúni 16 í
Reykjavík.
4. Björn Kristmundsson skrif-
stofumaður, fæddur 1909. Hlerað
1949. Bjó þá á Bollagötu 10 í Reykja-
vík.
5. Brynjólfur Bjarnason, alþingismaður
og áður ráðherra, fæddur 1898, og
Hallfríður Jónasdóttir húsfreyja,
fædd 1903. Hlerað 1949 og 1951.
Bjuggu þá á Brekkustíg 14 B í
Reykjavík.
6. Eðvarð Sigurðsson, alþingismaður
og lengi formaður Verkamanna-
félagsins Dagsbrúnar, fæddur 1910,
og Ingibjörg S. Jónsdóttir húsfreyja
(móðir Eðvarðs), fædd 1885. Hlerað
1961. Bjuggu þá í Litlu-Brekku við
Þormóðsstaðaveg í Reykjavík.
7. Eggert Þorbjarnarson fram-
kvæmdastjóri, fæddur 1911, og Guð-
rún Rafnsdóttir húsfreyja, fædd
1910. Hlerað 1949 og 1951. Bjuggu
þá á Langholtsvegi 33 í Reykjavík.
8. Einar Angantýsson innheimtumaður,
fæddur 1895, og Guðríður Ein-
arsdóttir gjaldkeri (faðir og dóttir
hans), fædd 1926. Hlerað 1949.
Bjuggu þá á Hofsvallagötu 23 í
Reykjavík.
9. Einar Olgeirsson alþingismaður,
fæddur 1902, og Sigríður Þorvarð-
ardóttir húsfreyja, fædd 1903. Hler-
að 1949, 1951, 1961 og 1963. Bjuggu
þá á Hrefnugötu 2 í Reykjavík.
10. Finnbogi Rútur Valdimarsson, al-
þingismaður og síðar bankastjóri,
fæddur 1906, og Hulda Jak-
obsdóttir, húsfreyja og síðar bæj-
arstjóri, fædd 1911. Hlerað 1951.
Bjuggu þá á Marbakka í Kópavogi.
11. Guðlaugur Jónsson verkamaður,
fæddur 1900, og Margrét Ólafs-
dóttir húsfreyja, fædd 1895. Hlerað
1951. Bjuggu þá á Hverfisgötu 104B
í Reykjavík.
12. Guðmundur Hjartarson, erindreki
og síðar bankastjóri Seðlabankans,
fæddur 1914, og Þórdís Þorbjörns-
dóttir húsfreyja, fædd 1916. Hlerað
1951. Bjuggu þá á Hraunteigi 23 í
Reykjavík.
13. Guðmundur Vigfússon bæjarfulltrúi,
fæddur 1915, og Marta Kristmunds-
dóttir húsfreyja, fædd 1917. Hlerað
1951. Bjuggu þá á Bollagötu 10 í
Reykjavík.
14. Hannibal Valdimarsson, alþing-
ismaður o
Íslands, áð
fæddur 19
húsfreyja,
Bjuggu þá
Reykjavík
15. Haraldur
fæddur 18
dóttir Nor
1895. Hler
Bergstaða
16. Hjalti Árn
1903, og S
húsfreyja,
Bjuggu þá
Reykjavík
17. Jens Hallg
fæddur 18
dóttir hús
1951. Bjug
Reykjavík
18. Jón Bjarn
fréttastjór
hanna Bja
1891. Hler
þá á Skóla
19. Kristinn E
forstjóri b
og mennin
fæddur 19
húsfreyja,
og 1961. B
stræti 27 í
Kleppsveg
20. Lúðvík Jó
ur og síða
og Fjóla S
Skrá yfir heimilin 32 sem stjórnvöld létu h