Morgunblaðið - 20.11.2008, Blaðsíða 30

Jólablað Morgunblaðsins
Stórglæsilegt sérblað tileinkað jólunum
fylgir Morgunblaðinu föstudaginn
28. nóvember.
Meðal efnis er:
• Jólafötin á alla fjölskylduna.
• Hátíðarförðun litir og ráðleggingar.
• Uppáhalds jólauppskriftirnar.
• Uppskriftir að ýmsu góðgæti til að borða á
aðventu og jólum.
• Hefðbundnir jólaréttir og jólamatur.
• Smákökur.
• Kökuuppskriftir
• Eftirréttir.
• Jólakonfekt.
• Jólauppskriftir frá kokkum.
• Vín með jólamatnum.
• Laufabrauð.
• Gjafapakkningar.
• Jólagjafir.
• Kertaskreytingar.
• Jól í útlöndum.
• Jólakort.
• Jólabækur og jólatónlist.
• Jólaundirbúningur með börnunum.
• Margar skemmtilegar greinar sem tengjast
þessari hátíð ljóss og friðar.
Allar nánari upplýsingar veitir Katrín Theódórsdóttir
í síma 569 1105 eða kata@mbl.is.
Ásamt fullt af öðru spennandi efni
og fróðleiksmolum.
Auglýsendur!
Pantið fyrir klukkan 16,
föstudaginn 21. nóvember.
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 20. NÓVEMBER 2008
FYRIR rösku
ári var Ísland tal-
ið fyrirmynd-
arríki. Eftir sex-
tán ára umbætur í
anda frjálshyggju
var það eitt af tíu
ríkustu og frjáls-
ustu löndum í
heimi. Skipulag
fiskveiða var hagkvæmt, ólíkt því
sem gerist í flestum öðrum löndum,
og lífeyrissjóðir feikiöflugir. Víð-
tækar skattalækkanir höfðu skilað
hagvexti og auknum skatttekjum.
Um leið voru ríkisfyrirtæki seld fyrir
hátt í tvö hundruð milljarða króna
svo að ríkið gat greitt upp mestallar
skuldir sínar. Hinir nýju einkabankar
blómstruðu. Tekjuskipting var til-
tölulega jöfn og fátækt mældist ein
hin minnsta í Evrópu. Ísland naut
eins og önnur Norðurlönd festu í
stjórnarfari, lýðræðis og réttarör-
yggis.
Snögg umskipti urðu fyrstu vikuna
í október 2008. Viðskiptabankarnir
þrír komust í þrot. Ríkið tók við hinni
innlendu starfsemi þeirra, en óvíst er
hvað verður um hina erlendu. Krón-
an hríðféll og viðskipti við útlönd
stöðvuðust að kalla enda varð nær
ógerlegt að færa fé til og frá landinu.
Hvers vegna skall hin alþjóðlega
lánsfjárkreppa svo harkalega á Ís-
landi? Eitt svar og ekki fráleitt er að
íslensku bankarnir hafi verið of stórir
fyrir hagkerfið. Umsvif þeirra námu
meira en tífaldri landsframleiðslu,
svo að seðlabankinn íslenski hafði
ekki bolmagn til að vera þrauta-
varalánveitandi þeirra. Eftir á að
hyggja hefði fjármálaeftirlitið ís-
lenska sennilega átt að sjá til þess að
bankarnir minnkuðu verulega við sig.
Eflaust hafa einhverjir banka-
menn íslenskir farið heldur geyst. En
önnur hlið er á málinu. Ísland gerðist
1994 aðili að Evrópska efnahags-
svæðinu, sem er sameiginlegur
markaður með Evrópusambandinu,
Noregi og Liechtenstein. Hug-
myndin var sú að innan EES skipti
ekki máli hvar fyrirtæki væri valinn
staður. Það gæti rekið starfsemi sína
hvar sem væri á svæðinu ef það
fylgdi réttum reglum.
Íslensku bankarnir tóku þetta al-
varlega og hófu starfsemi í öðrum
Evrópulöndum eftir settum reglum.
Þeir voru vel reknir, ágengir og nýttu
nýjustu tækni, svo að þeir gátu
stundum boðið betri kjör en keppi-
nautarnir og ollu þeim sennilega
ósjaldan gremju.
Þegar hin alþjóðlega láns-
fjárkreppa hófst 2007 áttu íslensku
bankarnir fyrir skuldum. Þeir höfðu
ekki í fórum sínum nein undir-
málslán. En þeir sáu fram á greiðslu-
vandræði. Þegar Seðlabankinn
reyndi að fá lánalínur frá evrópskum
seðlabönkum, fékk hann nær alls
staðar afsvar. Nú skipti skyndilega
máli hvar fyrirtæki væri valinn stað-
ur. Þegar ljóst varð á fjármálamörk-
uðum að þrautavaralánveitendur á
Íslandi væru veikir fyrir hlaut áhlaup
á bankana að koma fyrr eða síðar.
Þrátt fyrir allt hefðu einn eða tveir
íslensku bankanna ef til vill staðið
kreppuna af sér ef breski forsætis-
ráðherrann, Gordon Brown, hefði
ekki 8. október notað lög um hryðju-
verkavarnir til að taka í sínar hendur
starfsemi Kaupþings og Landsbank-
ans í Bretlandi. Fjármálaráðuneytið
og Seðlabankinn voru um skeið skráð
á lista breska fjármálaráðuneytisins
um hryðjuverkasamtök við hlið al-
Qaida og talibana.
Þessar aðgerðir Breta gerðu vit-
anlega illt miklu verra. Bankarnir
féllu og viðskipti við útlönd stöðv-
uðust. Ekki þarf að koma á óvart að
bankar séu tregir til að færa fé til og
frá „hryðjuverkasamtökum“.
Brown réttlætti hinar harkalegu
aðgerðir sínar með því að íslenska
ríkið ætlaði ekki að virða skuldbind-
ingar við breska innstæðueigendur.
Þetta var tilefnislaust. Ráðamenn
höfðu hvað eftir annað sagt op-
inberlega að allar lagalegar skuld-
bindingar við innstæðueigendur á
Evrópska efnahagssvæðinu yrðu
virtar. Tryggingarsjóður banka-
innstæðna, sem er sjálfstæð stofnun
og sett upp eftir evrópskum reglum,
tryggir innstæður upp að röskum 20
þúsund evrum. Ef sjóðurinn getur
ekki staðið við skuldbindingar sínar,
hvílir engin lagaskylda samkvæmt
EES-samningnum á íslenska ríkinu
til að koma honum til aðstoðar.
Brown ýjaði líka að því að mikið fé
hefði verið fært frá Bretlandi til Ís-
lands síðustu starfsdagana bank-
anna. Væntanlega leiðir rannsókn
málsins í ljós, hvað hæft er í því. En
fróðlegt er í því ljósi, að síðustu
starfsdaga Lehman Brothers í sept-
ember voru átta milljarðar Banda-
ríkjadala færðir frá bækistöð þeirra í
Bretlandi vestur til Bandaríkjanna.
Þó voru hvorki fjármálaráðuneyti né
seðlabanki Bandaríkjanna sett á lista
breska fjármálaráðuneytisins um
hryðjuverkasamtök.
Eftir að Brown hafði lagt að velli
tvo af þremur íslensku bankanna not-
aði hann þá staðreynd að Lundúnir
eru alþjóðleg fjármálamiðstöð, og
ítök Breta í Alþjóðagjaldeyr-
issjóðnum og Evrópusambandinu til
að heimta að Íslendingar gengju
miklu lengra en Tryggingarsjóður
bankainnstæðna er skuldbundinn til
að gera samkvæmt reglum EES.
Forsætisráðherrann óttaðist að sjóð-
urinn gæti ekki staðið við skuldbind-
ingar sínar og neyddi seint á sunnu-
dag íslenska ríkið til að taka á sig
allar skuldbindingar sjóðsins til
tryggingar innstæðum útlendinga.
Þetta kann að leggja tíu milljarða
Bandaríkjadala skuldabyrði á þær
310 þúsund sálir, sem byggja Ísland,
allt að 100% af landsframleiðslu.
Evrópsku seðlabankarnir, sem
neituðu að hlaupa undir bagga með
hinum íslenska, þegar á reyndi,
gerðu sér sennilega ekki grein fyrir
að tjónið af því takmarkaðist ekki við
Ísland. Því síður skildi Gordon
Brown væntanlega að hrun íslensku
bankanna skaðaði breska inn-
stæðueigendur miklu meira en hitt,
að hann hefði haldið ró sinni og leitað
lausna í samráði við Íslendinga.
Ekki er að furða að Íslendingum
finnist evrópskar vinaþjóðir hafa snú-
ið við þeim baki.
Grein þessi birtist í Wall Street Journal hinn
18. nóvember sl.
Ísland skilið eftir
Hannes Hólmsteinn Gissurarson,
prófessor í stjórnmálafræði og
situr í bankaráði Seðlabankans.
MIKIL skelf-
ingarumræða
hefur einkennt
samfélag okkar
undanfarið.
Menn hafa
keppst við að
framreikna hugs-
anlegar skuldir
þjóðarbúsins og
lagt sig fram við að deila þeim upp-
hæðum niður á hvern íbúa þessarar
fámennu þjóðar. Minna hefur farið
fyrir greiningum á verðmæta-
sköpun á hvern íbúa í þessu landi.
Það er nefnilega staðreynd að gríð-
arleg verðmæti liggja á bak við
hvern íbúa þessarar gjaldþrota
þjóðar.
Skuldir á hvern íbúa
Eins og margir vita er talsvert
önglað upp af fiski í kringum landið
og þó svo að frekar fámennur flokk-
ur manna stundi veiðar þá er magn
sjávarafla á íbúa hvergi meira í
heiminum. Til að setja þetta
ánægjulega heimsmet í samhengi
má benda á að ef hver og einn íbúi
myndi veiða sjálfur sinn hluta þá
þyrfti hvert mannsbarn, þ.m.t. ung-
börn og gamalmenni, að dorga upp
15 kílóum af verðmætum sjávarafla
á hverjum einasta degi. Slík verð-
mæti ein og sér myndu duga flestum
ríkjum til að halda upp heilli þjóð.
Þjóðin á samt sem áður fleiri heims-
met í verðmætum. Í orkumálum
stöndum við öllum þjóðum framar.
Ef við byrjum á raforkuframleiðslu,
þá framleiðir engin þjóð fleiri kíló-
vattstundir á hvern íbúa en Ísland.
Það gefur augaleið að stærsti hluti
slíkrar ofurframleiðslu fer í hreina
verðmætasköpun.
Við lifum á norðlægum slóðum og
þurfum hita til að halda þjóðfélag-
inu gangandi. Í stað þess að eyða
tugum milljarða af gjaldeyri í kaup
á mengandi jarðefnaeldsneyti til
húshitunar, þá höfum við borið
gæfu til að nýta gríðarlegar inn-
lendar auðlindir í formi jarðhita.
Engin önnur þjóð býr við slík verð-
mæti enda hvergi í heiminum meiri
jarðvarmanýting til húshitunar. Ég
vona að okkar gjaldþrota þjóð átti
sig á að þessi mengunarlausi jarð-
hiti er að öllum líkindum ódýrasta
orka til húshitunar sem fyrirfinnst á
þessari jörð. Útflutningur á
drykkjarvatni er nú hafinn í nokkr-
um mæli frá Íslandi og langflestir
sérfræðingar telja að verðmæti
ferskvatns sem auðlindar muni vaxa
hratt á næstu árum. Það er merk-
legt til þess að vita að það er gjald-
þrota þjóð í norðri sem býr við
mesta aðgang að ferskvatni á íbúa
af öllum þjóðum veraldar.
Aftur til fortíðar
Fyrir utan skuldastöðu á hvern
íbúa hafa margir haft áhyggjur af
því að Ísland sé að færast aftur í
tímann, þ.e. aftur í dimma fornöld.
Ef við skoðum aðeins tímann út frá
orkumálum þá blasir við önnur stað-
reynd. Þjóðir heims eru að jafnaði
háðar jarðefnaeldsneyti sem nemur
um 80% af frumorkunotkun sinni.
Fræðilega gengur það ekki til
lengdar þar sem jarðefnaeldsneyti
er endanleg auðlind sem örfáar
þjóðir eiga. Ennfremur eykur bruni
þess jafnt og þétt við magn gróð-
urhúsalofttegunda. Ef þjóðir heims
ætla að eiga efnahagslega eða vist-
hæfa framtíð þá verða þær óhjá-
kvæmilega að skipta yfir í endurnýj-
anlega orkugjafa fyrr eða síðar. Því
má færa rök fyrir því að þau ríki
sem háðust eru jarðefnaeldsneyti í
frumorkunotkun sinni séu lengst
aftur í fortíðinni.
Það er alveg hreint magnað að
gjaldþrota þjóð í norðri skuli ein-
mitt vera sú þjóð sem lengst allra er
komin inn í framtíðina, enda með
hæsta hlutfall endurnýjanlegra
orkugjafa í frumorkunotkun sinni
eða í kringum 80% og fer hratt vax-
andi. Til samanburðar má nefna
dæmi af ríki úr fornöld, Bretlandi
en þar er hlutfall nútímlegra og
endurnýjanlegra orkugjafa heil
1,3%. Auðvitað eigum við að gera
allt sem í okkar valdi stendur til að
aðstoða slík þróunarríki við að kom-
ast inn í sjálfbæra framtíð í orku-
málum.
Getur Evrópusambandið
hjálpað?
Þó að Ísland sé örríki með sama
íbúafjölda og bærinn Gelsenkirchen
í Þýskalandi þá erum við öllu gildari
þegar kemur að orkumálum. Við
framleiðum t.d. um tíu sinnum meiri
raforku en meðal Evrópuríki. Að
auki er öll okkar raforka framleidd
á umhverfisvænan hátt, þ.a.s. hún
kemur 100% frá endurnýjanlegum
orkugjöfum. Evrópusambandsríkin
eru hins vegar ekki í jafngóðum
málum en hafa sett gríðarlega
metnaðarfull markmið um að hlut-
fall endurnýjanlegra orkugjafa
verði komið upp í 20% fyrir árið
2020. Ef við tökum dæmi um hversu
langt er í land fyrir ýmis ríki, þá má
nefna að vinir okkar Hollendingar,
með tæplega 17 milljónir íbúa,
framleiða aðeins tæplega 9% af
sinni raforku með endurnýjanlegum
orkugjöfum. Það er athyglisvert til
þess að hugsa að ef Ísland gengi í
Evrópusambandið fyrir 2020 þá
yrði sameiginlegt meðatal end-
urnýjanlegrar raforkuframleiðslu
þessara tveggja vinaþjóða vel yfir
20 prósentum. Getur verið að Ísland
geti hjálpað Evrópusambandinu?
Staðreyndir um gjaldþrota þjóð
Sigurður Friðleifsson,
framkvæmdastjóri
Orkuseturs.