Náttúrufræðingurinn - 2005, Qupperneq 4

Náttúrufræðingurinn
JÓN JÓNSSON JARÐFRÆÐINGUR
1910-2005
Jón Jónsson jarðfræðingur lést þarrn 29. október sl. 95 ára
að aldri. Þar með er fallinn frá síðasti fulltrúi frumherjanna
í íslenskri jarðfræðingastétt.
Jón fæddist að Kársstöðum í Landbroti 3. október 1910.
Námsferill hans var óvenjulegur um margt. Bamalærdóm
og vísi að unglingafræðslu hlaut hann í Þykkvabæ, fór
síðan 1928 að Eiðum og sat þar tvo vetur í Alþýðuskólan-
um. Haustið 1933 hélt hann til Svíþjóðar og vann þar
næstu árin við ýmis störf jafnframt því sem hann sótti sér
fræðslu á námskeiðum og í bréfaskólum. Námið var þó
æði óskipulagt og sundurleitt. Tíminn leið og Jón kom víða
við, bæði í Svíþjóð, Þýskalandi og á íslandi. Árið 1945
settist hann að í Uppsölum og kynntist Tómasi Tryggva-
syni, sem þá hafði nýlega lokið jarðfræðinámi við há-
skólann þar. Fyrir tilstilli Tómasar kyimtist Jón fleiri jarð-
fræðingum og jarðfræðiprófessorum og tók að kynna sér
fag þeirra. Síðan fékk hann vinnu sem aðstoðarmaður við
jarðfræðistörf og sumarið 1949 tók hann þátt í leiðangri til
Grænlands undir stjórn dr. Lauge Koch og stundaði stein-
gervingaleit. Hann starfaði síðan sem rannsóknarmaður á
steingervingasafninu í Uppsölum. Hann tók einnig þátt í
sænskum leiðöngrum og jarðfræðirannsóknum á Hoffells-
sandi 1951-1952.
Sumarið 1954 fór Jón til íslands og fékk þá þann starfa
að gera jarðfræðikort af Reykjavík og nágrenni með
Tómasi Tryggvasyni. Samsumars giftist hann Guðrúnu
Guðmundsdóttur, eftirlifandi eiginkonu sinni. Þegar hér
var komið sögu má segja að Jón hafi verið orðinn jarð-
fræðingur að atvinnu, en hann hafði engin prófréttindi og
nú var gengið ákveðið til verks að kippa því í liðinn. Jón
safnaði saman sundurleitum námsvottorðum sínum og
kúrsum, fékk þau með harðfylgi dæmd sem jafngildi
stúdentsprófs haustið 1954 og innritaðist þá strax í
jarðfræðideild Uppsalaháskóla. Það haust varð Jón 44 ára.
Nú var skipt um gír, námið var þaulskipulagt og gekk
hratt. Vorið 1958 var því lokið með tvöfaldri útskrift þegar
hann tók kandídats- (fil.kand.) og licentiat-próf (fil.lic.)
sama daginn. Lokaritgerðin fjallaði um afstöðubreytingar
láðs og lagar við ísland og um kísilþörunga í sjávarseti.
Jón hóf störf á Raforkumálaskrifstofunni (síðar Orku-
stofnun) sama ár og hann lauk prófum. Framan af voru
verkefni hans einkum á sviði neysluvatns- og heitavatns-
öflunar. Boranir eftir heitu vatni voru þá komnar á skrið og
heppnuðust víða vel undir hans tilsögn. Hann vann einnig
sem jarðhitaráðgjafi í ýmsum löndum Mið-Ameríku og
Afríku á vegum Sameinuðu þjóðanna og fleiri stofnana.
Jón fékkst mikið við jarðfræðikortlagningu á starfsferli
sínum og vann frábært brautryðjandastarf við sundur-
greiningu og kortlagningu hrauna á Reykjanesskaga. Árið
1980 lét Jón af störfum fyrir jarðhitadeild Orkustofnunar
en hélt þó áfram eigin rannsóknum og ráðgjöf í neyslu-
vatns- og jarðhitamálum. Á þessi skeiði beindust augu
hans mjög að Eyjafjöllum og af þeim gerði hann jarðfræði-
kort sem út kom ásamt ítarlegri lýsingu 1989. Á síðustu
árunum beindist áhugi hans í auknum mæli að átthögun-
um í Vestur-Skaftafellssýslu og hinum miklu hrauna-
flæmum frá Eldgjá, Lakagígum og Hálsagígum. Síðustu
rannsóknarleiðangrana fór Jón á það svæði árið 2002, þá á
92. aldursári. Þótt Jón hæfi ekki jarðfræðistörf fyrr en á
fimmtugsaldri spannar starfsferill hans á því sviði vel á
sjötta tug ára og er lengri en flestir jarðfræðingar geta
státað af.
Jón Jónsson var öflugur vísindamaður sem sést m.a. á
þeim fjölda greina sem hann skrifaði um fræði sín í
skýrslur, blöð, bækur og tímarit, bæði íslensk og erlend.
Hann var heiðursfélagi í Hinu íslenska náttúrufræðifélagi
og einn afkastamesti greinahöfundur Náttúrufræðingsins
frá upphafi. í efnisyfirliti tímaritsins er hann skráður fyrir
77 titlum um fjölmörg efni tengd jarðfræðum. Fyrsta
greinin kom 1951, það voru minningarorð um sænskan
jarðvísindamann og íslandsvin, en fyrsta jarðfræðigreinin
birtist 1952 og var ávöxtur rannsóknanna á Hoffellssandi.
Hún nefnist „Forn þursabergslög í Hornafirði". Flest ár
þaðan í frá birtist eitthvað eftir hann í ritinu og stundum
margar greinar. í 55. árgangi (1985) urðu þær t.d. sjö.
Síðasta greinin kom 2002, „Poas og Katla", en þar ber hann
saman þessi tvö miklu eldfjöll.
Raunvísindamönnum er oft skipt í tvo hópa, þá sem
stunda frumrannsóknir, draga saman þekkingu, skrifa
lýsingar og setja fram rannsóknargögn, og hina sem nota
þessar rannsóknir og grundvallargögn til að smíða úr
þeim kenningar eða fræðilegar skýjaborgir og verða
gjarnan frægir af. Kenrúngar falla og frægðin dofnar, en
vandaðar frumrannsóknir standast tímans tönn og bera
gerendum sínum góðan orðstír um aldir. Því mun Jóns
Jónssonar lengi minnst í heimi jarðfræðanna. Náttúru-
fræðingurinn kveður hinn gengna vísindamann og greina-
höfund með þökk og virðingu.
Árni Hjartarson.
74