Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 3

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
Auðnin erauðlind
Á tímum alþjóðavæðingar og fjöl-
þjóðahyggju verður mönnum æ
ljósara mikilvægi sérstöðunnar. Sá
sem ekki hefur eitthvað sérstætt
fram að færa hverfur í meðal-
mennskuna og týnist í offramboði
alþjóðlegs efnis. Þetta á ekki síst við
í menningarmálum og ferða-
mennsku. Island hefur á skömmum
tíma orðið mikið ferðamanrvaland.
Margir átta sig ekki á því hvers
vegna það hefur gerst. Hvað er það
sem ferðamenn vilja sjá og sækja í?
Er það næturlífið í Reykjavík? Eru
það sögulegar minjar, handritin og
Konungsbók Eddukvæða? Er það
þjóðleg byggingarlist? Er það ís-
lensk myndlist og menningararfur?
Eða kannski stórar stíflur og álver?
Sumir koma til að skoða þetta en
það er lítill minnihluti. Kannanir
hafa sýnt að það er íslenskt landslag
sem dregur langflesta ferðamenn til
landsins. Hér sjá mertn land sem er
engu líkt, landslag sem mótað er af
átökum elds og ísa, landslag sem er
ungt og ber þess ljósan vott. Hvergi
í heiminum getur að líta álíka víð-
áttur af ungu náttúrulegu landslagi.
Hér er jarðskorpan sjálf að myndast
og mótast. Hraun og gígar, vikur-
breiður og hlaupsandar, blágrýtis-
hlíðar og móbergsfjöll, þetta eru
einkennisþættir eldfjallalandslags-
ins og þeir skapa sérstöðu landsins.
Raunar er Island ekki bara sérstætt -
um margt er það algerlega einstætt á
jarðarhnettinum. Einn þáttur til
viðbótar fullkomnar þessa mynd,
það er auðnin, trjáleysið og hinn lág-
vaxni og víða strjáli gróður. Sumum
finnst sem þeir séu komnir í annan
heim eða staddir á öðrum hnetti.
Auðnin er auðlind, hennar þarf
að gæta og hana þarf að verja því
hættur steðja að. Lúpína hefur t.d.
verið að breiða sig út yfir hraun og
móa í stórum stíl á síðustu árum.
Þessi hávaxna planta skyggir á hin
smærri einkenni landslagsins, kaf-
færir jarðminjar og tóftarbrot, kæfir
gróðurinn sem fyrir er, ýtir brott
lyngi og holtasóley, fækkar teg-
undum og rýrir líffræðilega fjöl-
breytni. Lúpína þekur nú flest holt á
höfuðborgarsvæðinu og stóra fláka í
Heiðmörk, hraunin við Þorlákshöfn
og er ríkjandi víða suður um Reykja-
nesskaga og í öllum landshlutum.
Þekktasta dæmið um vandann sem
hún veldur er í þjóðgarðinum í
Skaftafelli. í upphafi þótti hún
nytjajurt en nú er hún orðin plága
sem menn hafa reynt að stemma
stigu við með ýmsum aðferðum, svo
sem með sláttuvélum og illgresis-
eitri. Árangurinn hefur verið tak-
markaður en á síðasta ári gripu
menn til þess ráðs að beita fé á
lúpínuna og hugsanlega verður
blessuð sauðkindin bjargvættur í
þessum efnum. Á 20. öld var fram-
ræsla mýra og þurrkun lands talin
til jarðabóta. Nú líta margir á þessa
iðju feðra okkar sem hin verstu
landsspjöll og miklu fjármagni og
fyrirhöfn er eytt í endurheimt
votlendis. Líklegt er að sagan sé að
endurtaka sig en nú er það lúpínan
sem á í hlut. Baráttan gegn henni
verður þó snúnari því það er
auðveldara að fylla upp í framræslu-
skurð en endurheimta bláberjalyng
úr lúpínuklóm.
Skógræktarfólk verður líka að
gæta hófs gagnvart auðnimii, ekki
síst í gróðursetningu barrtrjáa. Það á
ekki að eiga sér stað að barrviði sé
plantað í hraun, allra síst í mosa-
hraun. Vonandi er það hvergi á
áætlun. Mosavaxið hraun er fágætt
gróðursamfélag og einstök lands-
lagsgerð. Það finnst næstum hvergi
nema á Islandi og þekur hugsanlega
örfá þúsund ferkílómetra. Barrskóg-
ur er hins vegar algengasta gróður-
samfélag jarðar og vex um óravíddir
Skandinavíu, Rússlands, Síberíu,
Alaska og Kanada. Hann þekur
tugmilljón ferkílómetra. Það hafa
þegar orðið slys í þessu efni og oft er
bent á Heiðmörkina eða barr-
skóginn í þjóðgarðinum á Þing-
völlum í því sambandi. Nú er á
döfinni mikið skógræktarátak á
Hekluslóðum, áætlunin um svo-
kallaða Hekluskóga. Megintilgang-
urinn er sá að endurheimta náttúru-
legan birkiskóg og kjarrlendi á
svæðinu með því að örva eðlilega
framvindu náttúrunnar og koma á
legg trjálundum birkis og víðis sem
síðan munu sá sér út. Með þessu er
einnig vonast til að verja megi
landið fyrir áföllum af öskufalli
samfara stórgosum í Heklu. Hér er
að vissu leyti ný hugmyndafræði á
ferð sem ber að taka fagnandi. Um
leið verður að hafa í huga að hraun
og vikurbreiður frá sögulegum tíma
liafa aldrei verið skógi vaxin og
gróðursetning þar væri því nýnám
en ekki endurheimt. Trjárækt er
góðra gjalda verð á réttum stöðum
en gleymum því samt ekki að
auðnin á líka simi rétt.
Árni Hjartarson er jarðjræðingur hjá
íslenskum orkurannsóknum ogformaður
ritstjórnar Náttúrufræðingsins.
73