Morgunblaðið - 12.10.2008, Blaðsíða 33

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 12. OKTÓBER 2008 33
Mið
Hér
hver
kass
Miðv
Hér ko
hverja
kassa
Miðvi
Hér kom
hverjar
kassan
Miðv
Hér ko
hverja
kassa
Miðv
Hér ko
hverja
kassan
Miðv
Hér k
hverja
kassa
Miðv
Hér ko
hverja
kassa
Miðv
Hér ko
hverja
kassan
Miðviku
Hér koma
hverjar up
kassann.
Mi
Hér
hve
kas
Miðv
Hér k
hverja
kassa
Mi
Hér
hve
kas
Miðv
Hér k
hverja
kassa
Í
öllum heiminum ríkir nú afbrigðilegt
ástand. Bankar falla vegna þess að
lausafé er hvergi að hafa og hluta-
bréfamarkaðir halda áfram að falla.
Það er ekki aðeins á Íslandi, sem rætt
er um að allt of rúmar reglur hafi ver-
ið í gildi um fjármálalífið og eftirlit af
skornum skammti. Sama umræða á
sér stað á Bretlandi og í Bandaríkj-
unum og Þýskalandi og nú fer fram á
Íslandi. Ástæðan fyrir því að Ísland fer sér-
staklega illa út úr hamförunum hefur verið
margtuggin undanfarna daga; hagkerfið er of
lítið til að bera tífalt stærra bankakerfi. Jafn-
mikið er um það talað nú og lítið var fjallað um
það áður en hrunið hófst.
Yfir Ísland hafa á undanförnum tveimur vik-
um gengið hamfarir. Slóðin eftir þessar hamfar-
ir sést ekki með berum augum eins og þegar
náttúran fer hamförum. Öll hús standa, vega-
kerfið er óskaddað, innviðirnir ósnertir. En
þjóðin er í sárum, fjöldi manns hefur glatað ævi-
sparnaðinum, margir hafa í ofanálag misst vinn-
una og sitja uppi með skuldbindingar, sem virð-
ast skyndilega óyfirstíganlegar, allt vegna þess
að örfáir menn riðu íslensku efnahagskerfi á
slig.
Annað tækifæri
Þrátt fyrir þetta er fráleitt að tala um að Íslend-
ingar sitji allslausir eftir og verði rétt haldið á
málum verður nú hægt að byggja upp heilbrigð-
ara samfélag en það sem fyrir var, eins og Gylfi
Magnússon, dósent í hagfræði við Háskóla Ís-
lands, benti á í viðtali í Speglinum í liðinni viku.
Nú fá Íslendingar annað tækifæri til að móta
þjóðfélagið.
„Þjóðir geta verið heppnari en fólk,“ skrifaði
breski sagnfræðingurinn Timothy Garton Ash
fyrir nokkru og var reyndar að fjalla um Pól-
land. „Fólk er aðeins ungt einu sinni. Það grípur
tækifærin eða missir af þeim; svo eldist það og
deyr. […] þjóðir lifa í einhverjum mikilvægum
skilningi um aldir og jafnvel árþúsundir, haldið
uppi af raunverulegri eða ímyndaðri samfellu
pólitískrar landafræði eða sameiginlegrar
reynslu. Þær geta verið „veikar“ eða „gamlar“ í
mörg hundruð ár og síðan endurnýjast og
yngst“.
Að ákveðnu leyti hefur íslenskt samfélag ver-
ið veikt. Örfáir einstaklingar hafa gerst of að-
sópsmiklir til þess að það væri hollt fyrir sam-
félagið og gildir þar einu hvort litið er til
fjármála, viðskipta eða fjölmiðlunar. Eigna-
tengslin á Íslandi urðu að samfélagsmeini.
Þetta ástand féll ekki öllum í geð, en margir
urðu til þess að mæra það og tala eins og ekkert
væri stórkostlegra en sigurför „útrásarvíking-
anna“.
Efnahagskreppan mun leiða til þess að óhjá-
kvæmileg uppstokkun verður í efnahagslífinu.
Þar munu fleiri ráða för en verið hefur og eign-
arhald á fyrirtækjum dreifðara. Þessa upp-
stokkun þarf að nýta til þess að á Íslandi komi
fram þjóðfélag, sem byggist á verðleikum, en
ekki tengslum og samböndum, samtryggingu
og hagsmunapoti.
Uppstokkun og endurnýjun
Það er einnig ljóst að í stjórnmálunum var
ástandið látið viðgangast. Hagsmunir valda-
blokkanna voru orðnir of miklir til þess að ráða-
menn legðu í að reyna að koma böndum á það
ástand, sem nú kemur Íslandi í koll. Ef til vill
óttuðust menn þau heiftarlegu viðbrögð, sem
búast mátti við ætti að ganga á hagsmuni
þeirra. En það má heldur ekki gleyma því að
það er ekki alltaf sanngjarnt að ætla að skrúfa
tímann til baka þegar menn átta sig á því að
gerð hafi verið mistök. Í réttarríkinu orkar aft-
urvirk löggjöf alltaf tvímælis og líklegra en ekki
að slíkar aðferðir stangist á við stjórn-
arskrárbundin réttindi. Þegar byrjað er með
hreint blað er hægt búa til ramma um efnahags-
lífið með lögum og reglum, sem við fyrri kring-
umstæður hefðu ef til vill gengið á rétt og eignir
manna.
Nú er önnur staða og tækifæri til þess að átta
sig á því, sem fór úrskeiðis, og koma í veg fyrir
að sagan endurtaki sig. En það útheimtir ekki
aðeins uppstokkun í efnahagslífinu, heldur einn-
ig endurnýjun í íslenskum stjórnmálum. Þar
þarf einnig að opna dyrnar fyrir nýrri hugsun
og nota tækifærið til að þokast í átt til opnara
þjóðfélags. Pólitíkin er ekki saklaus af því að
hafa tekið þátt í sýndarleiknum. Nú þarf hins
vegar gagnsæi. Það þarf að kalla hlutina réttum
nöfnum og standa vörð um hagsmuni almenn-
ings að þessu sinni.
Það verður gert með því að koma á sam-
keppni, en ekki fákeppni, og tryggja jafnræði og
sanngirni á öllum stigum. Til dæmis má segja að
nú sé einstakt tækifæri til að festa jafnrétti
kynjanna í sessi, hvort sem það er á launamark-
aði eða valdastiga samfélagsins. Það má meira
að segja vera að reynsla undanfarinna ára und-
irstriki nauðsyn þess að valdastöður í efnahags-
lífinu séu ekki eingöngu í höndum karla. Þá er
ljóst að bankahrunið mun leiða til endurskoð-
unar gildismats á Íslandi, „græðgin“ og efn-
ishyggjan hefur beðið hnekki, en það kemur í
ljós hvort menn hafi eitthvað lært næst þegar
efnahagslífið kemst á skrið, sem mun gerast
þótt svo kunni ekki að virðast nú.
Fjölmiðlar og gagnsæið
Sennilega hafa forsendur aldrei verið jafngóðar
til að reka opið og gagnsætt samfélag og á okk-
ar tímum. Tæknin til að miðla upplýsingum hef-
ur aldrei verið betri. Hver einasti íbúi landsins
getur stofnað sinn eigin fjölmiðil á netinu til að
miðla upplýsingum og skoðunum sínum. Þessi
tækni gerir einnig kleift að ná fram langþráðu
tækifæri til þess að efla lýðræði í landinu með
því að færa meira vald til einstaklinganna og
láta kjósendur skera oftar úr um það sjálfa hvað
þeir vilja með beinum atkvæðagreiðslum. Þann-
ig er hægt að koma í veg fyrir óeðlileg áhrif
hagsmunahópa á ákvarðanatökur.
Ekki má heldur gleyma hinum hefðbundnu
fjölmiðlum. Ábyrgð þeirra hefur jafnvel aldrei
verið meiri en nú. Það hvílir á þeim að tryggja
að uppbyggingin verði gagnsæ og halda mönn-
um við efnið, hvort sem það er á hinum pólitíska
vettvangi eða efnahagslega, og segja hlutina
eins og þeir eru, þótt það kunni að verða næð-
ingssamt fyrir vikið.
Það er líka ljóst að einhverjir munu reyna að
nýta sér ástandið til að koma sínum málum á
framfæri. Það er til dæmis ekki hægt annað en
líta á það sem tækifærismennsku að í þessu
ástandi skuli forráðamenn álversins í Straums-
vík hyggjast knýja að nýju á um stækkun, sem
þegar hefur verið hafnað í íbúakosningu. Vænt-
anlega gera þeir ráð fyrir því að Hafnfirðingar
séu nú í slíku losti að stækkunaráformin renni
greiðlega í gegn.
Hvað sem því líður eru nú forsendur til þess
að skapa á Íslandi heilbrigðara samfélag en það
sem fyrir var. Það kann að verða erfitt að halda
áttum í uppbyggingu heilbrigðara samfélags og
losa sig við þá ósiði sem fylgja mætti vanans, en
það verður ekki vegna þess að efniviðinn vanti.
Styrkur smæðarinnar
Helsta auðlind landsins eru íbúarnir, ekki vegna
þess að á Íslandi býr þjóð hert í eldi og ís með
eðlislæga yfirburði yfir aðrar þjóðir, heldur af
þeirri einföldu ástæðu að hér er menntunarstig
hátt og samfélagið er lítið. Fyrir vikið er auð-
veldara er að búa svo um hnútana að hver ein-
staklingur fái notið sín að verðleikum og geti
blómstrað meir en í milljónasamfélögum. Í fjár-
málakreppunni hefur mikið verið talað um
ókosti smæðarinnar, en í félagslegum skilningi
er smæðin styrkur, sem eykur samkennd og
samheldni. Íslenskt þjóðfélag á að vera opið og
einstaklingarnir eiga að geta hafið sig upp og
komist til metorða af eigin rammleik, burtséð
frá efnum og uppruna.
Ein mikilvægasta forsenda þess að allir eigi
jafna möguleika er að tryggja jafnan aðgang að
menntun og sú hefur verið raunin á Íslandi.
Þeim fjölgar jafnt og þétt sem ganga mennta-
Heilbrigðara þjóðfélag á Íslandi
17.449
Fjöldi nemenda,
sem skráður var í
háskóla á Íslandi
haustið 2007.
7.610
Fjöldi nemenda,
sem skráður var í
háskóla á Íslandi
haustið 1997.
6.440
Raforkunotkun
stóriðju á Íslandi
2006 í gígawatt-
stundum. Heild-
arnotkunin var tæp
10 þúsund gíga-
wött.
3.626
Raforkunotkun
stóriðju á Íslandi
árið 1998 í gíga-
wöttum. Þá var
heildarnotkunin
6.276 gígawött.
90 milljarðar
Verðmæti málma
sem framleiddir
voru á Íslandi 2007.
24 milljarðar
Verðmæti málma
sem framleiddir
voru á Íslandi 1998.
80 milljarðar
Verðmæti alls afla
íslenska skipaflot-
ans árið 2007.
369 milljarðar
Heildarverðmæti ís-
lensks útflutnings
árið 2006.
204 milljarðar
Heildarverðmæti ís-
lenskd útflutnings
árið 1998.
47 milljarðar
Verðmæti ferða-
þjónustu árið 2006.
26 milljarðar
Verðmæti ferða-
þjónustu árið 1998.
Tölurnar eru fengnar á heima-
síðu Hagstofu Íslands.
veginn, ljúka háskólaprófi og gerast jafnvel
langskólagengnir. Það þarf áfram að hlúa að
forsendum þess að þetta fólk sjái ástæðu til þess
að búa á Íslandi fremur en að hverfa á brott.
Fjölskyldan og átthagarnir skipta þar vitaskuld
máli, en einnig þurfa aðstæður að vera þannig
að einstaklingarnir geti nýtt menntun sína til
fulls og tekist á við krefjandi og verðug verkefni
– á borð við uppbyggingu nýs samfélags.
Á Íslandi er einnig öflugur listgeiri og nær
orðstír íslenskra listamanna langt út fyrir land-
steinana. Nú munu þeir bera hróður Íslands um
heimsbyggðina í stað trúverðugleikaheftra
kaupsýslumanna. Í listinni er að finna hug-
myndafræðilega deiglu, sem oft afhjúpar og er
aflvaki og undanfari hreyfingar og breytinga í
samfélaginu. Í verkum margra þeirra má ekk-
ert síður finna ádrepur á þá stöðu, sem íslenskt
samfélag var komið í, en í málflutningi þeirra
hagfræðinga, sem bentu á hættuna, en drukkn-
uðu í skarkala neysluhyggjunnar.
Þá ber einnig að líta á þær atvinnugreinar,
sem verða munu undirstaða viðskipta Íslands
við umheiminn, sjávarútveg, álframleiðslu og
ferðamannaþjónustu. Verð á fiski og áli hefur
lækkað undanfarið, en þessar tvær atvinnu-
greinar munu engu að síður skapa gjaldeyr-
istekjur, sem munu verða gríðarlega mik-
ilvægar í að koma á jafnvægi á ný í íslenskum
efnahag. Erfiðara er að segja fyrir um þróun í
ferðamennsku. Hún veltur á því hversu djúp hin
alþjóðlega fjármálakreppa verður og hversu
langt hún teygir sig inn í hið raunverulega at-
vinnulíf. En það er alveg ljóst að annað væri
óraunsætt en gera ráð fyrir samdrætti í ferða-
þjónustu á næstunni.
Einnig felast miklir möguleikar í orkunni,
bæði vatnsföllum og jarðhitanum. Í Morg-
unblaðinu birtist vikuna 28. september til 5.
október greinaflokkur eftir Ragnar Axelsson
ljósmyndara og Önund Pál Ragnarsson blaða-
mann um virkjunarkostina á hálendi Íslands.
Þar gafst lesendum Morgunblaðsins kostur á að
átta sig á því hvar er hægt að virkja, hver ávinn-
ingurinn yrði í orkuframleiðslu og sjá á mynd-
um Ragnars þá náttúru, sem er í húfi. Í orku-
málum mun þjóðin þurfa að takast á við erfiðar
spurningar þar sem ekki má gleyma því að
óvirkjuð náttúra er líka verðmæt.
Það er því ljóst að Íslendingar eru ekki bjarg-
arlaus, ráðþrota þjóð. Hamfarirnar í efnahags-
lífinu eru bæði áfall og bakslag, en þær marka
líka tækifæri til endurmótunar. Það er ekki
hægt að draga þjóðina til ábyrgðar fyrir það
hvernig farið hefur á undaförnum tveimur vik-
um. Sú ábyrgð er í samræmi við valdahlutföllin í
efnahagslífinu og þar voru flestir Íslendingar
því miður lítið annað en leiksoppar.
Allir bera ábyrgð á uppbyggingunni
Íbúar landsins munu hins vegar allir bera
ábyrgð á því hvernig til tekst við að byggja upp
að nýju. Það verða nefnilega örlög þeirra, sem
ekki beita sér, að verða stjórnað af hinum, sem
hafa sig í frammi. Og komandi kynslóðir munu
ekkert síður líta til þess hvernig til tókst við
endurreisn og uppbyggingu íslensks samfélags
eftir hamfarirnar, en að meta hvað olli því að
efnahagslífið hrundi. Úr því sem komið er skipt-
ir uppbyggingin meira máli fyrir þær en hrunið.
Þegar stríðinu lýkur skiptir mestu hvernig til
tekst með friðinn.
Það kann að virðast ósmekklegt að tala um
tækifæri til að byggja heilbrigðara þjóðfélag
þegar svo margir eru í sárum, en það undir-
strikar í raun mikilvægi þess að ganga rösklega
til verks og gera það með þeim hætti að fólk geti
endurheimt reisn sína á ný, að það lendi ekki á
jaðrinum í samfélaginu, heldur verði í þunga-
miðju uppbyggingarinnar. Komandi kynslóðir
eiga það líka inni hjá þeim, sem nú byggja land-
ið, að vandað verði til verksins þannig að þegar
upp verði staðið verði lífskjör á Íslandi betri en
þau voru. Ekki aðeins á mælistiku efnislegra
gæða, heldur í formi öflugra lýðræðis og opn-
ara, sanngjarnara, heilbrigðara og ekki síst eft-
irsóknarverðara samfélags. Í raun er þetta
tækifæri einstakt.
Reykjavíkurbréf
111008